Close
Duke shfaqur rezultatin -19 deri 0 prej 1
  1. #1
    Ushtar i larte Maska e Neteorm
    Anëtarësuar
    04-01-2011
    Vendndodhja
    127.0.0.1
    Postime
    2,327
    Postimet në Bllog
    7

    Lamtumirë, Europë Lindore!

    Jacob Mikanowski, shkrimtar amerikan me origjinë polake, na merr me vete në një udhëtim nëpër Europën Lindore - nga Lunxhëria e Shqipërisë deri në vendet baltike. Histori, letërsi, doke, zakone, humor. Në këtë botë qarkullojnë oficerë me uniforma të bardha që lyejnë mustaqet me bojë këpucësh, skulptorë që tallen me Stalinin, poetë të mallkuar, sundimtarë ambicioz.Emri:  91e25121fdb291ffaa059a877695fce7e75f4fb0_1_800x578.jpg

Shikime: 1826

Madhësia:  71.2 KB
    Lamtumirë, Europë Lindore!
    Jacob Mikanowski, shkrimtar amerikan me origjinë polake, na merr me vete në një udhëtim nëpër Europën Lindore - nga Lunxhëria e Shqipërisë deri në vendet baltike. Histori, letërsi, doke, zakone, humor. Në këtë botë qarkullojnë oficerë me uniforma të bardha që lyejnë mustaqet me bojë këpucësh, skulptorë që tallen me Stalinin, poetë të mallkuar, sundimtarë ambicioz.


    Europa si Mbretëreshë, e skicuar nga Heinrich Büntling, 1588.
    Nga
    Jacob MIKANOWSKI

    03.03.2017 12:18



    Europa Lindore po zhduket. Jo si vend fizik, por si ide. Gjithçka e mbante këtë rajon të përbashkuar në imagjinatën e njerëzve – përvoja e përbashkët e pushtimeve dhe përjashtimeve, pesha në dukje e përhershme e prapambetjes ekonomike, kujtimet e çmuara të disfatave – ka ikur, ose më së paku nuk është aq e pranishme sa ka qenë më parë. Shkoni në Pragë, Budapest, Bratislavë, Vrastof (Wrocław), Debrecen, Timoshoara (Timișoara) apo Talin. Shëtisni nëpër rrugë. Shkoni në një qendër tregtare apo kioskë telefonash celularë. Si do ta gjeni se nuk jeni në Bremen, Sharlërua (Charleroi), Njukasëll (Newcastle), apo Fargo? Dyqanet janë të gjitha të njëjta. Marks & Spencer, H&M, C&A. Njerëzit vishen njësoj. Shohin të njëjtat gjëra, ngasin të njëjtat makina. Ku janë Trabantët gjysmë prej druri apo Fiatët e vegjël të dikurshëm?

    Me tiparet dalluese të dorëzuara te forcat homogjenizuese të globalizmit dhe prosperitetit, Europa Lindore ka nisur të harrohet. Si fushë studimesh akademike, ajo është në krizë. Grantet janë tkurrur. Vendet e punës të profesoratit pothuajse janë mbyllur. Këshilli Amerikan për Shoqëritë e Kulturuara (ACLS-i) ka tërhequr financimet. Prurjet kinematografike – duke përjashtuar ndonjë Ida rastësore apo arritje rumune – pothuajse kanë ndaluar fare. Përkthimet letrare, pavarësisht punës heroike të botuesve si Twisted Spoon Press apo serisë së klasikëve të New York Review of Books, po ashtu kanë shteruar si një curril.

    Shkuan ditët e shkrimtarëve të shtëpisë botuese Penguin nga seria Europa Tjetër edhe ditët kur Susan Sontag na nxiste të lexonim Danilo Kišin teksa kishim ende kohë. Që prej asaj kohe, Europa Lindore është kthyer në një sfond për fantazitë e njerëzve të tjerë. Unë njoh një dijetar të shquar për këtë rajon, një historian që jep mësim rregullisht një lëndë për historinë e Europës Lindore, i cili më tha se çdo vit i duhet t’u përgjigjet pyetjeve të studentëve nëse njerëzit dashurojnë me të vërtetë apo qeshin në këtë «vend gri.» Është gjithmonë pak e turpshme kur lexon një libër në gjuhën angleze me një personazh europiano-lindor. Nuk mund ta dish asnjëherë nëse do të jetë një portier i lodhur nga bota (një polak), një mashtrues magjepsës (një hungarez), një gangster post-komunist (një serb), apo një burim i zgjimit erotik për dikë me prirje letrare (një çek për amerikanët, cilido nga të sipërpërmendurit për banorët e Irlandës dhe Mbretërisë së Bashkuar).

    Por, sidoqoftë, ndoshta Europa Lindore nuk ka ekzistuar fare. Ndoshta ajo ka qenë vetëm një trill i imagjinatës së Luftës së Ftohtë. Nëse me rënien e perdes së hekurt ra arsyeja gjeopolitike për ta studiuar këtë rajon, bashkë me të ra edhe gjëja kryesore që e bashkonte atë. Tek e fundit, çfarë ka të përbashkët Shqipëria me Estoninë, apo Bjellorusia me Slloveninë? Përpos të qenit copëza të perandorive të perënduara me kohë, ato nuk kanë pothuajse asgjë të përbashkët në lidhje me kulturën, ekonominë, apo besimin. Europa Lindore është tanimë një periferi, si çdo periferi, pak provinciale, pak e ngadaltë, por përgjithësisht e qetë, gati-gati e përmbajtur. As lufta në Ukrainë nuk ia ka dalë ta thërrmojë shpërfilljen e Perëndimit.

    Sërish, ju mund ta gjeni Europën Lindore, një copë të saj gjithsesi, nëse ngisni një veturë aq larg dhe aq gjatë sa duhet. Kjo mund të ndodhë përgjatë rrugës 896 nga Ustrzyki Dolne, teksa çan drejt jugut përgjatë kufirit polako-ukrainas, drejt atdheut të humbur të Uniate Lemks. Ose ndoshta në rrugëtimin drejt lindjes nga Nyíregyháza, në fshatrat e humbur në nxehtësinë mbytëse të puszta-s, fushës madhështore hungareze. Ose në Maramureş, pranë Karpateve të pyllëzuara, në zemër të fshatit të Rumanisë. Ose ndoshta duhet të ngasësh drejt jugut deri në Erind, në rrëzë të masivit të Lunxhërisë, «një copë e gjatë e hënës ka mbetur në trupin e egër dhe të mrekullueshëm të Shqipërisë», një vend që, sipas shkrimtarit polak Andrzej Stasiuk, funksionon si «pavetëdija e kontinentit [europian]», një «pus i errët në të cilin duhet të kundrojnë të gjithë ata që besojnë se çdo gjë është përcaktuar një herë e mirë.»

