Disa nga veēoritė e dizajnit arkitekturor dhe dekorit qė karakterizon qytetet janė fasada, ‘nyjat nervore’, mobilimi, ndriēimi dhe trajtimet e veshjeve tė mureve, dritareve dhe shesheve, pėrdorimi i ngjyrės dhe formės, si dhe ekspozimet e gjithėfarllojshme nga gjethnajat tropikale tek arti, reklama, produktet e teknologjia. Ato gėrshetohen pėr t’i dhėnė estetikėn mjedisit ndijor tė strukturės sė njė qyteti, ndėrsa njėkohėsisht ofrojnė edhe objektet materiale pėr t’u vendosur nė hapėsirėn fizike dhe objektet simbolike me tė cilat farkėtohet kuptim.

Pėr shkak se dizajni nxjerr nė plan tė parė pėrvojėn e ngjyrės dhe strukturės nė dhe nga hapėsira, kėto tė fundit provokojnė gjykime estetike qė variojnė nga e shėmtuara tek e papėrshkrueshmja, e tolerueshmja, e kėnaqshmja, e bukura dhe frymėzuesja. Sigurisht, karakteristikat e dizajnit ndikojnė mė shumė pėrvojat e rėndomta tė ndijimit, por edhe temperaturėn, cilėsinė e ajrit, ndriēimin, nivelet e zhurmės dhe aromat, qė nė tėrėsi krijojnė pėrgjigje tė ndryshme psikologjike, qė mund tė influencojnė si qėndrimet, ashtu edhe gjykimet estetike. Pėr pasojė, pėrvojat estetike dhe fiziologjike kanė gjetur vend nė teoritė mbi ndikimin e strukturave fizike te shoqėritė dhe anėtarėt e saj.

Njė murg ėshtė i tillė edhe i dehur – thotė Hannah Arendt. Por, pėr fatin e keq tė opozitarizmit nė Shqipėri, njeriu mė i pushtetshėm dhe me influencėn mė tė madhe nė jetėn politike tė tė paktėn 20 viteve tė fundit vijon tė projektohet sipas tiparesh tė dobėta tė shprehura nė sėmundjet e supozuara mendore, nė dobėsitė sensuale, nė pėrdorimin e substancave narkotike apo vjedhjen e fondeve publike. Hajdut, bandit, skizofren, psikopat, drogmen, mizogjin e tė tjera etiketime vazhdojnė tė pėrdorohen nga zėrat opozitarė pėr tė pėrvijuar profilin e njeriut, politikanit, pushtetarit dhe misionarit Edi Rama. Ose opozita nė Shqipėri vėrtet s’ka arritur ta njohė Edi Ramėn, pėr shkak tė perdeve morale qė prodhon heshtja pėrballė oligarkisė apo dembelisė pėr tė ndėrmarrė aksion politik nė vend tė ligjėrimit, ose ajo vėrtet beson se problemet mė tė mėdha nė vend janė pikėrisht kėto: korrupsioni, qeverisja nga njerėz me probleme nervore apo tė dhunshėm ndaj grave dhe veshja me pushtet e krimit tė organizuar.

Duke e lėnė mėnjanė trajtimin e vėrtetėsisė sė kėtyre cilėsimeve pėr Edi Ramėn dhe misionin e tij publik, duhet thėnė se kėto, nė fakt, mbulojnė apo lėnė nė hije tė vėrtetat mė alarmante tė profilit tė Edi Ramės si politikan, si ligjėrues publik dhe si misionar i riformėsimit tė ambientit dhe hapėsirės publike nė Shqipėri.

