Disa shkrime nga Shaban Demiraj

[SERAFIM DILO]

Prirjet kryesore ne strukturen morfologjike te gjuhes se sotme letrare shqipe

(Bashkereferat)
1984

Kodifikimi i normave gjuhesore ne pergjithesi dhe i normes morfologjike ne veçanti duhet te mbeshtetet patjeter ne prirjen e zhvillimit,qe veprojne ne nje gjuhe te dhene ne nje kohe te dhene.Perndryshe,normat qe u bihen ndesh ketyre prirjeve,nuk mund te kene jete te gjate.Prandaj,hulumtimi dhe njohja e sakte e prirjeve,qe veprojne ne nje gjuhe ne kohen e kodifikimit te normave te saj,marrin nje rendesi te dores se pare.Kuptohet vetiu se nje pune e tille eshte e veshtire dhe kerkon jo vetem hulumtime dhe studime te veçanta per nensistemet e ndryshme,por edhe nje veshtrim sintetizues,qe te kete parasysh tere sistemin e gjuhes qe behet objekt kodifikimi.
Ne rastin tone,kur gjuha letrare po kristalizohet gjithnje e me shume ne te gjitha nensistemet e saj,hulumtimi i prirjeve te pergjthshme dhe te veçanta qe veprojne sot ne te,si dhe njohja sa me e thelluar e tyre jane te nevojshme per te argumentuar me mire zgjidhjet e vendosura dhe per te saktesuar e per te permiresuar me tej ato zgjidhje qe kane nevoje te permiresohen.

Por, per t'ia arritur ketij qellimi,prirjet qe veprojne sot ne gjuhen shqipe duhen veshtruar ne zhvillimin e tyre historik,sepse keshtu mund te parashikohet me mire edhe evoluimi i tyre ne te ardhmen. Nje veshtrim i tille eshte edhe me i nevojshem ne fushen e struktures morfologjike,ku,siç dihet,ndryshimet kapin rregullisht periudha te gjata e ne disa raste ne kohen tone ose nuk kane perfunduar krejt,ose nuk kane karakter mbaregjuhesor.
Veshtruar me kete sy,nuk eshte e veshtire te vihet re se prirjet qe veprojne ne strukturen morfologjike te shqipes se sotme ne pergjithesi dhe te shqipes letrare ne veçanti,jane vashdimi i nje procesi te nisur prej kohesh.Prandaj,lidhur me gjendjen e sotme mund te flitet me sakte per rezultatet e prirjeve qe kane vepruar prej kohesh ne strukturen morfologjike te gjuhes shqipe,si edhe per nje thellim te metejshem te ketyre prirjeve nen trysnine edhe te disa faktoreve jashtegjuhesore.Me shume interes eshte edhe hulumtimi i ndonje prirjeje te re,qe ka nisur te veproje ne strukturen gramatikore te gjuhes se sotme letrare shqipe.

Struktura morfologjike e shqipes se sotme letrare,e cila,ne vija te pergjithshme,pasqyron strukturen morfologjike te gjuhes popullore,ka arritur nje stad te tille zhvillimi qe i jep mundesi asaj t'i permbushe me se miri kerkesat e nje gjuhe letrare me norma te percaktuara drejt.Ky stad zhvillimi eshte rezultat i nje evolucioni te gjate,qe eshte kushtezuar,ne radhe te pare,nga dy prirje disi te kunderta,qe kane pasur dhe kane secila fushen e vet te veprimit.Keto jane: 1) Prirja per ruajtjen dhe konsolidimin e formave gramatikore; 2) prirja per thjeshtimin dhe rrafshimin e disa kundervenieve dhe paradigmave. Keto dy prirje kane vepruar,ku me shume e ku me pak,edhe ne gjuhe te tjera indoevropiane.Por shkalla e veprimit te njeres apo tjetres prirje ne gjuhe te ndryshme,natyrisht,nuk kane qene te njejta.

