Shkoza dhe Baba Arshi Bazaj

[Albo]

Autori: TARTAR BAZAJ



SHKOZA DHE BABA ARSHI BAZAJ




MILOSAO 2012

Autori: Tartar BAZAJ

Titulli: Shkoza dhe Baba Arshi BAZAJ

Redaktor: Minella GJONI

Korrektor letrar: Irena GJONI

Konsulent: Prof. Shyqyri HYSI

Punoi në kompjuter: Ilir PAPA

Kopertina: Agim MATO


© Të gjitha të drejtat të autorit


ISBN 978-99956-15-43-7

Shtypur në shtypshkronjën MILOSAO, SARANDË, 2012
Rruga “Skanderbeg”Tel & Fax: 0852 2964 Mobile: 0692071360
E mail: agimmato@yahoo.it

[Albo]

DY FJALË ZEMRE

Vjen një moshë dhe njeriu papritur fillon dhe ndien nostalgji e ëmbëlsi për vendin, ku i “ka rënë koka, ku ka njohur mëmë e atë, ku e njeh dhe guri i thatë...
Vitet vargëzojnë njëri-tjetrin, por, të lidhur si gjerdanë, ndjesinë e bëjnë më të fortë. Atëherë bëhet më i qetë, më i urtë dhe ndien dhembshuri për të shkuarën e të sotmen e tij. E kështu kërkon të vendosë edhe ai një gur në kalanë e madhe “histori”.
Kjo ndjesi e ka prekur dhe birin e Shkozës, plot lavdi dhe vizion, avokatin e nderuar Tartar Tasim Bazaj.
Tartari është tepër i lidhur me vendlindjen dhe është krenar, që është bir i atij vendi të begatë në lavdi e në pasuri. Sa hapet fjala për Shkozën dhe Kudhës-Gërhotin, ai ndjen një kënaqësi të veçantë dhe të rrëfen bëmat, trimëritë, rrëfenjat, këngët apo zakonet e vendit të vet. Të duket sikur Tartari ëndërron vetëm për Shkozën e tij të dashur, ku kaloi fëmijërinë e rininë plot ëndrra, disa prej të cilave mundi t’i bënte realitet vonë, shumë vonë.
Kjo e nxiti që t’i shkruajë mendimet e dëshirat e tij e t’i sistemojë në librin me peshë shumë të madhe dhe domethënëse: “Shkoza dhe Baba Arshi Bazaj”. Ky libër zemre, thellësisht i sinqertë, i thjeshtë e pa zbukurime, na fut në vorbullën e historisë shkoziote. Na panoramon ngjarje e rrëfime, ashtu siç i dinë vetë shkoziotët dhe krahina e Kudhës-Gërhotit.
Shkoziotët vetë kanë një shprehje: “Historia e Kombit tim nis nga vendlindja ime, Shkoza”.
Kjo është një shprehje shumë kuptimplote. Dhe për Tartar Bazajn nuk mund të kuptohet historia kombëtare, pa përshkruar në rradhë të parë kalldrëmet e fshatit, ku shpesh gjakoste këmbët e zbathura, pa përmendur ujin e ftohtë të çezmës së Aligjone, pa harruar kredhjet foshnjarake në ujërat e rrëmbyeshme të Vjosës, pa harruar atë misërniken e lyer me pak gjalpë, ato sandalet më tepër të grisura, ato rroba që nëna ia lante e ia arnonte me kujdes.
Dhe kur e lexon këtë libër, themi se këtë punë e ka bërë mirë. Ka dhënë një kontribut që çdo njeri që e do Shkozën, do ta komplimentonte avokatin e nderuar. Aty çdo shkoziot, do të gjejë copëza të jetës së vet, të fisit të vet e të fshatit të vet, thjesht dhe qartë, ashtu siç ia ka ndier zemra dhe shpirti. E nëse erërat e kanë çuar çdokënd prej bijve të këtij fshati fisnik diku larg nëpër Shqipëri, a në Evropë, do t’ua tregojë me krenari këtë libër bijve të tij e do t’u thotë: “Ja nga vij unë, ja kush është Shkoza ime”.
Ky libër është një kronikë e shkurtër, përmes kujtesës së vetë autorit, duke kujtuar ata që e kanë përkëdhelur, kur ishte i vogël e që kanë gëzuar, kur u rrit e nisi me nder rrugën e jetës.
Vlerat dhe virtytet janë një lumë i tërë, që shkojnë nga brezi në brez. Ato rrinë pranë çdo shkozioti të mirë e natyrisht, ata janë krenarë për to.
Shumë kuptimplote tingëllojnë vargjet e Astrit Pajës nga Shkoza:
“Ngado shkojmë e kudo vemi,
Origjinën në Shkozë e kemi,
Brez pas brezi të trashëguar
Krenarë jemi të nderuar”.
Shkozioti i nderuar Fiqiri Aliaj, shpreh fjalë që aq bukur i përshtaten vëllimit të Tartar Bazajt:
“Shkoza dhe Baba Arshi Bazaj”:
“Shkoza është fillimi i tokës amtare, ajo është fillimrruga që nisim, që kur ngrihemi në këmbë e vrasim gjunjët dhe kur marrim vrapin për të përshkruar Shqipërinë. Ajo është porta, nga ku hyjmë e dalim. Shkoza është zëri që rrjedh nëpër damarë, që thërret e që kërkon, që buçet e jep urdhër, kur radari shënon rrezikun që kanoset dhe hapet fronti i mbrojtjes për çdo pëllëmbë tokë, për çdo gur sinori, për çdo kryq e fije bari. Shkoza është edhe zëri i qetë, i urtë, i shtruar, i mençur, i pjekur, arsyeja e fuqishme që drejton punën dhe krijimin, bashkëjetesën dhe harmoninë e që vë në lëvizje motorrin e madh të jetës”.
Vetë avokat Tartar Bazaj shprehet: ”Sado modest të jetë vendosja e një guri nga dora ime në themelet e kalasë së historisë, natyrshëm lehtëson dhe rrit sedrën dhe krenarinë time, që origjina e gjithkujt prej nesh është dhe mbetet kjo pjesë e Labërisë. Si çdo njeri, që e ka për nder origjinën e tij, dhe për mua është një nder i madh që jam djalë i këtij fshati, ku era e malit në harmoni me lumin Vjosë, flladi i luleve, familja së cilës i përkas, familjet e mrekullueshme shkoziote dhe njerëzit bujarë e fisnikë, që ka ky fshat, me historinë e tij më kanë bërë dhe më bëjnë të shprehem me plot gojën: “Jam krenar që jam nga Shkoza e Kudhës-Gërhotit”.
Libri “Shkoza dhe Baba Arshi Bazaj”, është një libër me vlerë. Ai i bën nder autorit, por dhe fshatit Shkozë, aq më tepër që këtë libër e shkruan biri i vet fshatit Shkozë. Ky libër është në vazhdën e shkrimeve të vazhdueshme, që kanë bërë e bëjnë shkoziotët, për historinë e tyre në gazetën “Shkoza”e më gjërë.
Dhe unë si një mik e shok i një njeriu të mirë e patriot të vendit të vet, shpirtërisht Tartarin e përgëzoj për këtë nismë dhe me sinqeritet i them, se rrugën që nisi, ta vazhdojë me dinjitet, jo vetëm në lëmin e historisë, por edhe të folkloristikës, të traditës, të miteve e riteve shkoziote, deri edhe tek vallja, kënga, kostumografia etj, të cilat nuk duhet t’i mbulojë pluhuri i harresës. Ka plot ngjarje e bëma shkoziote, që Tartari me shokë intelektualë të Shkozës nuk duhet t’i lënë pa i grumbulluar e shkruar.
Urime, miku im Tartar!