    Ky nuk është shtegu që dua të ndjek. Unë dua të flas për Europën Lindore përtej stereotipave. Dua të flas për të si për një vend me kozmopolitizëm të papritur, si një yjësi mikrorajonesh ku provincializmi dhe përfshirja vetjake e të cilave prodhon diçka më të madhe sesa shuma e pjesëve të veçanta. Dua të argumentoj se Europa Lindore, letërsia dhe historia e saj, është thelbësore për të kuptuar shekullin XX, makthin me të cilin zgjohemi ende. Dua të flas për të në lidhje me diversitetin, modernitetin, dhe avangardat konkurruese. E megjithatë ja ku jam, një faqe më poshtë, me rrotat e karrocës të zhytura në moçalin e nostalgjisë dhe klishetë ruritariane.

    E vërteta është se Europa Lindore i përket më pak gjeografisë, e regjistruar në atlaset e rrugëve, sesa psikogjeografisë. Ajo nuk është me të vërtetë një vend, por një gjendje mendore. Shumë herë kam rënë në gropa të Europës Lindore në perëndim të vijës Oder-Trieste. Më ka ndodhur poshtë mbikalimeve të autostradave, në radhë te DMV-të, në sallat e pritjes në stacione autobusësh të lënë pas dore. Gjithmonë kam menduar se çastet prustiane ishin ide e rreme, një krekosje letrare, por më rëntë një pikë po qe se nuk më ka rrëmbyer duhma e pisllëkut të tharë që mbulonte një banjë në bodrumin e një prej laboratorëve të fizikës së Berkley-it dhe, në çast, e gjeta veten në shkallët e apartamentit të gjyshes në Varshavë, me përzierjen e urinës së ndenjur dhe pisllëkut të tharë dhe ujit të ndenjur të shtupës, të palarë me sapun.

    Europa Lindore nuk fshihet në fundin e një rrugice fshati si ato të kontesë Joknapatofa të William Faulkner. Ajo shfaqet dhe zhduket si kabina telefonike e Doktor Kush-it (Doctor Who). Mënyra më e mirë për të hyrë në të është përmes letërsisë. Nga t’ia nisim? Unë mund të jap një listë me të parapëlyerit – Witold Gombrowicz, Jaroslav Hašek, Bruno Schulz, Bohumil Hrabal, Danilo Kiš, Ismail Kadare, Herta Müller, Ágota Kristóf, László Krasznahorkai, Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert – por do të shqetësohesha se kjo do ta shastiste lexuesin me emra të panjohur (dhe të vështirë për t’u shqiptuar). Do të ishte më mirë nëse do të kërkonim elementet thelbësore. Por kjo bëhet e vështirë nga diversiteti gjuhësor dhe gjeografik i Europës Lindore.

    Ka një element të pamohueshëm të gjuetisë së thesareve në dashurinë për letërsinë europiano-lindore – në gjetjen e qoshes tjetër më të zymtë, gjithmonë e më të vogël të letërsisë botërore. Fillimisht erdhën polakët, çekët dhe hungarezët, pastaj rumunët, jugosllavët (e të gjitha llojeve), shqiptarët, dhe baltikët. Në fund të këtij procesi qëndron letërsia e kuronianëve. Kuronianët janë tanimë një popull i zhdukur baltik që, një herë e një kohë, jetonin në brigjet e Letonisë dhe Lituanisë. Letërsia e tyre laike përbëhet nga vetëm një strofë dyvargëshe me rimë. Kjo u zbulua në vitet 1970 në skajet e një dorëshkrimi mesjetar të ruajtur në një bibliotekë zvicerane, nga një student amerikan i filozofisë. Me sa duket, duhet të jetë shkruar nga ndonjë student teologjie i mërzitur aty nga shekulli XIV. Strofa thotë: «Për shëndetin tuaj, zotëri! Është mik i keq / ai që do të pijë, por nuk do të paguajë.» Ndonëse ajo i drejtohet qartësisht dikujt që i përlau një birrë autorit në pijetoren e kolegjit, strofa dyvargëshe ka frymëzuar volume të tëra me trajtesa.

    Kaq mjafton për letërsinë kuroniane. Por, çudia dhe pakuptueshmëria janë pjesë e joshjes së Europës Lindore si e tërë. Ka diçka drithëruese në lidhje me çlirimin nga rrëfimet përgjithësuese dhe orvatjet e penguara për të përshkruar «mënyrën se si jetojmë tani» (ky togfjalëshi idiot). Ndoshta kjo ndodh për shkak të dashurisë së mbrapshtë për humbësin, por unë nuk e imagjinoj dot se pse dikush do të donte të lexonte romanin e mrekullueshëm amerikan, kur në vend të tij mund të lexojë vepra epshndjellëse pornografie hungareze. Më poshtë, për shembull, kemi programin lëndor të letërsisë hungareze që jepet mësim në Kolegjin Universitar të Londrës, në tërësinë e vet:

    Kjo lëndë synon t’i njohë studentët me një gamë temash nga letërsia hungareze që nga Lufta e Parë Botërore, ku përfshihen fantazia distopike, absurditeti i qytezave, misogjenia gjenitaliste, narcisizmi mizantropik, ideologjia si prirje seksuale, palimpsesti onanistik, antisemitizmi për pseudo-hollandezët, xhelozia monomaniakale e kapitenëve të anijeve hollandeze me gra franceze. Analiza tekstore e hollësishme e dhjetë veprave kryesore në hungarishte do të plotësohet nga shqyrtimi i kontekstit më të gjerë historik dhe kulturor.