Fushat ku kane vepruar dhe veprojne keto dy prirje ne strukturen morfologjike te shqipes,kane qene dhe jane te kushtezuara,ne radhe te pare,nga ligjesite e shvillimit te saj si gjuhe letrare.Por,kur eshte fjala per zgjedhjen e normes midis disa varianteve,atehere luajne nje rol te rendesishem edhe faktoret jashtegjuhesore,qe natyrisht nuk mund dhe nuk duhet te bien ne kundershtim me ligjesite e zhvillimit te brendshem te gjuhes. Duke qene se trajtimi i hollesishem i veprimit te seciles prej dy prirjeve te lartpermendura ne strukturen morfologjike te gjuhes shqipe eshte e pamundur te behet brenda caqeve te nje bashkereferati,ketu do ndalem vetem ne disa nga shfaqet kryesore te tyre.


Prirja per ruajtjen dhe konsolidimin e formave gramatikore ka vepruar dhe vepron pothuaj ne tere sistemin eptimor te gjuhes shqipe,ku kunderveniet formale,si shprehese kunderveniesh kuptimore,realizohen jo vetem me ane te mbaresave dhe lakimit ne balle te fjales,por ne mjafte raste edhe nepermjet nderrimeve morfonologjike dhe prapashtesave temeformuese. Mjafton te permendet ketu,sa per shembull,veçoria e njohur e gjuhes shqipe per ta dalluar sa me shkoqur temen e shumesit nga ajo e njejesit tek emrat. Ky dallim ne disa raste behet me disa mjete gjuhesore njeherazi,si p.sh. te breg - brigj-e,gardh - gjerdh-e,pyll - pyj-e,etj., ku tema e shumesit dallohet jo vetem me ane te prapashteses -e,por edhe me ane te nje ose dy nderrimeve morfologjike. Kjo veçori e gjuhes shqipe,ne pergjithesi,eshte pasur parasysh ne caktimin e normes morfologjike lidhur me formimin e shumesit te emrave.Por mendoj se ky qendrim duhet çuar me tej duke ngritur ne norme trajten me te markuar ne ato raste,ku krahas saj pranohet edhe ne trajten me te markuar ne ato raste,ku krahas saj pranohet edhe ndonje trajte e dyte,si p.sh. te dardh-a-t dhe dardhet.

Gjithashtu mendoj se zgjidhja e dhene ne "Drejtshkrimi i gjuhes shqipe",f.53,qe emrat e njesive te masave qe burojne nga emra njerezish,si amper,herc,volt,vat etj., ne emeroren dhe kallezoren e pashquar shumes te shkruhen pa -è,ndersa ne te gjitha rastet e tjera te shumesit te shkruhen me-è,eshte ne kundershtim me prirjen ne shqyrtim. Prandaj eshte vepruar drejt ne "Fjalori i gjuhes shqipe " (1980),ku shumesi i emrave te ketij tipi eshte dhene rregullisht me prapashtesen-é,si amper-é (f 29),volt-è (f.2179). (1).
Po keshtu,per te qene ne perputhje me prirjen ne shqyrtim,si edhe per te menjanuar raste perjashtimesh te panevojshme,mendoj qe shumesi i emrave mjeshter dhe kuadro te caktohet ne trajtat mjeshtr-a dhe kuadr-a,ashtu si minister-ministr-a,numer-numr-a,miser-misr-a etj. Kunderveniet mjeshter-mjeshter dhe kuadér-kuadro mbeten te veçuara ne sistemin e gjuhes shqipe. Per me teper,trajta e shumesit mjeshtra nuk eshte e panjohur. Fjalori i gjuhes shqipe (1954) kete e jep te vetmen trajte shumesi.Edhe si shumes te emerit kuader ky fjalor jep trajten kuadra krahas kuadro-t.

Gjithnje ne perputhje me prirjen ne shqyrtim,edhe ne sistemin foljor ne ato raste kur nje forme gramatikore eshte ende ne perdorim me dy variante-me dhe pa mbaresen vetore- eshte me e pershtatshme te ngrihet ne norme trajta me mbarese Prandaj duhen menjanuar trajtat e vetes se trete te se pakryeres ish,kish,thosh,ne te mire te trajtave ish-te,kish-te,thosh-te (ashtu si hap-te,mbyll-te etj ).



