Themelimi dhe islamizimi i qytetit të Elbasanit

[Xhemis]

Themelimi dhe islamizimi i Elbasanit




E.Sharka

http://www.dritaislame.al/themelet-e...-te-elbasanit/

Elbasani është një nga qytetet shqiptare të njohura për traditat, kulturën, arsimin, dhe me vlera të mëdha për mbarë shqiptarët. Qyteti nismëtar i shumë ngjarjeve të mëdha (Shkolla Normale 1909, Shpallja e Pavarësisë 25.11.1912, etj.). Veprimtari të shumta të shekullit të fundit, kanë lënë disi në harresë vitet e mëhershme edhe pse dashamirësia e banorëve të këtij qyteti për të mësuar të shkuarën nuk ka munguar kurrsesi.

Sulltan Mehmetit II (Muhamed el-Fatih), pas betejave të fituara nga ushtria e tij, në ekspeditën ushtarake në Ballkanin Perëndimor, vendosi që: Në pranverën e vitit 870 H. (1466) në fushën e Jundit (fusha ku është vendosur Elbasani sot) që është kërthiza e atij vendi, do të ndërtohej një fortesë e pathyeshme. Sakaq mëkëmbësit fisnikë, hodhën themelet e një fortese të qëndrueshme katërkëndëshe, siç qenë urdhëruar, dhe brenda një kohe të shkurtër e kryen ndërtimin. Dhe arsyeja pse pikërisht vendosën ta bënin këtë ndërtim në këtë fushë të gjerë është se: Ai vend ishte rrethuar nga të gjitha anët me male të palëkundshme e gryka, por jo-myslimanët, që jetonin në ato lartësi s’bënin dot pa fushën ku rrjedh ujë i bollshëm dhe ku tokat e bukës janë pjellore e të pasura, dhe për këtë arsye u dyndën nga të katër anët nga ku ndodhej popullsia islame, emrin ia vunë El Basan; që ka kuptimin e parë “vend që sundon” dhe nga këtu drejtoheshin ushtritë osmane për të zgjeruar sundimin e tyre në Ballkanin Perëndimor. Kjo shënon themelimin e qytetit të ri me emrin Elbasan.

Mbas themelimit të këtij vendbanimi, popullsia u shtua shpejt, më së shumti aty u vendosën myslimanë, por edhe vendasit e krishterë dalëngadalë filluan të pranojnë Islamin. Depërtimi në shkallë të gjerë i fesë islame në radhët e popullit shqiptar gjeti shprehje pikësëpari në qytet. Të dhënat e para për qytetin e Elbasanit janë ato të fillim dhe gjatë gjithë shekullit XVI, ku qytetet shqiptare pothuajse islamizohen në tërësi, konkretisht popullsia e qytetit të Elbasanit ishte islamizuar në masën 79% dhe në shek. XVII shkon në 100%.

Për periudhën 1520-1533 në Sanxhakun e Elbasanit kishte 8916 familje të krishtera dhe 526 muslimane, d.m.th. popullsia ishte pothuajse 95% e krishterë. Studiuesi Machiel Chiel tregon se: Në shek. XVIII popullsia e qytetit të Elbasanit ishte rritur shumë duke u bërë qyteti i dytë mbas Shkodrës, me një popullsi prej 30.000 banorë. Gjithashtuudhëtarët që shkelën Elbasanin si: Ambasadori venecian Bernardo, gjatë këtij shekulli tregojnë se: Në vitin 1591 Elbasani është selia e Sanxhakut të krahinës, këtë e vërteton udhëtari tjetër Mejkroh në vitin 1609 kur shkruan për Elbasanin se është Kryeqyteti i Shqipërisë së mesme, qytet me popullsi të madhe e lagje të shumta, pa dhënë numër të popullsisë.

Popullsia e Elbasanit do të pësojë një rritje të konsiderueshme gjatë shek. XVI, po ashtu edhe procesi i islamizimit në qytete rritet ndjeshëm, në fund të shek. XVI, mbas këtij shekulli popullsia myslimane do të rritej akoma më shumë veçanërisht nga të ardhurit që vendoseshin në Elbasan për shumë arsye, por myslimanët shtoheshin gjithashtu nga të konvertuarit në fenë islame nga fshatrat rrotull tij. Sipas Mark Skurës, në fund të shek. XVII (1680-90) Elbasani ishte islamizuar pothuajse 100%.