MINELLA GJONI
Mësues i merituar,
studiues i historisë, i
gjuhësisë dhe i folkloristikës

[Albo]

PJESA E PARË


HYRJE

Historia lë gjurmë kudo: në vite, në shekuj, mijëvjeçarë. Ajo shkruan kronika e kujtime në tokë, dhe lë shenja e tregues të përjetshëm, lumenjtë, luginat, fshatrat, trojet e ngrehinat, ledhet, kodrat e brigjet, dëshmitë e një jete që ecën, prehistorinë, rrënojat e ndërtimet, copëzat e përjetimeve në troje e ngulime, vendbanime e fortesa apo kulte fetare dhe kala, që origjinën e kanë nga të parët tanë. Çdo popull, dhe çdo fis e grup njerëzor ka fillesat e veta, dhe historia i ka caktuar fatin e tij. Rrënjët e lashta, prehistoria e vjetër pagane, që në thellësi të mugëtirës së lashtë rrjedhin e rrjedhin duke sjellë me vete një emër, një toponim, duke shënuar diku në territor të fiseve ilire, një fshat, një fis, një grumbull ngrehinash apo shtëpi, një vendbanim në Jug të Shqipërisë (Ilirisë) apo më parë (Pellazgjisë) dhe pjesë e fiseve të qytetit të Amantias së lashtë, kësaj kalaje të vjetër dhe të madhe ilire, me rrënjë në legjenda, që flasin e thonë biografinë dhe të vërtetën e këtij populli dhe fisit, të cilit po i referohemi më poshtë. Është një popull, që jeton e dëshmon vazhdimësinë me lugina, kroje, shtëpi, varreza, kulte besimi e gjuhë, ku është folur e folur shqip, me emra njerëzish, fisesh, llagapesh, me një kompleks natyror dhe njerëzor.
Është një territor interesant në kufij të kohës, kujtimeve e gojëdhënave për formimin e fshatit Shkozë, i cili qëndron në rrëzë të një kodre, me një histori që shikon nga e shkuara, e sotmja dhe ecën në të ardhmen. Ka një fushë të bukur e pjellore. Ka përpara saj një lumë të madh dhe të rrëmbyeshëm fushor, dhe mbi këtë fushë mban kodrat dhe një mal hijerëndë me copëza arash dhe fushëzash interesante.
Ka kreshtën shkëmbore të shpatit të malit Tartar, faqen diellore të Shullërit, kodrën e bukur të Goricës, lumin Vjosë ujëshumë, bregun e lartë të Aligjone, që ka nxjerrë shenjtorë, kapedanë, kadilerë, burra trima, bujarë dhe fisnikë.
Ka tërpilat e bukura, nga maja e së cilës vëzhgon që nga Kurora e Malit Tartar (Vendin e shenjtë, ku prehet shenjtori i madh Baba Hamzai), dhe zbret tek kalaja e vjetër e kudhësiotëve, e ngritur veçmas për të përballuar sulmin dhe pushtimin e Ali Pashë Tepelenës, një pjesë të Mallakastrës dhe përfundon në Dorëz Tepelenë.
Është krenari për mua, të shkruaj për këtë fshat me tradita, i cili ka nxjerrë njerëz me peshë në mbarë kombin shqiptar dhe jashtë saj, deri në Amerikë. Nga ky fshat kanë dalë shenjtori i Madh, Baba Arshi Bazaj, aktualisht Baba Teqeje në Detroit Michigan USA, kanë dalë burra, gra, djem dhe vajza, nipër, stërnipër, mbesa dhe stërmbesa, kapedanë trima, kadilerë, gjeneralë, Dr. shkencash, ushtarakë, arsimtarë, inxhinierë, burra shteti dhe të besës, deri tek Kryeministra të vendit