1) Por nuk eshte mbajtur gjithmone ky qendrim,shih p.sh.herc (f.669).

[SERAFIM DILO]

Siç dihet (1),prirja per ruajtjen dhe konsolidimin e formave gramatikore ka vepruar dhe vepron sidomos ne sistemin foljor te gjuhes shqipe,ku jane ne perdorim nje numer i madh kunderveniesh formale,nepermjet te cilave shprehen kundervenie kuptimesh gramatikore te ndryshme,siç jane ato te vetés,numrit,kohes,menyres,diatezes etj. Keshtu,paradigma e foljeve te shqipes,duke perfshire ketu zgjedhimin vepror dhe jo vepror,ne format e shtjelluara dhe te pashtjelluara,paraqitet shume e pasur dhe e larmishme. Ketu nuk eshte rasti te ndalemi gjere e gjate ne pershkrimin e kesaj paradigme me te gjithe kunderveniet perkatese.Megjithate,sa per ilustrim,po ndalemi pak ne dy raste te veçanta,qe jane pikerisht shfaqe te prierjes ne shqyrtim.

Shqipja letrare,duke pasqyruar perdorim me te pergjithshem te shqipes popullore,e ruan kundervenien formale dhe kuptimore ndermjet se kryeres se thjeshte dhe se kryeres,megjithate dallimi ndermjet ketyre dy koheve eshte i karakterit aspektor (2) dhe ne mjaft raste jo fort i kapshem. Prandaj ne disa gjuhe te tjera si frengjishtja letrare,rumanishtja etj., njera nga keto dy kohe kuptimisht te aferta (zakonisht e kryera e thjeshte ) eshte menjanuar krejt ose pjeserisht nga perdorimi (3).
Shqipja letrare,ne perputhje me shqipen popullore,po e pasqyron gjithnje e me shume kundervenien kuptimore te foljeve veprim i pacaktuar-veprim i caktuar ne kohen e tashme dhe ne te pakryeren e menyres deftore (krs. shkruaj-po shkruaj;shkruaja-po shkruaja). Por duhet pranuar se ne shkrimet e sotme vihen re edhe luhatje ne perdorimin e pjezesez po,sidomos,para foljeve ne kohen e pakryer.Mendoj se nje luhatje e tille duhet menjanuar.(4)

Per sa i takon prirjes se dyte,e cila i ka dhene shkas thjeshtimit te disa kundervenieve ose paradigmave,kjo ne njefare mase ndesh prirjes se pare,por nuk eshte mohimi i saj. Siç do te vihet ne dukje ketu me poshte,ne kete rast eshte fjala per menjanimin e plote ose te pjesshmem te ndonje kategori mbetorinore ose te ndonje forme gramatikore arkaike,te ndonje treguesi gramatikor arkaik,te disa trajtave dytesore ose dialektore,si edhe per rrafshin e temes se ndonje paradigme kohore.Por,nderkaq, kunderveniet formale,ne shumicen e rasteve nuk zhduken.
Si nje nga shfaqet tipike te kesaj prirjeje mund te permendet thjeshtimi i kunderveniese tripaleshe mashkullore-femerore-asnjanese tek emrat ne nje kundervenie dypaleshe me menjanimin e gjinise asnjanese,e cila ka marre prej kohesh nje karakter mbeturinor. Prandaj menjanimi i trajtave te kesaj gjinie tek emrat e pare te tipit Uje,djadhe etj., dhe trajtimi i tyre si mashkullore eshte ne perputhje te plote me prirjen ne shqyrtim.