Të dhënat më të vyera për Elbasanin dhe mbarë trojet shqiptare janë ato të udhëtarit të njohur osman Evlija Çelebiut, i cili kur e vizitoi Elbasanin rreth viteve 1670, e konsideroi këtë qytet si: Nusja e Rumelisë, ashtu si qyteti i Antepit në Anadoll, vetëm brenda Kalasë kishte 460 shtëpi, ndërsa jashtë mureve të kalasë kishte 18 mëhalla (lagje) muslimane dhe 10 mëhalla me të pafe grekë, shqiptarë e latinë (pra Ortodoksë & Katolikë), ndërkohë që në qytet kishte dhe serbë, bullgarë, hebrenj, etj., por që ishin udhëtarë ose tregtarë pasi nuk u lejoheshin të nguleshin në qytet.

Islamizimi i shqiptarëve sipas një tjetër studiuesi të krishterë të kohës, Vinçenc Zmajeviçit (1703), eci me hapa të shpejtë dhe pothuajse e përfshiu tërë popullsinë, ku Elbasani si Kaza kishte 31 shtëpi të krishtera, 784 shtëpi myslimane, me 96% të popullsisë të islamizuar, ndërsa vetëm qytetikishte 35 shtëpi të krishtera, 655 myslimane, sërish me 96 % të popullsisë të islamizuar, gjithashtu dhe kazaja e Kërrabës kishte 322 shtëpi dhe ajo e Sulovës 137 shtëpi, të cilat ishin islamizuar 100%, dhe Kazaja e Shpatit që kishte 151 të krishtera dhe 618 myslimane, ishte e vetmja Kaza që kishte përqafuar Islamin në masën 80%.

Vitet kalojnë dhe shekujt osmanë në Elbasan gjithashtu sjellin rritjen dhe zhvillimin e mëtejshëm të qytetit. Me rritjen e numrit të popullsisë u ndërtuan edhe vepra të mëdha arkitekturore, veçanërisht Xhamitë. Për sa i përketpopullsisë, në shek. XIX të dhënat historike tregojnë se: Në fund të viteve 1830 Elbasani kishte 8000 banorë dhe me ndryshimet administrative të bëra gjatë kësaj periudhe Elbasani ishte një Sanxhak i vilajetit të Manastirit, i cili kishte 4 kaza nën administrim (Kazanë e Elbasanit, Peqinit, Gramshit dhe Çermenikës). Mbresat e udhëtarit J. G. von Hani në vitin 1854, për qytetin ishin të mrekullueshme ku ai vlerëson se: Ky asht një qytet nga ata që nuk gjen dot me lehtësi; të tillë qytete në Evropë po zhduken sot pak nga pak prej hekurudhave. Posa të hysh në fushën e Elbasanit, qyteti duket kaq mirë në skajin verior dhe ajri i pastër i mbramjes i afron kaq shumë minaretë e holla dhe kullën e trashë të sahatit. Në fakt vlerësime të tilla për Elbasanin nga udhëtarët e huaj që kanë kaluar në këtë qytet ka patur edhe më herët edhe më vonë, ku ata janë mrekulluar nga qyteti dhe nga pastërtia e ajrit, qetësia dhe harmonia që kishte qyteti me banesat, xhamitë, minaret dhe malet që e rrethonin, kjo ka ndodhur deri para ndërtimit të metalurgjikut, që e ka ndryshuar opinionin e vizitorëve anasjelltas.

Gjatë fundit të shek. XIX (1889-1899) Sami Frashëri do të shkruante: Nën administrim kishte 2 Kaza (Peqinin dhe Gramshin) dhe 312 fshatra, qyteti ka rreth 20.000 banorë, prej të cilëve 3500 janë të krishterë e të tjerët myslimanë.Në vitin 1906-1907 Elbasani kishte 38.874 banorë, (30.364M, 7692F) myslimanë, 818 bullgarë (ose Ortodoksë).

Edith Durham gjatë qëndrimit të saj në Shqipëri thotë se: Në Elbasan prekesh nga përpjekjet që bëhen për dijen dhe kulturën.dhe kjo gjë vërtetohet me Kongresin e Elbasanit (2 Gusht 1908) direkt mbas Kongresit të Manastirit, ku u diskutua më së shumti mbi Alfabetin dhe hapjen e Shkollave në gjuhën shqipe, dhe nuk vonoi shumë për hapjen e Shkollës Shqipe, NORMALES (1909) e cila do të ishte shkolla që do të arsimonte të rinj e të reja në gjuhën e tyre amtare.

Elbasani ishte i pari qytet që më 25.11.1912 parapriu pavarësisë së vendit, teksa ngriti flamurin, ku dhe u nënshkrua edhe përmbajtja e aktit të shpalljes së pavarësisë së Elbasanit, në të cilën thuhej: Gjithë populli ynë, muslimanë e të krishterë, me një za kanë pranue indipendencën e Shqipënisë. Në emër të të gjithë popullit të Prefekturës së Elbasanit.