AUTORI





SHKOZA JONË


Fshati Shkozë, në lindje të rrethit të Vlorës, në Krahinën e Kudhës-Gërhotit, në kufi me Tepelenën e Mallakastrën, është porta hyrëse e Krahinës, si nga Tepelena edhe nga Mallakastra, duke vazhduar luginën e Vjosës drejt Vlorës.
Fshati Shkozë është i ndërtuar rrëzë një kodre të bukur, që është vazhdim i rrëzës së malit të Kudhësit “Tartar” ose “Mali i Bardhë”, me majën e tij më të lartë, 1978 m. Fshati është i ndërtuar në këmbë mali e karshi fushës, e qëndron mbi kodrën e quajtur “Shullëri”.
Emër interesant ”Tartar”. Në etimologjinë e fjalës shpjegohet: “Tartar quhen kalorësit, që kryenin shërbimin postar në kohën e pushtimit Osman. E cilësonin “Tartar i Sanxhakbeut”.
Në histori, ky emër njihet edhe me shpjegimin “pjesëtar i fiseve turke, që formonin shtetin ”Hordhia e Artë”, në shekullin XIII-XV. E këtë fjalë, populli i Krahinës së Kudhës-Gërhotit e ka futur në shprehjen frazeologjike: ”Tartari e merr vesh se ç’bëhet”. Pra, rrëmujën e madhe që bëhet, askush s’e shpjegon dot veç majës së malit ”Tartar”, që qëndron si kurorë mbi Kudhës -Gërhot. Në çdo rast që ta marrësh për lartësinë e saj, këtë majë e për fshehtësinë e saj, është përdorur për të gjetur strehë korrierët, udhëtarët e pambrojtur, nevojtarët, e pse jo edhe të ligjtë. Burimi i kësaj fjale është nga turqishtja, gjë që na bën të mendojmë, se si toponim është përdorur nga fillimet e pushtimit turk, duke marrë më pas të drejtën e përdorimit gati si autoktone, nga banorët vendas.