Nje shfaqe tjeter e kesaj prirjeje,qe eshte pranuar si norme ne morfologjine e gjuhes se sotme letrare shqipe,eshte menjanimi i treguesit te shquarsise -t te forma e gjinores e te dhanores se shquar shumes,si p.sh. (i ) maleve(t), (i) fushave(t). Siç shihet,ketu kemi te bejme me menjanimin e njerit prej tre treguesve gramatikore te renditur njeri pas tjetrit (prapashtesa e shumesit -e,perkatesisht -a,mbaresa rasore -ve dhe treguesi i shquarsise -t). Por ,siç dihet,ne kete rast kundervenia trajte trajte e pashquar - trajte e shquar nuk eshte zhdukur,veçse dallimi ndermjet tyre behet me tregues te jashtem te rrafshit sintaksor,duke qene se trajta e shquar dallohet nga e pashquara nepermjet mungeses se ndonje percaktori te paravendosur (krhs. nxenesit e disa shkollave - nxenesi e shkollave tona ).

Nje nga pasojat e kesaj prirjeje eshte dhe perdorimi gjithnje e me i kufizuar i formes te tipit - malesh,fushash ne funksionin e mirefillte te rases rrjedhore me dhe pa parafjale. Siç dihet, ne shqipen e sotme letrare kjo forme rasore e ruan gjallerine e perdorimit vetem ne togfjalesha te tipit lule dhensh,ku funksioni percaktor eshte karakteristik per rasen gjinore dhe jo rrjedhoren (5). Perndryshe ne funksione rrethanoresh me dhe pa parafjale kjo forme rasore po zevendesohet gjithnje e me shume nga ajo e dhanores shumes (6).

Nje tjeter shfaqe e prirjes se dyte eshte dhe menjanimi i disa trajtave dytesore ose dialektore ne paradigmen e ndonje formimi kohor.Sa per shembull, mund te permenden ketu trajtat e se kryeres se thjeshte shkrova,shkruajta dhe shkrojta,nga te cilat e para eshte ngritur me te drejte ne norme,kurse dy te tjerat jane menjanuar nga shqipja letrare.
Por,natyrisht,kur forma e se kryeres se thjeshte me prapashtesen temeformuese -jt- eshte e vetmja forme ne perdorim,ose eshte trajta mbizoteruese,atehere ajo nuk kishte si te menjanohej si jonorme. Ketu eshte fjala per raste te tilla si : drua-jt-a,gjua-jt-a,hua-jt-a,krua-jt-a,lua-jt-a,qua-jt-a,rua-jt-a,shqua-jt-a,vua-jt-a,mbro-jt-a etj.




1) Sh.per kete autorin,Morfologjia historike e gjuhes shqipe,I, f.27.
2) Shih Fonetika dhe gramatika e gjuhes se sotme letrare shqipe,II,208.
3)Shih autorin vep.cit.II,18.
4) Fonetika dhe gramatika e gjuhes letrare shqipe,II 265.
5) Per kete çeshtje shih autorin,Sistemi i lakimit ne gjuhen shqipe,f.40.
6) Fonetika dhe gramatika e gjuhes letrare shqipe,II,f.83.

[SERAFIM DILO]

Edhe ngritja ne norme e trajtave te tipit sollem,sollet,sollen,u soll ne vend te me te vjetrave suallem a suallme,suallet a suallté,suallen a suallen dhe u suall,eshte ne perputhje me prirjen ne shqyrtim. Ne kete rast eshte rrafshuar tema e foljeve te ketij tipi ne te gjithe paradigmen e se kryeres se thjeshte nepermjet menjanimit te trajtave me togun zanor -ua- qe ishte bere edhe fonetikisht i paperligjur. Ketu eshte fjala per trajtat e shumesit te tipit suall-em,suall-et,suall-en,ku togu zanor -ua- ndodhet ne rrokje te hapet,d.m.th. ne kushte fonetike,ne te cilat ai duhet te mblidhet rregullisht ne -o-.Por te forma- u suall ishin kushtet fonetike per ruajtjen e togut zanor. Prandaj forma-u soll eshte vendosur per te menjanuar nje trajte te izoluar