    Kjo listë ngre shumë pikëpyetje. Së pari, si mund të quhen tema këto? Dhe çfarë është palimpsesti onanistik? Por, mbi të gjitha, të paktën për mua, kjo është jashtëzakonisht joshëse. Nëse letërsia hungareze do të ishte një kasafortë banke, ky program lëndor do të ma nxiste dëshirën për të mbledhur një skuadër ekspertësh për ta vjedhur. Dhe kjo ende pa i lexuar biografitë e disa prej autorëve – Géza Csáth, një psikiatër që i shkroi kujtimet e tij në një sanatorium, teksa zhytej në psikozë të shkaktuar nga morfina dhe tregimet e dhunshme të të cilit paralajmëronin vetëvrasjen me të cilën e mbylli jetën; apo dramaturgu Ödön von Horváth, i cili përqafoi pështjellimin e identiteteve, si dukuri tipike europiano-lindore, duke e përshkruar veten si «një përzierje shumë tipike e Austro-Hungarisë; njëkohësisht maxhar, kroat, gjerman dhe çek, vendi i të cilit është Hungaria [dhe] gjuha amtare është gjermanishtja» dhe i cili i kaloi vitet 1930-të i bindur patologjikisht se ai do të vritej në luftën e pashmangshme me nazistët, dhe në fund të shtypej nga rënia e një dege peme në Shanz-Elize (Champs-Élyées). Vetëm tekstin, thonë francezët – por, sinqerisht, si mund ta lexosh një autor europiano-lindor pa i kushtuar vëmendje jetës së autorit? Qoftë ky mërgim, burgim, sëmundje, vrasje, apo çmendje; një lloj fati i keq është pjesë e zgjedhjes. Një herë gjeta një antologji me vepra polake nga «Poetë të mallkuar», sikurse shkruhej në kopertinë. Nisa ta shfletoja gjithë qejf, disi i rënduar nga tregimet e përsëritura për alkoolizmin, mungesën e shtëpisë, vetëvarjen, apo shpërfilljen. Por, pastaj e kuptova se përmbledhja përfshinte katër volume dhe e gjeta veten teksa qëndroja në zgrip të një humnere metafizike.

    Po, sërish, pyetja mbetet – a ka ndonjë gjë që e mban të bashkuar letërsinë europiano-lindore, përtej zymtësisë, çudisë, dhe fatit të keq të saj? Unë mendoj se po. Madje unë mendoj se ajo ka rëndësi të vërtetë historike dhe botërore. Më poshtë po jap përvijimin e një teorie, paçka se është kaq i gjerë dhe stereotipik, saqë përjashtimet duhet, me doemos, të jenë më të shumta se shembujt.

    Romani europiano-lindor, duke qenë se u zhvillua në shekullin XIX, dramatizon trysninë midis shtysave psikike dhe kufizimeve të zakoneve borgjeze. Personazhet e tij lëvizin brenda një katrori magjik që kufizohet nga katër brinjët e ambicies, dëshirës, sjelljes dhe tradhtisë. Për kontrast, romani amerikan përgjithësisht ka përshkruar burra dhe gra që përballen me një hapësirë lirie dhe me masën e mundësive që e pushtojnë vogëlsinë e identitetit të tyre. Ai përqendrohet te arratisjet, largimi nga atdheu, emancipimi dhe transformimet e identitetit.

    Proza europiano-lindore, në tërësinë e vet, ka shkruar për trillet e fatit, pashmangshmërinë e historisë dhe absurditetin e gjithanshëm të jetës. Ajo është formësuar nga një histori përmbysjesh të papritura, ambiciesh të penguara, dhe befasish të pakëndshme. Në të vërtetë, trashëgimia europiano-lindore e mbizotërimit, shtypjes, dhe terrorit të papritur është kaq e thellë dhe me ndikim të madh te autorët e saj, saqë është pleksur me vetë idenë e vetëdijes dhe kuptimit të formës rrëfimore.

    «Tipari më dallues i letërsisë europiano-lindore është ndërgjegjësimi për historinë.» Kështu shkruan Czesław Miłosz, teksa rrekej të përkufizonte thelbin e asaj që ai e quan «Europa jonë.» Në romanet nga Europa Qendrore, të para në kontrast me ato të Perëndimit, «koha është e vrullshme, ngulçuese, plot me befasi, me të vërtetë një pjesëmarrëse aktive në rrëfim. Kjo ndodh sepse koha është e lidhur me një rrezik që kanos ekzistencën e një bashkësie kombëtare, të cilës i përket shkrimtari.» Kjo nënkupton se, për të kuptuar prozën europiano-lindore, ju duhet të kuptoni historinë e Europës Lindore.

    Kjo mund të jetë gjë e vështirë. Ka kaq shumë vende, kaq shumë popuj, kaq shumë rrëfime kundërthënëse dhe emra shumërrokësh, me shqiptime të shumëllojshme. Këtë unë e di mirë. Kam vite që studioj dhe jap mësim historinë e atij «vendi gri.» Gjatë gjithë kësaj kohe, unë nuk kam dalë dot në përfundime apo në një sintezë. Gjithë çfarë kam për të treguar për këtë kohë është një dosje plot me rrëfime, rrëfime që janë të vërteta por, të paktën për mua, lexohen si prozë, apo si fabula. Ose si shaka. Së bashku, këto rrëfime përbëjnë lëndën time të shkurtër për Europën Lindore. Në vend të një kronologjie të përimtuar, ato përçojnë disi ndjesinë, e mbase edhe pak kuptimin e saj: një histori kubiste e një vendi të përçarë. Ua ofroj këto copëza, këto aspekte te historisë, në katër mësime bashkë me një përmbyllje.

    Mësimi i parë – një zonë me popullsi të përziera

    Gjëja e parë që duhet ditur për Europën Lindore është se ajo përmban një përqendrim të jashtëzakonshëm diversiteti njerëzor. Ajo është një nga vendet e pakta në botë ku janë të mbivendosura kaq shumë gjuhë, fe dhe kombësi të ndryshme. Shpesh, këto ndryshime përkojnë edhe me dallimet në klasë dhe profesion dhe kështu, në Poloninë lindore, pronarët polakë katolikë të tokave sundonin mbi ukrainasit ortodoksë dhe fshatarët bjellorusë, të cilët shkonin në fshatrat jidishtfolëse apo çifutë për të shitur produktet bujqësore apo mallrat e tyre. Në Transilvani, këto role përkatëse luheshin nga maxharët katolikë, dhe rumunët ortodoksë apo uniatë, dhe gjermanët luterianë e kalvinistë, ndërsa në Maqedoninë osmane, me përzierjen marramendëse të myslimanëve turqisht- dhe serbisht-folës, shqiptarëve, bullgarëve, grekëve, arumunëve, vllahëve, ciganëve, dhe çifutëve sefardikë, struktura shoqërore është kaq e ndërlikuar sa nuk ia bën dot anatominë.