Në majën “Tartar” , Dishepujt Ëngjëllorë të Bektashi-zmit, ngritën aty një objekt kulti: “Kurorën”.
Kurora në majën” Tartar” , është një vend i shenjtë, ku prehet BABA HAMZAI, i ardhur nga lufta e Qerbelasë, ku pelegrinët këtë vend të shenjtë, e quajnë objekt besimi e me efekte shërimi psikologjik.
Ky vend është i njohur si vend i shenjtë, dhe vijnë pelegrinë nga të gjitha anët e Shqipërisë dhe më tej.
Sipas të dhënave rretheqark “Kurorës së malit”, në Luftën e Parë Botërore i janë hapur transhe nga Italia, e cila vendosi edhe topat gjuajtës kundër trupave austriake, të cilët kishin pushtuar krahun e kundërt të Vjosës, rrethin e Tepelenës. Thonë se kur topçinjtë italianë provuan topat për të gjuajtur, këta të fundit nuk shkrepnin. Ky fakt, sipas të dhënave, tregon më së miri që vendi i shenjtë, “Kurora e malit”, nuk të lejon të bësh keq kundër qënieve njerëzore, madje shkon edhe më tej, kur tregohet, se një pjesë e ushtarëve, pas gjumit të bërë, disa prej tyre janë gjetur të vdekur të nesërmen.
Po emri “Shkozë”?:
Emri Shkozë është një emër i bukur, rrjedha e të cilit është nga bima e shkozës, e përhapur në masë të gjerë në këtë zonë. Shkoza është një dru pylli ose shkurre, me degë të holla e me gjethe vezake, që shpesh përdoret për dru zjarri e ushqim bagëtish. Shpesh përdoren fjalët “Shkozebardhë” a “Shkozezezë”.
Shkozebardha është tashmë jo një bimë shkurrore, por bimë me trung të trashë, me gjethe vezake të dhëmbëzuara, me lemure ngjyrë hiri, të hollë e të lëmuar, që rritet si dru pylli. Ndërsa shkozëzeza, është bima me degë të holla, të mbushura me push, me gjethe vezake të vogla e të dhëmbëzuara, që rritet deri në 8 m. lartësi, e që përdoret për ushqim për dhitë.
Ngulimi fillestar i këtij fshati, mendohet të ketë qenë mes shkozishtes, që dalëngadalë u zhduk si bimë dhe mbeti vetëm rreth e rreth fshatit. E pse të mos t’i besojmë edhe mendimit-legjendë të banorëve vendas, se aty në mes të fshatit, aty ku sot janë shtëpitë e “Karafilajve”, ka qenë dikur një pemë shkozë e madhe, nën hijen e së cilës thuhej se mërzenin 1000 krerë dhënë.
Fshati, ndonëse në luginën e Vjosës, është i mbrojtur nga erërat, sepse krijuesit fillestarë të fshatit, i mbështetën shtëpitë e para me shpatulla drejt malit të Kudhësit, në kodrën gjysmërrethore që shullohet drejt diellit të lindjes në mëngjes e të perëndimit në mbrëmje. Fshati, ndonëse larg nga buza e detit, rrihet nga erërat detare të Adriatikut. Lartësia e fshatit Shkozë, nuk është më shumë se 90 m. mbi nivelin e detit.
Fshati Shkozë kufizohet: Në Veri: me lumin Vjosë, në Jugperëndim: me fshatin Mazhar, në Lindje: me lumin Vjosë dhe fshatin Dorzë, Komuna Lopës ( Sinanaj) dhe nga Perëndimi: me fushën e Golimbasit dhe fshatin Dushkarak, fshatrat e Kudhës-Gërhotit ose Sevasterit.
Vija që kufizon fshatin është kjo: Në Veri: Me lumin Vjosë dhe kufi me fshatin Dushkarak. Në Perëndim: Përroi i Frashërit, Gjyzel, Bregu përreth kodrave, Fiku i egër (në përrua), Burimi i Bajram Zogës, fundi i Rrapit të Gastarit. Në Jug: Goricë e Dede (Veshi i Shullërit), Gropa e mbretit, Koria e Xhemalit, Shuri dhe Qepallat, Kroi i Hundës së Pusit, Buza e Kuqe, Kroi i Sinos, mesi i Ledhëzave, Tartari. Nga Lindja: Ura e Iliazit, Përroi i Pikës, Pika, Qafa e Kisë, Mesi i Liqenit, Qafa e Shelegarit e deri tek Shtërpazi.
Në fund të fshatit, e ndarë nga rruga automobilistike, që vjen nga Sevasteri, shtrihet në mënyrë simetrike fusha e tij, të cilës zor se i gjendet shoqja në fshatrat e Labërisë nga gjerësia dhe bukuria e saj. Edhe fusha komunikon me rrugë, sikur të kishte dorë arkitekti në projektimin e tyre. Një bukuri të rrallë i jep fshatit, gjarpërimi i lumit Vjosë, i cili për pozicionin që ka, kurrë nuk i ka sjellë probleme. Ai lumë për ne ka qënë begati, bukuri, prodhim, jetë, etj. Sado i sertë në dimër, Shkozës s’i ka prekur asnjë pëllëmbë tokë, me përjashtim të një sasie të vogël në Kaptë, ose më saktë pjesën e poshtme të Fushës së Cake. Një bukuri e rrallë i jepet fshatit Shkozë, nga kodra si piramidë në fund të fshatit buzë lumit Vjosë, e gjelbëruar me vreshta e pemë frutore nga të gjitha anët e që emrin s’e ka dhe fort të bukur ”Goricë”. Gorica, gjysmë e tharë e djeshme, sodit sot si me zili bukuritë e vendlindjes sonë, Shkozës dhe pjesën dërrmuese të fshatrave të Kudhës-Gërhotit, si dhe disa fshatra, të cilët përfshihen në dy rrethe të ndryshme, Kalivaçin