Nje dukuri e ngjashme eshte perftuar edhe te foljet me teme ne -ye-,si gerryej,kryej,lyej,ngjyej,shqyej,thyej,zhyej etj. Edhe per keto folje ne tri vetat e njejesit te se kryeres se thjeshte,ne pergjithesi,eshte ngritur ne norme trajta me togun zanor te mbledhur ne -e-,si : gérre-va,gerre-ve,gerre-u,kre-va,le-va,ngje-va,shqe-va,the-va,zhe-va etj. Keto trajta jane edhe fonetikisht me te mbeshtetura,duke qene se trajta me -ye (gerrye-va,krye-va etj.) do te paraqitnin njefare veshtiresie shqiptimi sidomos ne veten e trete njejes,khs. gérryeu,kryeu etj. Prandaj edhe jane menjanuar nga perdorimi i pergjithshem. Por ne veten e trete njejes te trajtes joveprore eshte mbajtur si norme trajta me togun zonor-ye- (khs. u gerrye,u krye etj.) sepse trajta te tilla si u gérre,u kre,etj. do te dilnin fare te izoluara ne sistemin foljor te shqipes, ku edhe foljet me teme ne -e-,si kthej,rréfej etj. ne kete trajte vetore te se kryeres se thjeshte dalin me togun zanor -ye ; khs. u kthye,u rrefye etj.

Ne keto rrethana,me duket me e arsyeshme qe edhe foljen fyej ne tri vetat e njejesit te se kryeres se thjeshte te vendosen si norme trajtat feva,feve,feu ne vend te fyeva,fyeve,fyeu qe jane ne perdorim ne shqipen e sotme letrare. Ne kete menyre do te menjanohej nje perjashtim i panevojshem.

Prirja per rrafshimin e temes ne tere paradigmen e nje kohe foljore ka vepruar fuqishem sidomos ne te pakryeren e nje numri jo te vogel foljesh,te cilat ne kete kohe dilnin (madje,ne disa te folme arkaike dalin dhe sot) me dy tema fonetikisht te dallueshme (khs. jesh-é,jesh-e,ish etj., kesh-é,kesh-e,kish ejt.). Trajtat arkaike (sot nendialektore) jesh-é,jesh-e,keshé-kesh-e etj. nuk jane pasqyruar me te drejte ne morfologjine e gjuhes se sotme letrare shqipe, ku jane pranuar si norme vetem trajtat e se pakryeres me teme te rrafshuar : ish-a,kish-a etj.

Prirja per thjeshtimin e paradigmes foljore po vepron edhe ne menjanimin e njeres prej te dy formave kohore te se shkuares relative : kisha punuar - pata punuar. Duke qene se ndermjet ketyre dy formave kohore pothuaj nuk ka ndonje dallim kuptimor (1),forma e se ashtequajtures e kryer e tejshkuar (pata punuar) sa vjen e po perdoret gjithnje e me rralle (2).

Por,kur nje forme kohore dytesore ka nje ngjyrim kuptimor te ndryshem nga ai i formes paresore,atehere qe te dyja duhen pranuar si norme,natyrisht duke pasur secila sferen e vet te perdorimit. I tille eshte p.sh. rasti i formes se te ardhmes te tipit -kam per te punuar,kur kjo perdoret me ngjyrimin modal te detyrimit ; perndryshe,perdorimi i saj pa asnje dallim kuptimor nga forma e tipit -do te punoj nuk eshte i perligjur.


Siç del edhe nga sa u parashtrua permbledhtas ne kete bashkereferat,nga dy prirjet e shqyrtuara ajo qe ka vepruar dhe vepron me fuqishem ne shqipen e sotme letrare,eshte prirja per ruajtjen dhe konsolidimin e formave gramatikore. Kjo prirje ka vepruar dhe vepron sidomos ne sistemin foljor,ku shqipja letrare ka shfrytezuar drejt te gjithe tipat e kundervenieve formale, qe jane krijuar ne rryme te shekujve, per te shprehur kuptimet e ndryshme modale,kohore dhe aspektore. Kjo prirje ka vepruar dhe vepron edhe tek emrat,mbiemrat dhe peremrat. Por te keto pjese te ligjérates ajo vepron ne nje mase me te kufizuar per arsye te disa faktoreve qe kane shkaktuar nje pakesim ose nje perdorim me te kufizuar te disa formave gramatikore. Shqyrtimi i ketyre faktoreve,qe kane vepruar,ku me shume e ku me pak,ne te gjitha gjuhet indoevropiane,do te kerkonte nje trajtese me vete. Sidoqofte,mund te pohoet se veprimit i prirjes ne shqyrtim ka bere te mundur qe struktura morfologjike e shqipes se sotme letrare te jete e afte per te shprehur nje game te larmishme kuptimesh gramatikore.
Kurse prirja e dyte i ka dhe mundesine shqipes se sotme letrare te shkarkohet nga disa kundervenie formale te panevojshme.
Si rrjedhim,veprimi i te dyja prirjeve te shqyrtuara shkurt ne kete bashkereferat e ka bere strukturen morfologjike te shqipes se sotme letrare me te zhdervjellet e me te persosur.