    Bukovina, një provincë në Perandorinë Austro-Hungareze në rrëzë të Maleve Karpate, e cila, që prej asaj kohe, i ka kaluar herë Rumanisë herë Ukrainës, është një tjetër vend i tillë me diversitet. Më poshtë kemi Gregor von Rezzorin, pinjoll i aristokracisë siciliane, i cili u vendos në Austri në shekullin XVIII, që përshkruan në «Dëborat e vjetshme» (1989) rrethanat gjuhësore të rinisë së tij.

    «Nëna jonë as fliste, as kuptonte ndonjë nga gjuhët vendore. Ndonëse gjermanishtja kishte qenë e folura zyrtare në Bukovinë gjatë epokës austriake, ajo gjuhë zuri të bëhej gjithmonë e më e gjymtuar dhe më e pakuptueshme, si për ne edhe për shtetasit larushi, sa më thellë që dikush depërtonte në Bukovinë. Kasandra, nga ana tjetër, e cila nuk fliste saktë asnjë gjuhë, shprehej me copëza në rumanishte, ruteniane, polonishte dhe hungarishte, si edhe turqishte e jidishte, e ndihmuar nga mimika groteske ngërdheshëse dhe gjuha trupore grafike e primitive që e bënte për të qeshur gjithkënd, por që çdokush e kuptonte.»

    Gjëja tjetër që duhet mbajtur mend për Europën Lindore është se ajo ka qenë, në pjesën më të madhe të gjërave, një e vonuar. Krahasuar me fqinjët në jug dhe në perëndim, ajo ishte e ngadaltë në pranimin e krishterimit, e ngadaltë në organizimin në shtete, dhe e ngadaltë në përqafimin e industrializimit.

    Nuk është për t’u çuditur që vendet që janë ndier më shumë europiano-lindore – edhe krahasuar me europiano-lindorët e tjerë – ishin ato më të shumëllojshmet dhe më të prapambeturat në rajon. Për oficerët kozmopolitanë të ushtrisë austro-hungareze, Galicia ishte një vend i tillë:

    «Galicia besohej se kishte numrin më të lartë të rrugëve me baltë dhe me pluhur, kishte miza dhe morra, si edhe shkallën më të lartë të sëmundjeve seksuale, kishte fshatarë pijanecë, dhe çifutë dinakë. Pronarët polakë të tokave nuk donin të kishin fare të bënin me oficerët habsburgë, po kështu silleshin edhe vajzat e tyre. Galicia ishte një vend për t’u dehur dhe për të qëndruar i dehur; për të kaluar natën në kafene të lërosura, për të vënë baste dhe për të shkuar me kurva; për t’u përmalluar për qytetërimin; dhe për të bërë pelegrinazhe në stacionin e trenit, për të parë kalimin e ekspresit Lemberg-Krakovë-Vjenë.» (Istvan Deak, Përtej nacionalizmit: një histori shoqërore dhe politike e korpusit të oficerëve habsburgë, 1848–1918, 1990)

    Mësimi i dytë – Perandoria dhe Maskarada

    Çfarë mund ta organizojë një hapësirë kaq të prapambetur dhe njëkohësisht heterogjene? Vetëm perandoria. Tri perandori – ajo habsburgase, ruse, dhe osmane – e dominuan Europën Lindore para Luftës së Parë Botërore. Secila përdori një formë të ndryshme nënshtrimi për të mbajtur nën fre territoret e tyre. Shpeshherë këto teknika shkonin deri në kufi me mistiken.

    Kaosi

    Shkenca e Perandorisë Habsburge ishte harmonia. E si mund të ishte diçka tjetër? Ky komb, shkruan R. J. W. Evans, nuk ishte shtet, por një «ngjizje centripetale e butë e elementëve heterogjenë të ngatërrueshëm.» Perandorët e saj sundonin mbi kaq shumë kombësi, kaq shumë fisnikë grindavecë dhe provinca rebele, saqë vendi nuk mund të mbahej i bashkuar përveçse si ide.

    Si rezultat, intelektualët kryesorë të saj punuan shumë për të gjetur një lloj sistemi që të përfshinte të gjithë këtë gjë të pakontrollueshme. Teksa në Perëndim dijetarët zbulonin ligjet e gravitetit dhe funksionet matematikore, në perandori ata ia kalonin edhe vetvetes duke gjetur përkime të mistershme midis dinastisë perandorake dhe diellit, magnetit, burimit të harmonisë, forcës kryesore lëvizëse. Matematikanët e saj punonin për ta kthyer rrethin në katror, kaq shumë punonin për këtë çështje, saqë ajo u bë e njohur edhe si problemi austriak. Fizikanët e saj punonin për të krijuar makineri me lëvizje të përhershme. Dijetarët e saj punonin për të ndërtuar një organo – që do të ishte njëherazi edhe mbreti i instrumenteve muzikorë edhe çelësi matematik i universit. Doktorët e saj kërkonin atë ilaçin universal, melhemin për të gjitha sëmundjet, gurin filozofik.

    Perandorët ishin veçanërisht të dhënë pas kësaj përpjekjes së fundit. Ata punësuan alkimistë nga mbarë Europa për të mësuar sekretet e tyre, fillimisht në Pragë e pastaj në Vjenë. Njëri prej tyre provoi se guri filozofik ishte kungimi i shenjtë, personi i tretë në trininë e përbërë nga merkuri ati dhe sulfuri biri. Një tjetër argumentoi se soditja e gurit vlente edhe më shumë se sa vlente thesari që mund të prodhonte ai. Por perandorët u jepnin favore më të shumta atyre që prodhonin ar të vërtetë.

    Johann Konrad von Richthausen ishte një nga të favorizuarit. Ai i tregoi perandorit një kokrrizë pluhuri të kuq, pastaj e përdori për të shndërruar një kilogram e gjysmë merkur në një kilogram flori. Perandori u mrekullua. Ai bëri një medalje prej floririt dhe e bëri Johanin kalorës dhe i vuri edhe një emër të ri. Ai do të quhej Freiherr von Kaos, ose, Baroni Kaos. Perandori e vuri pastaj Kaosin në drejtimin e punishtes së parave.