dhe Dorëzën, që i përkasin njësisë administrative Tepelenë, dhe Çorrushin dhe Kutën, që kanë varësinë administrative nga Mallakastra. Ky topomim “Goricë”, përfund fshatit e ka marrë emrin nga pema “gorricë”, për shkak të rritjes së saj në këtë vend me gjithë prerjet e saj dhe zëvendësimin me ullinj dhe vreshtari, pasi është një nga pemët, që i ka bërë ballë erërave të forta, që vijnë nga gryka e lumit Vjosë, apo ndoshta edhe nga shprehja popullore “Më doli gorricë” (s’më vajti puna mbarë). Le t’i qëndrojmë së parës. Ajo duhet të ketë ngacmuar imagjnatën popullore, që ta pagëzojë atë kodër aq të bukur me një emër jo fort të bukur. Sikur ajo kodër të ishte në Nju Jork apo në Brazil , kushedi me sa ton flori do të ishte veshur, nga ku vizitorët do të kundronin luginën e bukur të Vjosës ujëshumë. Aty në ballin e kodrës “Gorricë”, në pikën më të dukshme të fshatit, kanë ndërtuar varrezat fisi Bazaj, dhe një degë e fisit Aliaj, ku këta të fundit janë nipër tek të parët.
Në ballë të Goricës, në pozicionin më të bukur të saj, është ngritur një Kube dhe rreth e qark janë varrezat e fisit Bazaj, ku në këtë Kube prehet njëri prej pinjollëve të dëgjuar të fisit Bazaj , Cane Dervish Bazaj. Në vitin 1942, kjo Kube u godit nga italianët me gjyle topi. U shpua tejpërtej, por fatmirësisht nuk ra. Në ballin e Goricës prehen edhe bijat e fisit Bazaj, edhe pse kanë qenë të martuara në fise të tjera në Shkozë. Të tilla kanë qenë Arzijana Bazaj, e bija e Cane Dervish Bazajt, e ëma e patriotit të njohur Gani Aliko, vëllezëri me fisin Zykaj. Arizjana Bazaj është nëna e Sulltanës, së ëmës së Mehmet Shehut. Aty prehen: Fatime Bazaj, e ëma e Namik Ramajt, e gjyshja e Gjeneral Bujar Ramajt, Inxhi Bazaj, nëna e Islam Aliajt të parë, bija tjetër Shegë Breshanaj (Bazaj). Në vitin 1967, pasi ishin prishur shtëpitë e mëdha dhe portat harkore antike të fisit Bazaj, aty, për të ndërtuar çerdhen dhe kopshtin e fshatit, nga përfaqësues të partisë në fshat, u urdhërua edhe prishja e Kubesë dhe shkulja e varrezave të fisit Bazaj. Duke qënë përpara një situate të tillë, kryefamiljarët e këtij fisi, së bashku me Emine Alikon, bashkëshorte e patriotit Gani Aliko, nip i Bazajve, i drejtuan një letër ish -Kryeministrit Mehmet Shehu, që të ndërhynte dhe të ndalonte prishjen e Kubesë dhe shkuljen e varreve të fisit Bazaj. Përpilimin e letrës e bëri djali i fisit, arsimtari Azem Çelo Bazaj, sot Begaj. Menjëherë erdhi përgjigja, bashkë me urdhrin e ish Kryeministrit Mehmet Shehu, që të mos luhej me eshtrat e gjyshes së tij, Arizjanës dhe varrezat e fisit Bazaj.
Në fund të saj shtrihen varret e fshatit Shkozë. Këto varreza, të ndodhura në vendin më të dukshëm, në udhëkryqin e rrugëve të fushës, duket se nuk janë piketuar pa qëllim nga të parët tanë. Ato janë ndërtuar, për t’i kujtuar dhe respektuar ata të gjithë, aty ku qëndrojnë të grumbulluar në tokën e shenjtë të Shkozës.
Fshati ynë, Shkoza, është nga më të rrallët nga pozicioni gjeografik si vendosje, jo vetëm në zonën e Vlorës, por dhe më gjerë. Është një fshat, që Zoti i ka dhënë dhe mal, dhe kodër, dhe fushë, dhe pyll, dhe lumë, një harmoni që do ta kishte zili kushdo. Jo vetëm kaq, por ai është udhëkryqi dhe kufiri midis dy krahinave me zë në Shqipëri, mes Mallakastrës dhe Tepelenës. Është në zemër të Shqipërisë së Jugut, prandaj dhe çdo shkoziot, për mpleksjet që ka me këto krahina dhe si pasojë e krushqive të shumta, ndihet vlonjat, tepelenas dhe mallakastriot.
Aty kalon rruga mbi 3000- vjeçare, ku të parët tanë, ilirët, përshkruanin rrugën nga qyteti Amantia, kjo qendër e banuar mijëravjeçare, në Gurë të Lunecit dhe dilnin në Dorëz të Lopësit, Tepelenë e prej andej përshkruanin rrugën për në Antigone, Luginën e Drinos, Gjirokastër, Janinë dhe përfundonin në thellësi të territorit grek, deri në Ambraki.
Por ajo që të parët tanë të Shkozës kanë bërë me më shumë mend, është vendosja e fshatit në këmbët e malit, në rrëzën e kodrës, me pamje nga fusha e gjerë dhe lumi Vjosë, duke bërë një harmonizim të përsosur të jetës baritore me atë të bujkut. Një shkoziot nga ballkoni i shtëpisë, kontrollon çdo gjë të kodrës dhe të malit. Si duket të parët tanë, kur mjetet e komunikimit nuk ekzistonin, me një të thirrur me zë të lartë, bënin të gjitha punët në distancë, drejtonin bujqësinë e blegtorinë, lajmëronin për gëzimet dhe hidhërimet, ose për rreziqet që u kanoseshin. Këto komunikime bëheshin edhe me fshatrat matanë lumit Vjosë, si me Kalivaçin e Tepelenës, Çorrushin apo Kutën e Mallakastrës.