1) Por,kur perdoret ne fjali te nenrenditura me lidhezen kushtore né,e kryera e tejshkuar ndryshon nga me se e kryera (shih Fonetika dhe gramatika e gjuhes se sotme letrare shqipe,II, 271 v.).
2) Shih vep.cit., II,271.




Materjale te Konferences shkencore te mbajtur ne Tirane me 7-8 dhjetor 1984.
Shtypur Kombinati Poligrafik
Shtypshkronja "Mihal Duri"-Tirane 1988.

[SERAFIM DILO]

SH.DEMIRAJ

V.CIMOHOVSKI RRETH DY RISIVE NE SISTEMIN EMEROR TE SHQIPES

(2002)


Waclav Cimochowski (1) eshte nje nder ata albanologe te huaj,te cilet tere veprimtarine e tyre shkencore e perqendruan ne hulumtimin dhe studimin e gjuhes shqipe.Nje permbledhje te veprimtarise shkencore te ketij gjuhetari me vlere na e ka dhene i ndjeri prof.Mahir Domi gati njezet vjet me pare (shih SF,1983,4,173-178). Ne nderim te ketij gjuhetari te mirenjohur polak po jap ketu per botim nje artikull te shkurter,ku vihen ne dukje dy nga ndihmesat e tij te çmuara : nje me karakter mbaregjuhesor dhe nje tjeter me karakter nendialektor.
Ne monografine e tije "Dialekti i Dushmanit (1951) çimochowski deshmoi,nder te tjera,se kishte studiuar thellesisht strukturen gramatikore te gjuhes shqipe ne pergjithsi dhe te dialektit te saj verior ne veçanti. Ne kete perfundim arrihet duke gjykuar jo vetem nga parashtrimi i sakte i fakteve te pershkruara ne ate veper shembullore,por edhe nga verejtjet e mprehta mbi gjuhen shqipe dhe mbi dialektet e saj. Ketu poshte po permend dy dukuri morfologjike dhe pikerisht :

1. Ne monografine e tij (1951,43 ) Cimochowski ka vene ne dukje se ne lakimin e emrave te shqipes ne pergjithesi dallohen dy tema. Ai pohon :"Duke qene se forma e emerores njejes ndryshon shpesh ne menyre te ndjeshme nga e njejta forme e shumesit,atehere i njejti emer paraqitet me dy tema te ndryshme...". Pra,Cimochowski eshte i pari gjuhetar,qe eshte shprehur shkoqur per pranine e dy temave te lakimit te emrave ne gjuhen shqipe. Para tij eshte pohuar vetem qe mbaresat rasore te shumesit i shtohen formes se rases emerore te ketij numri. Keshtu,Meyer-i (1888,13) pohon : " Te gjitha mbaresat rasore i shtohen formes se emerores se pashquar shumes,keshtu qe te gjitha llojet e ndertimit te shumesit,qe u parashtruan ne (29 vv.,),duken te ruajtura gjate tere shumesit " (2) . Edhe Pekmezi (1908,99) pohon :" Te gjitha mbaresat ( ne shumes-SH.D.) i shtohen emerores se pashquar,ndertimi i se ciles eshte vene ne dukje ne paragrafin perkates "(3).