    Ndërkohë, intelektualët e perandorisë vijonin punët e tyre. Johann Friedrich von Rain gjeti Apokalipsin e Hermesit dhe Shtatë Vulat e Filozofit. Hieronymus Hirnhaim, abati i Strahovit, shkruante me guxim në dobi të injorancës, duke argumentuar se mësimi është i lig, vetëm në dobi të krenarisë; se njohuria e vërtetë është e pamundur dhe se dijetarët nuk bien kurrë dakord. Francesco Lana-Terzi përfytyronte anijet fluturuese. Dhe Athanasius Kircher, më i madhi nga të gjithë ata, zhbiroi burimin e vërtetë të tërmeteve dhe zbërtheu sekretet e krishtera të kyçura në hieroglifët egjiptian. Egjipti ishte themeluar nga Hemi, i quajtur ndryshe Osiris, biri i Noeut. Bota ishte një instrument muzikor të cilit i bie krijuesi. Çdo problem i shkaktuar nga magjia e zezë mund të zgjidhej me të bardhën.

    Dy perandoritë, ajo ruse dhe ajo austro-hungareze, të cilat dominuan Europën Lindore në veri të Ballkanit, lanë përshtypje të ndryshme në kujtesën e popujve që sunduan. Nga të dyja, Austro-Hungaria u ndje të ishte, pa dyshim, më e padëmshme. Një ndërtim kaotik, i lidhur së bashku nga diçka më shumë sesa besnikëria dinastike dhe një grimë magjie baroke, mbretërimi i Habsburgëve kishte një natyrë thelbësisht komike. Mëkati kryesor i tyre lidhej më pak me dhunën dhe më shumë me ndërlikimin e panevojshëm, një përpunim i pafund dhe i pakuptimtë i ritualit të oborrit dhe protokollit burokratik. Në këtë vend opere komike, dukja kishte shumë rëndësi dhe absurditetet shumoheshin si lepujt.

    Burra me mustaqe të zeza

    Krenaria e ushtrisë austro-hungareze ishte uniforma e oficerëve të saj – një e bardhë aq e pastër saqë, kur mirëmbahej ashtu si duhej, duke u fërkuar me kujdes, lëshonte një vezullim të butë në të kaltër të çelur.

    Uniformat ishin shumë të bukura dhe shumë të shtrenjta. Oficerët, zakonisht, hynin në borxhe për t’i përballuar uniformat. Për të shlyer borxhet ata hanin vetëm bukë thatë apo kursenin drutë e zjarrit për dimrin. Të shërbeje në ushtrinë e perandorit ishte një çështje nderi, jo lakmie. Uniformat duhej të mbaheshin të panjollosura; edhe ronitja a njolla më e vogël shkaktonte qortime dhe nevojën për të blerë një të re, me koston e një shpenzimi gjymtues.

    Një ditë, andej nga vitet 1850, një nga gjeneralët e perandorit urdhëroi se çdo oficer i ushtrisë duhej të mbante mustaqe të zeza. Për oficerët biondë, ky transformim mund të arrihej vetëm duke përdorur sasi të madhe boje të zezë këpucësh.

    Oficerët u mblodhën me trupat e tyre në sheshin e paradës. Ndërsa qëndronin gatitu bashkë me ushtarët e tyre, duke pritur për inspektimin, zuri të bjerë shi. Boja e zezë e këpucëve rrodhi nga mustaqet në uniformat e bardha.

    Uniformat morën fund, po ashtu edhe oficerët.

    Në kontrast me Austro-Hungarinë, parimi sundues i Perandorisë Ruse nuk ishte ndërlikimi por forca. Carët sundonin pa pengesa. Instrumentet e tyre ishin ortodoksia dhe kamxhiku – një ndërthurje e çuditshme e cila i lejonte edhe dhunën edhe mrekullitë të ecnin dorë për dore.

    Prijësi kozak

    Kozakët e Zaporizhian Sich-ut ishin ushtarët më të rreptë në ushtrinë e perandoreshës. Por ata ishin po ashtu edhe më të prirurit për sherre dhe rebelime. Kur u bë paqja me turqit, perandoresha arriti në përfundimin se kozakët më shumë shkaktonin telashe sesa vlenin vërtet. Ajo dërgoi të dashurin e saj për të arrestuar prijësin e tyre. Prijësi ishte burrë i thyer në moshë në atë kohë. Ai u dërgua nga jugu në një manastir në një ishull të Detit të Bardhë. I burgosur në një qeli të nëndheshme me një dritare të vogël për ajrim, mendohej se ai do të vdiste. Por si një bimë apo insekt që vegjeton nën dhe, ai jetoi gjatë. Kaluan njëzet e pesë vite, derisa u lirua. Kur u la i lirë, ai më shumë ngjasonte me një ari sesa me një njeri. Mjekrën e kishte të gjatë dhe të pakrehur, teshat ishin kthyer në zhele të kalbëzuara, dhe thonjtë e duarve ishin kthyer në kthetra të mëdha. Ishte krejt i verbuar dhe, si Nebuchadnezzar-i, kishte humbur aftësinë e të folurit.

    I lirë, ai qëndroi në manastir edhe dy vite të tjera si murg. Vdiq në moshën 113 vjeçare. Sot ai njihet si shenjtor.

    Mësimi i tretë – rrëmimi për modernitetin

    Në pjesën më të madhe të Europës Lindore, sundimi përmes perandorisë kishte kuptim. Tek e fundit, perandoritë drejtojnë diversitetin nëpërmjet pabarazisë, ndërsa shtetet-kombe rreken të sjellin barazi duke imponuar homogjenitet – dhe homogjeniteti, në Europën Lindore, kërkon shumë forcë për t’u imponuar.

    Lufta e Parë Botërore solli fundin e perandorisë në Europën Lindore dhe bashkë me të, edhe një vërshim të modernitetit. Por ky modernitet ishte në shumë aspekte imitues dhe inferior. Ai të krijonte përshtypjen e fundit të sigurisë – duke u hapur udhën të ligave të kapitalizmit dhe politikës së masave me vetëm pak përfitime. Në këtë realitet të ri, njerëzit rrekeshin të gjenin mënyra për t’i dhënë kuptim botës së tyre. Ideologjitë mbërrinin si thashetheme nga vise të largëta. Ndonjëherë, ato rrëmbeheshin nga njerëz të cilët as që ua dinin fare kuptimin.