Mençuria e të parëve tanë vazhdon dhe më tej. Fshati është ndarë në lagje, të cilat janë vazhdimësi e njëra – tjetrës. Zakoni ynë para sundimit turk, e donte që shtëpitë të ishin pranë e pranë njëra-tjetrës, që banorët, fillimisht të paktë, të komunikonin në rast rreziku lehtësisht, por edhe t’i vinin shpesh në ndihmë njëri-tjetrit.
Rrugët e fshatit janë shtruar me kalldrëm, gjë që tregon për një mjedis qytetar e të kulturuar qysh herët. Brenda fshatit janë dy kroje me ujë të ftohtë. Më i madh është ai i Rrapit të Aligjone. Shkoza në përgjithësi shtëpitë i ka dykatëshe, me gurë, të mbuluara me qeramidhe, por edhe me dërrasa guri.
Dhomat i kanë me kubatura të mëdha, të ajrosura e me dritare me madhësi mesatare. Në përgjithësi kanë qenë me tavan e dysheme dërrase. Shtëpitë tradicionalisht janë mbajtur pastër, brenda e jashtë të lyera me gëlqere. Oborret përreth shtëpisë janë të sistemuara e të shtruara me pllaka. Për pjekjen e bukës përdoreshin furra të punuara me mjeshtëri nga amvisat në oborret e shtëpive të veta. Çdo shtëpi kishte furrën e saj me kube gati 2 m2, të shtruara me baltë, trazuar me copëza qeramidhesh. Ato përdoreshin dhe për pjekjen e mishit.
Sipas kujtimeve të bashkëfshatarit tonë Baftjar Ramaj, por edhe për një pjesë të realitetit që ne vetë kemi përjetuar “Shkoza para vitit 1944 kishte 80 shtëpi. Prona ishte private: shtëpitë, tokat, kullotat, pyjet, bagëtitë. Një pjesë e madhe e kullotave si në mal dhe në kodër dhe disa pyje kanë qënë pronë e fshatit dhe kishin të drejtë të gjithë të kullosnin bagëtitë, sipas rregullave të caktuara nga kanunet dhe rregullat e brendshme të fshatit”.
Zotëronin blegtori e kullota familjet e mëposhtme: Bazajt ose Jaupajt (vëllezëri), Aliajt, Vëllezërit Alikaj: Ganiu, Idrizi dhe Mevlani, Ramo Rustemi e Xheladin Rustemi, Ymer Xhezairi, Haredin Sinani, Nexhip Ismaili, Sulo Ismaili, Ilmi Jaho, Duro Bega, Brahim Hyseni, Brahim Aliaj, Kanan Maze, Hamit Paja, Hamdi Çekrezi, Kamber Zoto, Pasho Rrapi, Ferik Rrapi, Shemshedin Rrapi, Banush Rrapi, etj. Mane Aliaj kishte tokë e kullotë më shumë se të tjerët dhe një çiflig në Ondriç të Koculit. Gjeneral Selim Zenjel Selimaj ka pasur çiflik në Bunavi të Vlorës. Në fshat ka patur një mulli të parë, pronë e Jaup Imer Bazaj ose “Mulliri Jaupe”, në krye të Fushës së Cake ose në fund të Bregut të Kovaçit. Vëllezërit Alikaj ishin një familje tjetër me prona, por pjesa dërrmuese e kësaj pasurie, ishte e trashëguar nga Arzijana Bazaj, vajza e vetme e Cane Dervish Bazaj. Në fshat, vëllezërit Alikaj në tokën e tyre kishin ndërtuar dhe një fabrikë mielli, në të cilën bluante misër jo vetëm Shkoza, por dhe fshatrat përreth si Kuta, Çorrushi, Kalivaçi, Gorrishti, Lezhani, Mazhari, Dushkaraku etj. Kjo fabrikë e vogël bluante 4-5 kv. drithë në orë. Aty grumbulloheshin 30 deri në 50 burra me kafshët e tyre. Alikajt aty kishin ndërtuar një dyqan me të gjitha llojet e asortimenteve të nevojshme, që i sillnin nga Vlora me kafshë. Aty kishin hapur një pus të thellë, i cili kishte ujë të ftohtë e të mirë, ku pinte i gjithë fshati që punonte në fushë, si dhe ata që bluanin drithin. Alikajt kishin çiflig në Çermë të Lushnjës, ku mbanin e shumëzonin pata, rosa etj. Familja Alikaj bënte një jetë qytetare. Ka pasur traditë dhe marrjen e grave nga qyteti. Kjo edukatë qytetare rrezatohej dhe në familje të tjera. Kjo familje ka pasur shtëpi të mira dhe kulturë në veshje e në ngrënie. Banush Rrapaj ka pasur kapitale dhe në Gjiroven të Beratit, si dhe në qytetin e Beratit dyqan e toka. Shkoziotët, pothuajse të gjithë, kanë jetuar me kapitalet e tyre. Nga të dy familjet Aliaj dhe Alikaj dolën më vonë dhe dy nipër me emër në historinë e viteve 1940-1980, si Mehmet Shehu dhe Kadri Hazbiu, i pari Kryministër i Shqipërisë dhe i dyti Ministër i Brendshëm për gati 40 vjet.
Fshati Shkozë është i ndarë në dy lagje të mëdha: “Aligjoni” dhe “Sinaj”.
Lagjia “Aligjon” përbëhet nga 45 familje, banorët e të cilit, veç Hyskajve, kanë lidhje gjaku. Në këtë lagje banojnë: fisi Bazaj, nga të cilët rreth viteve 1970-75, një pjesë e tyre janë nëndarë në Begaj, Rrokaj dhe Jaupaj një vëllezëri. Gjithashtu janë edhe fiset e tjera si Hyskaj, Selimaj, Hodajt një vëllezëri, Kapaj, Hasanaj, dhe Brahimaj, Ismailaj, Beqiraj e Pashaj.