Edi Rama ka bėrė ēdo marrėveshje me ēdo pol fuqie nė shoqėrinė shqiptare dhe ndėrkombėtare pėr tė fituar pushtetin. Qėllimi nuk ka qenė vetėm qė tė pasurohet e sė andejmi tė ketė mė tepėr pushtet, derisa tė bėhet i pathyeshėm nė termat e njė ndėrrimi tė pushtetit pa dhunė, por mbi tė gjitha qė tė fitojė mundėsinė pėr t’i dhėnė formė mėnyrės sė tė jetuarit, tė menduarit dhe tė besuarit tė shqiptarėve. Pėrtej kumbimit mesianik tė pohimeve tė tilla, ai qė sot ka shtėnė nė dorė tė gjithė fijet e teatrit tė jetės publike nė Shqipėri nuk e pėrdor pushtetin e tij vetėm pėr tė fituar para, shijuar komfortin e zotėrimit tė gjithēkaje qė kėnaq lavdidashjen e tij dhe kėnaqėsinė e ngadhėnjimit mbi ēdo rezistencė apo sfidues tė atij vetė dhe misionit tė tij. Pėrkundrazi, kjo ka qenė sjellja e ēdo lideri politik tė rėndėsishėm tė periudhės sė tranzicionit. Ajo qė e shquan Edi Ramėn nga kėta politikanė ėshtė misioni i tij pėrtej kufijve politikė.

Trashėgimia e qeverive pararendėse tė Rilindjes mund tė pėrmblidhet nė vepra infrastrukturore, politika ligjore, ekonomike e sociale, nė reforma strukturore qė i kanė lėnė vendin njėra-tjetrės. Asnjė syresh nuk zėnė njė pozitė qendrore nė ambientin qė i jep trajtė botėkuptimit dhe karakterit tė qytetarėve ndėrsa kalojnė njėra pas tjetrės etapat e jetės biologjike e sociale. Vetėm regjimi komunist i Enver Hoxhės, me urbanistikėn dhe artikteturėn soc-realiste, mund ta rivalizojė misionin jetėshndėrrues tė Ramės. Megjithatė, ndėrsa urbanistika soc-realiste ishte e kushtėzuar nga efiēenca, nga nevoja pėr tė ndėrtuar dhe urbanizuar me kosto sa mė tė ulėta, ajo e Ramės duket se ka njė qėllimshmėri tė qartė dhe tė pėrcaktuar mirė qė nė embrion. Si pasojė, nėse brezat e shqiptarėve gjatė 45 viteve tė diktaturės u farkėtuan sipas pritshmėrive universale tė mendimit marksist, milenialėt janė duke u latuar me kujdes sipas pėrfytyrimit tė njė njeriu rreth asaj se si duhet tė mendojnė, jetojnė dhe besojnė shqiptarėt.

Pėr kėdo qė nuk ėshtė i vetėdijshėm, projekti i qendrės sė qytetit tė Tiranės, qė po zbatohet sot nga i besuari i tij nė bashki, Erion Veliaj, ėshtė pikėrisht projekti i famshėm i studios franceze, plotėsuar me mė shumė ndėrhyrje ambicioze, qė dendėsojnė kullat dhe fshijnė gjurmėt mė tė shquara tė trashėgimisė kulturore si Teatri Kombėtar dhe Teatri i Kukullave. Jo vetėm Tirana, tė cilėn Rama e ka qeverisur pėr 11 vite me radhė, por edhe qytetet e tjera i janė nėnshtruar tashmė projektit tė rilindjes urbane pas ardhjes nė pushtet tė socialistėve nė vitin 2013. Transformimet e shesheve qendrore dhe fasadat qėndrojnė nė thelb tė kėtij projekti. Ato janė destinacioni mė i frekuentuar i secilit qytet, vendi qė mbledh fėmijėt pėr t’u dėfryer nė hapėsira tė gjera, tė moshuarit pėr t’u ēlodhur e, mbi tė gijtha, pėr tė rinjtė, qė e gjejnė mė miqėsore kėtė imazheri qė e kandis ēdo soditės.