Kjo dukuri,e cila eshte nje risi ne krahasim me indoevropianishten e rindertuar,eshte nje pasoje e prirjes per te dalluar sa me shume qe te ishte e mundur,format e shumesit te emrave nga ato te njejesit. Ne te tilla rrethana,forma e rases emerore shumes eshte shtrire edhe ne rasen kallezore e kjo eshte mundesuar edhe me teper nga komonimia e vertetuar qysh heret midis rasave emerore dhe kallezore te numrit njejes. Si rrjedhim,mbaresa e rases emerore shumes,duke humbur rolin e saj te dallimit rasor,eshte shnderruar dalngadale ne nje nga formant te numurit shumes. E ky proces shnderrimi eshte kryer atehere kur forma e perbashket e rasave emerore e kallezore,qe kane nje perdorim te dendur,eshte interpretuar nga ndjenja gjuhesore popullore si nje forme perfaqesuese e shumesit.,d.m.th. si nje teme perfaqesuese e shumesit ne kundervenie me ate te njejesit. Qysh atehere mbaresat e rasave te zhdrejta (gjinore,dhanore e rrjedhore) te shumesit nisen ti shtoheshin kesaj teme te re,e cila ne kete menyre iu kundervu temes se hershme te emrit qe mbeti vetem ne perdorim vetem si teme e numrit njejes (4).


Eshte shume e veshtire te percaktohet me saktesi koha,kur eshte shfaqur kjo dukuri ne gjuhen shqipe. Megjithate,duke qene se ajo paraqitet e konsoliduar mire jo vetem ne gjithe veprat e shrimtareve te vjeter shqiptare,por edhe ne te gjitha te folmet e shqipes,duke perfshire ketu edhe ato te arbereshve te Greqise dhe te Italise,mund te pohoet qe kjo risi ne gjuhen shqipe eshte shfaqur qysh shume shekuj para Buzukut dhe Matrenges.

Do pasur parasysh se nje dukuri e ngjashme eshte shfaqur edhe ne rumanishte dhe ne gjermanishte,ku mbaresat e rasave te zhdrejta te shumesit i shtohen rregullisht temes se posaçme te ketij numri. P.sh. te krahasohen format e dhanores se shquar njejes e shumes ne rumanishte : omu-lui.fiu-lui,frate-lui etj.- oameni-lor,fii-lor,frati-lor etj ("njeriu-t,biri-t,vellai-t - njerez-ve-t,bij-ve-t,vellezer-ve-t ). Te krahosohen edhe format e dhanores se pashquar e te shquar,njejes e shumes,ne gjermanishte : einem/dem Mann,einem/dem Bruder etj. - einigen/den Manner-n,Bruder-n etj. (nje njeriu/njeriu-t,nje vellai/vellai-t - ca njerez-ve/njerez-ve-t,ca vellezer-ve/vellezer-ve-t etj ). Pra ne kete pike shqipja,rumanishtja dhe gjermanishja gjenden ne nje pozite te ndermjetshme midis atyre gjuheve indoevropiane,qe ne pergjithesi e kane ruajtur lakimin emeror me nje teme te perbashket per te dy numrat ( si greqishtja,shumica e gjuheve sllave etj.). Keto te fundit,natyrisht,e kane ruajtur kategorine e numrit te emrave duke e dalluar formen e shumesit nga ajo e njejesit. ...


1) W.Cimochowski (1912-1982) kreu studimet e larta ne filologji klasike ne universitetin e Vilmas (Lituani) gjete viteve 1931-1935 dhe u specializua me tej ne Viene prane Joklit etj. Me 1937 qendroi nje vit ne Shkoder,ku u interesua per te njohur me hollesi veçorite e se folmes se katundit Dushman,qe e parashtroi ne monografine e tij mjeshterore ne gjuhen frenge Le dialecte de Dushmani (Poznam,1951).Ka butuar edhe nje varg studimesh te tjera,duke dhene ndihmesa me vlere,nder te tjera,edhe per problemin e prejardhjes se gjuhes shqipe (shih Domi :1983).

2) Die Casasenduen des Plurals treten alle ...
3) Alle Endungen...