Katër fiset e para të lagjes Aligjon janë: Bazaj që janë sot, ose Cani që ka qënë në të kaluarën, Brahimaj që janë sot, me nëndarjet e saj më të vonshme: Selimaj dhe Kapaj ( nënkupto familjen e Muhamet Avdiut) dhe Kapaj që janë sot.
Lagjia “Sinaj” përbëhet nga 80 familje si: Telharaj, Zykaj, Bonaj, Aliaj, Murataj, Zenelaj, Karafilaj, Kapaj, Breshanaj, Demaj, Pajaj, Ramaj, Mazaj, Qyraj, Mukaj , Taraj, Zhupaj, Mukaj përsëri, Kaçupaj, Kasaj.
Në fshat ka një grupim në fise: Fisi i Zefraj dhe Fisi i Bregasit të ardhur më vonë.
Në fisin e Zefraj bëjnë pjesë: Bazaj dhe nëndegët e tij: Begaj, Rrokaj, dje Jaupaj. Më tej janë Brahimaj, Beqiraj, Ismailaj, Pashaj, Hodaj, Selimaj, Kapaj, Hasanaj,.
Në fisin Bregas bëjnë pjesë: Nanaj, Ramaj, Murataj, Pajaj, Demaj, Aliaj, Rrapaj, Alibalaj, Kapaj, Zenelaj, Sinanaj, Bonaj, Kasaj, Lazaj, Breshanaj, Mukaj, Zykaj, Murataj, Hysenaj, Karafilaj, Çaushaj.
Të ardhur më vonë: Mukaj, Taraj, Kaçupaj, Zhupaj, Qyraj dhe Sefaj.
Sot fshati ka 125 familje dhe dhjetra të tjera në shumë qytete të Shqipërisë dhe jashtë atdheut në emigracion.
Për Shkozën, biri i fshatit Fiqiri Aliaj, ka bërë një përcaktim të saktë, kur shprehet :
“Për ne shkoziotët, Atdheu fillon nga Shkoza jonë. Shkoza është pikëfillimi i tokës amtare, ajo është fillimi, rruga që nisim që kur ngrihemi në këmbë e vrapim për të përshkruar Shqipërinë. Shkoza është zëri që rrjedh nëpër damarë, që thërret e kërkon, që buçet e jep urdhër, kur radari shënon rrezikun që i kanoset dhe hapet fronti i mbrojtjes për çdo pëllëmbë tokë, për çdo gur sinori, për çdo kryq e fije bari.
Shkoza është zëri i qetë, i urtë , i shtruar, i mençur, i pjekur, arsyeja e fuqishme, që drejton në një masë të madhe punën dhe krijimin, bashkëjetesën dhe harmoninë. Shkoza është një nga pjesët e motorrit, që vë në lëvizje motivin e madh të jetës.
Kudo që të jesh, çfarëdo që të jesh, i vetëdijshëm apo jo për këto të vërteta, ato përbëjnë themelin e qënies, janë lëkura dhe nënlëkura, mënyra si qarkullon gjaku, mënyra si punon zemra, mënyra si të ritmon, se si bëhet nervoz ose si gëzohet, si qesh dhe si qan. Është një mënyrë se si njeriu e thotë fjalën dhe si e bën syrin të shkrepë dritë, nis e shpërthen vallen.
Të gjitha janë në brumin, me të cilin është gatuar një shkoziot. Në këtë brum është babai dhe nëna, është pragu i derës, është Vjosa dhe bukuria e fushës, janë Krojet e fshatit dhe Mali ynë, Tartari, janë e djeshmja dhe e sotmja. Dhe kudo ku të kesh lindur, Shkoza është pasaporta biologjike që s’të ndahet. Ose është geni i pasaportës shqiptare, sepse Atdheu fillon nga Shkoza për shkoziotët”. (F.Aliaj gazeta “Shkoza” Nr.2. 2010)
Për shkoziotët, është shumë kuptimplote një thënie proverbiale e Abdyl Frashërit: ”Qamil Beu, një mik i afërt i Abdyl Frasherit i tha atij, kur e futën në burg: “Ja çfarë fitove Abdyl bej me punën që bëre për Shqipërinë, burgun…” Po Abdyli iu përgjigj: “Qamil bej, bujkut që lëron arën dhe hedh farën, nuk mund t’i thuash pse lëron arën dhe pse hedh farën në të, sepse bujku e di që fara, kur të vijë koha, do të mbijë dhe do të shpërthejë… Edhe puna ime kështu është. Çështja shqiptare do të mbijë si fara që hedh bujku në arë”.
Kjo thënie e këtij personaliteti të Kombit Shqiptar, Abdyl Frashëri, më bën të ritheksoj se sa e dashur është vendlindja jonë. Këto radhë ia kushtoj pikërisht fshatit tim të mrekullueshëm, duke menduar dhe shpresuar se do të shërbejë si katalizator, për të hedhur dritën e vërtetë pa ndikimin e askujt mbi historinë e këtij fshati nga të gjithë vëllezërit e mi shkoziotë. Gjithashtu kam thurrur edhe një poezi, me vargje të dala nga thellësia e shpirtit tim dhe ia dedikoj “Kurorës” së malit Tartar, këtij vendi të shenjtë, ku dhjetra e mijëra pelegrinë nga të gjitha trojet shqiptare, por edhe të huaj përshkruajnë rrugën tepër të vështirë dhe të thepisur, për të arritur aty, ku prehet i Madhi BABA HAMZA, i ardhur i plagosur nga lufta e Qerbelasë. Vendi ku prehet ky shenjtorë, qëndron mbi Kudhës-Gërhot, si vrojtues i po asaj toke të shtrenjtë dhe atyre trojeve të të parëve tanë, me të cilat ne krenohemi, si me bëmat ashtu edhe historitë e tyre.
Këto shkrime modeste që po hedh mbi letër, besoj se do të jenë si ajo fara e sipërcituar, që do ta bëjë të vetën gjatë viteve në vijim:
“ Kurora mbi Sevaster,
Mbi ato gure mermer,
Tek mekami me qemer,
Kur flet vet me Pejkamber.