    Ideja

    Në mendjen e tij, Zoltán Böszörmény ishte gjigand mes gjigantësh. Ai ishte poet – një «poet i madhërishëm hungarez me një mision profetik» – dhe politikan. Ai i kishte dëgjuar thirrjet e nënave hungareze, por edhe kushtrimin e nënës më të ëmbël nga të gjitha – Nënës Hungari. Ai ishte një tribun, i gatshëm «për të ekzekutuar me qindra mijëra pa iu dridhur qerpiku», por edhe «gati për të ledhatuar». Më 1931, ai takoi Hitlerin në Gjermani dhe u kthye menjëherë drejt fashizmit. Filloi të predikonte antisemitizmin, reformën e tokës, dhe drejtësinë për të varfrit. Shokët e tij ishin «kopshtarët e racës hungareze» dhe «vdekje-mbjellësit e derrave çifutë». Simboli i tyre ishin një palë kosa të kryqëzuara – një lloj kryqi i thyer për një vend më të përulur.

    Böszörmény i humbi zgjedhjet – shumë keq. Filloi ta qesëndiste shtypi. Por ai nuk e humbi kurrë besimin. Dhe kishte disa nga ata që e dëgjuan mesazhin e tij. Në fushat e thata të lindjes fshatarët ishin ende nën thundrën e çifligarëve. Të varfër dhe pa tokë ata iu bashkuan kauzave politike për t’iu larguar mjerimit të tyre. Ata e kërkuan zgjidhjen te ekstazat fetare dhe sektarizmi. Dita e tyre e rebelimit do të ishte 1 maj 1936, kur tre milionë syresh marshuan drejt kryeqytetit mëkatar duke e rrafshuar për tokë.

    Kur erdhi dita, disa mijëra ithtarë u takuan në një fshat mes fushave të shkreta. U shpërndanë me lehtësi. Shtatëqind prej tyre u çuan para gjyqit. Dy në njëqind zotëronin një shtëpi apo tokë. Mbanin veshur pantallona të grisura, xhaketa të shkurtra, dhe jelekë të vjetër prej lëkure deleje. Asnjëri prej tyre nuk kishte veshur këmishë. Ata thoshin se ishin të gatshëm të vdisnin për «Idenë», por, kur shtrëngoheshin ta shpjegonin, asnjëri nuk ishte në gjendje të thoshte se ç’ishte kjo «ide.»

    Në vitet midis dy luftërave, një ndjesi apokalipsi rrinte pezull në ajër. Marksizmi, fashizmi dhe nacionalizmi u përhapën si fe të reja. Por disa u mbërthyen edhe pas besimeve të vjetra.

    Kryqëzimi

    Eliasz Klimowicz-i, i cili do të njihej si Profeti Elijah, ishte një druvar analfabet nga pyjet në kufirin midis Polonisë dhe Bjellorusisë. Ishte një bandit që e futi atë drejt udhës fetare. Banditi grabiti dhe rrahu fshatarët në kontenë Grzybów, të cilët i kërcënoi me vrasje. Xhandarët e Carit të Rusisë nuk mundën të bënin asgjë për këtë çështje. Prandaj Eliaszi shkoi në qytet për t’u këshilluar me priftin më të afërt çudibërës. Kur ishte në qytet, një fshatar tjetër e vrau banditin. Por meritën e mori Eliasz-i.

    Pas pak kohësh, nisi të ndërtonte një kishë në fshat. Askush nuk e dinte se ku i kishte gjetur paratë. Disa thoshin se i kishte bërë thirrje kishës të ngrihej vetë nga toka. Të tjerë thoshin se ai ishte profeti Elijah i ardhur nga parajsa. Dhe kështu fama e tij mori dhenë. Turmat mblidheshin në Wierszalin, Jerusalemi fshataresk i Eliasz-it, për të dëgjuar predikimet e tij. Gratë qëndronin poshtë pullazeve të çatisë, puthnin çapat e tij, dhe pinin ujin ku ai lahej. Apostuj të rinj e rrethuan: Bielski, Kobryński, Jan Bogosław, shumë për t’u mbajtur mend …

    Pastaj erdhi vera e 1936. Koha e të lashtave. Një procesion fshatarësh po çante përpara përgjatë udhëve gjarpëruese, midis kodrinave ranore të mbuluara me dëllinja dhe lëpushë. Kreu i procesionit mbante një kryq. Një tjetër një kamxhik. Një tjetër një kurorë me gjemba. Ata kishin ardhur të kryqëzonin profetin e tyre, sepse kryqëzimi i fundit kishte ndodhur shumë kohë më parë. Bota ishte bërë mëkatare dhe e shthurur gjatë këtyre viteve dhe djalli gjallonte në tokë si në shtëpinë e vet.

    Por Eliasz-it nuk ia kishte qejfi të kryqëzohej. Ai iu fsheh nga ithtarëve të vet, duke qëndruar kruspull në një qilar me rrepa teksa ata e kërkonin nëpër pyll. Pas tri ditësh, ai u shfaq, sikur të kishte ardhur prej të vdekurve. Por deri atëherë të tjerët e kishin humbur interesin për ta përshpejtuar shpëtimin…

    Kur erdhën sovjetikët, Eliasz-i u denoncua nga një prej apostujve të vet. Rusët qeshën me të, duke e quajtur «Zoti polak.» Thuhet se qëndroi besnik gjatë marrjes në pyetje. U dënua me pesë vjet në një kamp në rrethinat e Irkutskut në Siberi. Vdiq disa vite më vonë, në një azil në lindje të Krasnojarskut, pranë Marinskut, në një manastir të konvertuar. Ndjekësit e Eliaszit i dërgonin pako gjatë gjithë kohës. Pas vdekjes së tij, ata mblidheshin sërish çdo vit në majë të kodrinës së shenjtë të Grabarkas, e cila do të ishte bërë Golgota e tij, për të kënduar elegji për parajsën e tyre të humbur.