4) Natyrisht,ka dhe raste qe tema e shumesit te nje emri del njesoj si ajo e numrit njejes,si p.sh. tek emrat mashkullore te tipit nxenes-nxenes etj., ose femerore ené-ené (dikur an-ené) etj.

[SERAFIM DILO]

2. Risia tjeter ne sistemin emeror te shqipes,qe u vu ne dukje nga Cimochowski,eshte e karakterit dialektor. Eshte fjala per perdorimin e trajtes se shquar te rasave gjinore,dhanore,njejes e shumes,e rrjedhores njejes edhe ne ato raste,ku ne pergjithesi perdoret trajta e pashquar.
Ne te folmen e Dushmanit,sipas Cimochowski-t,trajta e shquar e rasave gjinore,dhanore e rrjedhore perdoret edhe pas te ashtuquatures nyje te pacaktuar nji,pas peremrave deftore dhe pas disa peremrave te pacaktuar. Sipas ketij gjuhetari (1951,37v): " Per sa i takon nyjes se ashtequajtur te pacaktuar Nji,ajo nuk ndiqet gjithashtu veçse nga trajtat e shquara te gjinores,dhanores dhe rrjedhores njejes te emrave mashkullore. Me saktesisht,ne keto rasa ne njejes trajtat e pashquara nuk shfaqen fare ne dialektin e Dushmanit. Per sa i takon gjinise femerore,ne rasen gjinore,dhanore e rrjedhore njejej ka luhatje,sidomos pas peremrit ai ndeshesn si trajtat e pashquara ashtu edhe te shquarat ".

Eshte e vertete se nje dukuri e tille kishte terhequr edhe vemendjen e Mjedes (1934-15v) per format e tipit prej Shkodre-t,mish pule-t,leu n-virgjine-t (Bogdani),qe ai i interpreton si "nje rrjedhore njejes femerore", e rindertuar me trajten nyjore /-t/ analogjikisht sipas trajtes te emrave mashkullore. Por Cimochowski u shpreh me shkoqur,duke e theksuar se ne kete rast kemi te bejme me nje forme kuptimisht te pashquar. Per me teper,ai vuri ne dukje (f.88) se ne dialektin e Dushmanit trajta e shquar e emrave perdoret edhe pas peremrave deftore. Lidhur me kete,ai shton ." Po japim ketu poshte lakimin e ketij peremri per te ilustruar se si perdoret emri ndjekes. Ne kete lidhje me kete,mund te verehen luhatje mjaft te dukshme ne dialektet e ndryshme te shqipes.

Njejes

m / f
emerore / aj buurr / ajo grue
gjin.dhanore / atij buurri-t / asaj grue-s
kall. / at burr-in / at grue-n
rrjedh. / asi burr-it / aso grueje-t


shumes

emerore / ata burra-t / ato gra
gjin.,dhan. / atyne burrave-t / atyne grave-t
kall. / ata burra-t / ato gra-t
rrjedh. / asi burrash / aso grash (1)


Lidhur me keto verejtje te Cimochowskit do pasur parasysh se forma e rrjedhores se shquar femerore njejes e tipit pule-t (me nyjet e prapme /-t/ te burimit mashkullor) ndeshet edhe tek autoret e vjeter shqiptare,duke perfshire edhe arbereshin Matrenga,si edhe ne disa te folme te tjera te shqipes (shih per kete Demiraj :1986,384 dhe 2002,189 v-me literaturen perkatese). Edhe perdorimi i trajtes se shquar te emrit pas peremrave deftore dhe pas percaktoresh te tjere, duke perfshire ketu edhe te ashtuquajturen nyje joshquese -nje,ndeshet gjithashtu ne disa te folme te tjera te gjuhes shqipe.


1). Do pasur parasysh se trajta e shquar e rrjedhores shumes e tipit burra-it,grash-it,qe ndeshet ne veprat e shkrimtareve te vjeter shqiptare dhe arbereshe,si Buzuku,Matrenga etj., nuk perdoret me ne gjuhen shqipe.