Reagimet qė provokohen nga tiparet arkitekturore tė ndėrtimeve mund tė pėrdoren nė mėnyrė simbolike pėr tė shprehur dhe pėrfaqėsuar ide politike dhe shoqėrore si identiteti apo vizioni pėr tė ardhmen. Anasjellas, vetėdija se arkitektura dhe planifikimi urban pėrdoren nė misione tė tilla simbolike bėn tė mundur leximin e kujdesshėm tė strukturės fizike qė zbulon identitetin apo pėrfytyrimin pėr tė ardhmen tė njė organizate politike. Por, pėr shkak se gjykimet estetike pėrcaktohen nė mėnyrė tė ndjeshme nga shijet personale, ne mund tė biem nė kurthin e mosdallimit tė preferencave personale nga ndjeshmėria. Pėr organizmat politike dhe shoqėrore, parapėlqimet tuaja individuale janė mė pak tė rėndėsishme se ndjeshmėria juaj ndaj faktit qė urbanizimi ndjell pėrgjigje estetike, qė i japin ngjyrėn interpretimeve tė anėtarėve tė asaj shoqėrie. Ndaj ėshtė e rėndėsishme tė vėrehet se si struktura fizike ushtron ndikim mbi ne dhe jo si e interpretojmė ne atė.

Pikturimi i figurės sė Ramės dhe pasardhėsit tė tij Veliaj sipas kontureve tė dy kasnecėve tė dobėt dhe tė mbushur me vese personale, pėrfshirė edhe kėndelljen prej pasurisė dhe pėrjetimeve, ėshtė njė vizatim reduksionist. Ai mbulon, me ose pa vetėdije, vizionin e tyre mbi mėnyrėn se si duhet ta pėrjetojė dhe ta njohė realitetin njė shoqėri e tėrė. Stili arkitekturor dhe urbanistik i Ramės dhe Veliajt, i mbushur me simbole, synon tė prodhojė njė publik tė cekėt, me gjykim sipėrfaqėsor dhe pa njė strukturė tė qėndrueshme mendimi. Nėn efektin e kėsaj simbolike dhe tė ligjėrimit tipik tė grupimit politik tė Rilindjes, njė shoqėri e tillė ėshtė lehtėsisht e qeverisshme dhe e paaftėsuar pėr tė ndierė humbjen e ngadaltė tė lirive dhe shtrėngimin e kujdesshėm tė lakut, ndėrsa bėhet mė e dhunshme nė shuarjen e zėrave kritikė tė elementeve syēelur tė saj.

Ndaj, sado qė opozita ta sulmojė Ramėn, apo edhe pėrfaqėsuesin e tij nė Bashkinė e Tiranės Veliaj, nga kėndi i tė metave personale, pushteti dhe figura e tyre mbetet e pacenuar, ashtu sikundėr njė murg nuk resht se qeni i tillė edhe nėse bėn shkelje si dehja. Pushteti dhe roli i tyre nė farkėtimin e ambientit dhe, sė andejmi, tė ndjeshmėrisė dhe pėrgjigjeve estetike, qė i japin ngjyrėn gjykimeve tė opinionin publik, mbetet i pacenuar. Edhe nėse ata tė dy nuk do tė jenė nė pushtet pas njė kohė tė shkurtėr, gjurma e tyre nė gdhendjen e interpretimit tė individėve dhe komuniteteve do tė mbetet nė projektet e fshirjes sė historisė dhe trashėgimisė dhe tė ngritjes sė kultit tė tė resė pa tė shkuar dhe tė ‘origjinalitetit’ zymtėsues tė betonit. Fėmijėt tanė do tė rriten dhe edukohen nėn kryengritjen e rrokaqiejve, pa mundur tė lidhen me njė tė shkuar objective, qė shėrben jo vetėm si memorie e qyteteve dhe rrugicave tona, por edhe si artifakt i besėlidhjes me virtytin, tė Mirėn e pėrbashkėt tė provuar dhe tė vulosur nga sakrifica e etėrve tanė.