Ndërsa në regjistrimet paraprake të popullsisë, të bëra nga shteti shqiptar në vitin 1921, Prefektura e Elbasanit kishte 87.288 banorë, prej të cilëve 80.640 ishin myslimanë, 6.648 banorë të krishterë, dhe vetëm mbas dy viteve kur bëhen regjistrimet e përgjithshme në vend, në vitin 1923 numëronte një popullsi prej 83.627 banorë, 77.444 myslimanë, ortodoksë 6.183 banorë, 0 katolikë, qyteti në këtë regjistrim ka patur 10.399 banorë, ndërsa në regjistrimet e 25 majit të vitit 1930 kishte 13.796 banorë (?).

XHAMITË

Paralelisht me historinë e Perandorisë Osmane nuk mund të mos përmenden veprat arkitekturore që ndërtoi Perandoria në trojet shqiptare, veçanërisht xhamitë, ndoshta ndër më madhështoret dhe më të bukurat ndërtime, pasi: Xhamia ishte ndërtesa kryesore e qendrës së qytetit apo fshatit, rreth së cilës formohej bërthama e qytetit, ndërtoheshin objekte publike dhe private gjatë sundimit osman.

E para xhami e ndërtuar në Elbasan deri më tani rezulton të jetë Xhamia Mbret e vitit 1492 (duke bërë krahasimet arkitekturore më xhami të tjera që janë të kësaj periudhe), por disa autorë e kanë vendosur datën e ndërtimit të kësaj xhamie në vitin 1464, ndërsa më shumë gjasa e vërteta është se ndërtimi i kësaj xhamie datohet nga viti 1466, me ndërtimin e Kalasë nga ushtria osmane. Më pas janë ndërtuar Xhamia e Nazireshës (1599), Xhamia e Ballies (1604), Xhamia e Aga Biçakçi Zadesë (1640/50), e të tjera me radhë.

Në periudhën më kulmore të Fesë Islame në këtë qytet (shek. XVII), kohë në të cilën është vizituar dhe nga Evlija Çelebiu, Elbasani kishte 46 xhami, ku më e vjetra është ajo e Muhamed El-Fatihut (pra Xhamia Mbret) e ndërtuar sipër portës së Kalasë, një godinë dykatëshe, me numër të madh besimtarësh që kryejnë ritet fetare. Ndërsa albanologu i njohur G. Babinger, i cili mbas studimeve të bëra ka gjetur një dokument të Lef Nosit, ku përmenden 31 xhami me emrat e tyre, në vitin 1931,nga 46 xhami dhe 20 mesxhide që kanë qenë më herët. Në fund të shek., një tjetër vepër arkitekturore i shtohet qytetit, pikërisht Kulla e Sahatit, e cila ndërtohet në vitin 1899 me një lartësi prej 30 metra.

Fatkeqësisht ato që u ndërtuan nga Ushtria Osmane që nga viti 1466, më pas nga administrata osmane dhe më pas edhe nga vetë arkitektët shqiptarë të arsimuar në Turqi, deri në fillim të shek. XX, pra për rreth 446 vite, do të shkatërroheshin për vetëm 45 vite (1912-1967), ku viti fatal do të ishte pikërisht viti 1967. Vetë profesorët e Elbasanit konstatojnë se “në vitin 1967 në luftën kundër fesë dhe objekteve të kultit, Xhamia e Ballies u shkatërrua plotësisht, ashtu si Pazari i vjetër mesjetar me vlera të veçanta historike.”

Nga të thënat e deritanishme dokumentohet që Elbasani ka pasur 46 Xhami dhe 20 mesxhide, prej të cilave 31 janë përmendur me emër në vitin 1931 nga Lef Nosi, dhe mbas kësaj periudhe numri i tyre çdo ditë që kalonte pakësoheshin.

Viti 1967 do të ishte viti i mbrapshtë për mbarë vendin, vit në të cilin do të fushoheshin jo vetëm dhjetëra xhami në Elbasan, por qindra e mijëra të tilla në mbarë Shqipërinë. Veç objekteve të kultit, do të prishej Pazari, qendra e qytetit e gjithçka tjetër, për t’u ndërtuar vepra të tjera, si Uzina Metalurgjike, Fabrika e Çimentos, etj.

Aktualisht sa i përket Xhamive në Elbasan, ka një numër të konsiderueshëm, ku pothuajse çdo komunë ka nga 3-4 xhami. Nuk ka asnjë fshat pa xhami, ndërsa vetë qyteti ka 7 xhami dhe e teta është në ndërtim, në vendin kur dikur ngrihej Xhamia e Ballies, e cila shquhej për bukurinë e saj. Dekadën e fundit, në shumë fshatra dhe 3 qytete që përfshin Rrethi i Elbasanit, janë ndërtuar mjaft xhami të reja.



(Revista Drita Islame, Janar 2014)