    Mësimi i katërt – shija e gjakut

    Tani vjen epoka e tiranëve dhe e masakrave. Në vitet midis dy luftërave, bota kabare e politikës austro-hungareze u zhduk. Lëvizjet e rritura në atdhe që pasuan rënien e saj, qofshin fashiste, komuniste, apo nacionaliste, rrallë ishin demokratike dhe shpesh vrastare. Por të paktën dhuna e tyre përmbahej nga ambiciet e kufizuara. Imperializmi i vendeve të Europës Lindore rrallë i kalonte njëqind kilometrat përtej kufirit të tyre. Ato josheshin edhe më nga një mungesë universale e aftësisë dhe dhuntia e përhapur e vetësabotimit.

    Kjo nuk ishte e vërtetë për regjimet që pasuan. Në Luftën e Dytë Botërore, Europa Lindore u riformësua nga dy lëvizje, të cilat kërkonin të riformësonin mbarë botën, dhe gati ia dolën në krye. Në përplasjen midis Gjermanisë naziste dhe Bashkimit Sovjetik, Europa Lindore u shndërrua në atë që historiani Timothy Snyder e ka quajtur «Toka e Gjakut» – utopia e vrasjes.

    Universi i krimeve naziste është tepër i madh për t’u rrëfyer. Holokausti është një botë më vete. Pafundësia e tij e trondit Europën Lindore. Stalini, edhe pse një i jashtëm, duket se pasqyron, zymtësisht, ndjeshmërinë e rajonit. Ndoshta, kjo vjen sepse veprimet e tij, dhe të ithtarëve të tij, shpesh kishin një grimcë humori të zi. Hitleri ishte krejt tjetër. Por në tregime, ka diçka të njohur dhe, rrjedhimisht, edhe më shqetësuese e absurde te Stalini, mustaqet e tij, dhe e qeshura e tij ogurzezë …

    Azili

    Konstantin Päts ishte presidenti i Estonisë. Estonia është një vend i vogël në brigjet e Detit Baltik. Ajo e fitoi pavarësinë pas Luftës së Parë Botërore. Ishte shtet shumë i vogël për të qëndruar i pavarur shumë gjatë. Kur filloi Lufta e Dytë Botërore, Stalini dhe Hitleri e ndanë midis tyre Europën Lindore. Estoninë e mori Stalini.

    Si fillim, ai dërgoi emisarin e tij, Molotovin, për t’i thënë Päts-it se sovjetikët kishin nevojë të vendosnin baza ushtarake në vendin e tij. Pastaj e kthyen në një kukull dhe e detyruan të kalonte 200 dekrete. Më në fund, e arrestuan. Fillimisht, e dërguan Päts-in në Ufa, në stepën e Orenburgut. Pastaj u mbajt në burg. Më në fund, e vendosën në një spital psikiatrik. Päts-i tha se kjo ishte e gabuar. Ai nuk ishte i çmendur. Ai duhej të dërgohej jashtë shtetit. Tek e fundit, ai ishte presidenti i Estonisë.

    Ata i thanë: «Ti je i çmendur. Ti je i çmendur sepse thua se je presidenti i Estonisë. Në fund të fundit, po të ishe presidenti i Estonisë, ti nuk do të ishe në një spital të çmendurish.»

    Sarkofagu

    Më 1949, me rastin e 70 vjetorit të tij, Partia Komuniste e Çekosllovakisë vendosi ta nderonte Stalinin duke i ndërtuar atij një monument në Pragë. Monumenti do të ishte shtatorja më e madhe e Stalinit në botë. U bë një garë për të përzgjedhur se cili do të kishte nderin e skicimit të saj. Çdo skulptori në Çekosllovaki iu kërkua të merrte pjesë. Pjesa më e madhe i sabotuan qëllimisht shanset e tyre duke portretizuar udhëheqësin e madh në poza të papërshtatshme, duke buzëqeshur, me krahët të hapur si një Jezus i lumturuar. Otakar Švec, biri i një pastiçieri të specializuar në bërjen e zbukurimeve prej sheqeri për torta, ndërmori edhe kujdesin shtesë të të bërit tapë me dy shishe vodka. Për fatin e tij të keq, ai fitoi prapëseprapë.

    Në monument, Stalini qëndron në krye të njerëzve. Pas tij janë një punëtor, një agronom, një partizane, dhe një ushtar rus. Për katër vjet, shtetarë nga më të lartët në Parti e vizitonin Švec-in në studion e tij për t’i dhënë këshilla për projektin e tij. Çdo herë që vinin, ata përpiqeshin ta bënin Stalinin më të gjatë, dhe pasuesit e tij më të shkurtër. Filloi ndërtimi, dhe graniti nisi të gdhendej, por kritikat vijonin të vinin. Gruaja e Švec-ut nuk e përballoi dot presionin dhe vrau veten.

    Më në fund, monumenti u përfundua. Natën para se të zbulohej, Švec-u mori një taksi për të inspektuar skulpturën e tij. Shoferi i taksisë i tha se donte t’i tregonte diçka: «Ja atje, në anën sovjetike. Ajo shoqja partizane e ka mbështetur dorën te zinxhiri i pantallonave të ushtarit rus. Cilido që e ka projektuar këtë do të pushkatohet me siguri.» Švec-u e vrau veten po atë natë.

    Stalini vdiq. Hrushçovi mbajti fjalimin e tij. Kaluan shtatë vite. Më në fund, Stalini duhej shkatërruar. Por, shtetarët paralajmëruan se kjo duhej bërë me dinjitet. Nderi i Bashkimit Sovjetik nuk duhej dëmtuar. Nuk do të viheshin eksplozivë në kokën e Stalinit. Nuk do të kishte krisma armësh në atë shesh. Eksperti i shkatërrimit që ata sollën për të kryer atë punë ishte më i miri në vend. Për dy javë para datës atë nuk e zinte gjumi. Kur erdhi çasti për të tërhequr këmbëzën, ai i qetësoi nervat duke pirë gjashtë teke me shlivovicë. Pas shpërthimit, ai ra në tokë duke qarë. Një ambulancë e çoi në një spital psikiatrik.

    Edhe i vdekur, Stalini e kishte gjetur mënyrën për t’i çmendur njerëzit.

    Përmbyllje

    Më në fund, një ndodhi nga familja ime, sepse, që të tregohem i ndershëm, sa herë që lexoj prozë apo histori për Europën Lindore, unë gjithmonë kërkoj diçka për veten time, andej nga jam. Kështu ma tregoi nëna ditën që unë u fejova:

    Çajniku

    Xhaxhesha Jadviga dhe xhaxha Turnoviski u përpoqën të martoheshin tri herë. Herën e parë në Minsk më 1940. Me vështirësi ata kishin mbledhur paratë për të paguar tarifën. Rrugës për në zyrën e gjendjes civile, ata takuan një mikun e tyre, të cilit po i mbahej fryma ngaqë kishte vrapuar pas tyre për t’i arritur. Ai kishte nevojë të menjëhershme për para borxh; sapo kishin mbërritur çajnikë në dyqan. Ata i dhanë paratë e tarifës së martesës. Duhej bërë. Martesa mund të shtyhej, por nuk i dihej kurrë se kur mund të ishte hera tjetër që mund të blije një çajnik.

    Hera e dytë kur ata u përpoqën të martoheshin ishte në Taxhikistan, dy vite më vonë. Këtë herë ata i kishin paratë dhe tanimë jetonin bashkë, në një qytet të vogël ku gjithkush e njihte çdokënd. Kur shkuan te zyra e gjendjes civile, nëpunësi sovjetik në detyrë shprehu habinë se pse nuk ishin ende të martuar, duke qenë se jetonin bashkë. Ai u tha se e kishin ngatërruar rendin – ata duhej të ishin martuar fillimisht dhe pastaj të fillonin të jetonin bashkë – dhe prandaj ua mohoi lidhjen e martesës.

    Hera e tretë ishte në Varshavë, pas luftës. Xhaxha Turnovski i kishte dy dëshmitarët (njëri prej tyre ishte i njëjti Icek që kishte pasur nevojë për çajnikun), dhe ata kishin mbërritur në ministri në orarin e programuar. Xhaxhesha Jadviga mungonte. Ajo nuk kishte mundur ta merrte ditën pushin nga shtëpia botuese ku punonte. Por këtë herë – më në fund pas gjashtë vitesh – ata ia dolën. Zyrtari në detyrë kishte pranuar ta nënshkruante certifikatën e martesës pa ryshfet.

    Kjo nuk është historia më tragjike që unë mund të kisha zgjedhur. Ajo nuk përfshin ekzekutime, mërgime dhe internime, të cilat shënuan jetët e gati çdo individi të atij brezi. Për t’i rënë shkurt, unë kam hequr, po ashtu, edhe çfarë u ndodhi Jadvigas dhe bashkëshortit kur u kthyen në Poloni, në shtëpinë e tyre në Silesia, porcelanet Meissen të lëna të patrazuara nga pronarët gjermanë, kur ata nxorën jashtë çizmet e gjata dhe të lustruara, prej lëkure të zezë, që gjetën në dollap dhe që i përkisnin oficerit SS që kishte jetuar atje para mbërritjes së tyre.

    Ajo që më pëlqente nga rrëfimet e hallëmadhes sime ishin sensi i hidhur i humorit, shpotia pavarësisht nga fatkeqësia. Për mua, këto rrëfime rrokin të gjithë brezin. Ato jetë gjigante! Si vallë mund të maten? Me çajnikë dhe me raste të humbura. Pse duhet studiuar Europa Lindore? Për disa prej nesh, është një mënyrë për të gjetur rrënjët tona. Por unë mendoj se ka diçka më tepër në këtë punë. Ne jemi mësuar ta mendojmë veten si protagonistë të rrëfimeve tona. Rrëfimet nga Europa Lindore ofrojnë një mënyrë tjetër për të vështruar botën. Ato janë një kujtesë se ne nuk jemi gjithmonë zotër të fateve tona. Ndonjëherë historia vepron pa bashkëpunimin tonë dhe e vetmja mënyrë për t’u përballur me të është me durim ose me një të qeshur.

    [1] Pse Europë Qendrore, dhe jo Lindore? Një pjesë është gjeografi: Praga është, tek e fundit, në perëndim të Vjenës. Por pjesa më e madhe vjen prej politikës. Miłoszi shkruante pjesërisht për të mbrojtur unikalitetin e pjesës së tij të Europës kundër Perëndimit nga njëra anë dhe Rusisë nga ana tjetër. Për të dhe për Milan Kunderën e të tjerë, ishte e rëndësishme të jetoje pranë qendrës së Europës. Emri Europë Lindore dukej rrezikshmërisht shumë afër për t’i bashkuar ata me kryezotët sovjetikë. Tani që Bashkimi Sovjetik nuk ekziston më dhe rajoni shkon drejt përkufizimit nga kujtesa dhe jo nga politika, dallimi duket edhe më pak i rëndësishëm.

    [2] Por ndoshta dallimi midis Europës Qendrore dhe Lindore nuk është edhe aq i rëndësishëm tek e fundit. Europa Qendrore është një mëtim për përkitje. Europa Lindore është një akt përjashtimi. Europa Lindore është prore një vend imagjinar, dhe zakonisht ajo i përket dikujt tjetër. Sipas protagonistit të «Një vetmi shumë e zhurmshme» të Bohumil Hrabal-it, «Europa Lindore nuk fillon jashtë portave të Pragës, ajo fillon te stacioni i fundit i trenit i stili perandorak diku në Galici, në kufijtë e jashtëm të daulles së veshit grek.» Për kontrast, «përfshirja e Pragës në shpirtin grek shkon më thellë sesa fasada e ndërtesave të saj, ajo shkon drejt e në kokat e popullsisë, sepse gjimnazet klasike dhe universitetet humaniste kanë mbushur kokat e miliona çekëve plot me Greqi dhe Romë.»

    Përktheu nga anglishtja: Albert SHEQI

    Jacob Mikanowski është shkrimtar që jeton në Berkley, Kaliforni. Ky tekst u botua në Los Angeles Review of Books. E drejta e botimit në gjuhën shqipe i takon dialogplus.

  2. Anetarët më poshtë kanë falenderuar Neteorm për postimin:

    SERAFIM DILO (05-03-2017)

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund të hapni tema të reja.
  • Ju nuk mund të postoni në tema.
  • Ju nuk mund të bashkëngjitni skedarë.
  • Ju nuk mund të ndryshoni postimet tuaja.
  •