Kur ngjitesh për në Kurorë,
Mali Tartarit përpjetë,
Fluturon si zog mbi borë,
Atje këmbët të shpien vetë.


Atje bora le të bjerë,
Edhe dimri bën pranverë,
Vet i shenjti Pejkamber,
Lëshon dritë dhe bënë diell.

Syri i saj sheh anembanë,
Mazhar, Dorëz e Dermihan,
Baba Tomorr dhe Turan,
Në Vlorë sheh mbi Kuzbabanë.

Tetë fshatrat e Kudhësit,
Të gjithë janë krenarë,
Fillojnë që nga Shkoza,
Amonicë në anë.

Dhe kur falesh tek Mekami,
Shërohet shpirti dhe xhani,
Falë të qofshim, moj Kurorë,
Ku preket hëna me dorë”.

Toponimet e fshatit Shkozë janë të shumta, që studiuesit e toponimologjisë një ditë do t’i grumbullojnë e studiojnë. Po bashkëfshatari ynë Muhamet Lazaj i ka mbërthyer ato aq bukur, si gjerdan në vargje:
“ Pse i thonë Kamina,
Apo sheshi i Mecos,
Po udhë e Karvanit,
Apo Rrapi i Çelos?

I thonë Bregu i Kolës,
Varr me pllaka guri,
Po Maja e Gjyzelit,
Vallë kush ia vuri?

Bregu Ali Gjonit,
A lëndinë e Zyke,
Apo Bregu i Dashit,
Pse ka formë pyke?

Ledhi Mezhdës, Meterizi,
Tërpilat e qafë e Hanit,
Qafë e Ramos a Murrizi,
Të jenë emrat e Vatanit?

Balli i Gorricës, Kubeja,
Ish xhamia e teqeja,
Tok me moshatarët veja,
Po gënjej më zëntë “beja”.

Uji i ftohtë që humbi fare,
Ç’u bënë rrepet shekullorë,
Fusha e Cake, arë e Cane,
Manushaqet nën dëborë.

Kishim dhe mullin e Maçe,
Dhe kamina për gëlqere,
Shtëpitë i ndërtonim fshatçe,
Thoshin pleqtë:“hua per dere”.



Pamje e lagjes Aligjon të fshatit Shkozë
Pamje e rrugës dhe një pjesë e fshatit Shkozë dhe e malit Tartar mbi krye me vendin e shenjtë, i cili nuk duket nga largësia

Pamje nga një pjesë e fushës, djathtas varrezat dhe më djathtas balli Goricës me varrezat dhe Kubenë e Bazajve të fshatit Shkozë

Pamja e lagjes Aligjon dhe lumi Vjosë dhe mali Tartar




Këngëtarja Poni, bija e Shkozës, duke kënduar në festën
e parë në fshat 22 Gusht 2010.

Grupi polifonik, i krijuar enkas me bij të Shkozës
më 22 Gusht 2010

Kryeplaku i fshatit Shkozë, Manxhar Shaqo Bazaj
më 22 Gusht 2010, duke hapur festën e fshatit.

Një pjesë e qëndrës së fshatit
Ksamil, ditën e formimit të degës së Shoqatës së Shkozës në Sarandë.Majtas ,Daver Lazaj,Tasim Bazaj,Dervish Mukaj,Tartar Bazaj,Fiqiri Aliaj,Adriatik Ramaj,para Cuman Bazaj,pas Njazi Kacupaj,Hajdin Kacupaj dhe djathtas Bilal Kacupaj.

[Albo]

SHKOZA NË KUDHËS-GËRHOT

Shkoza është fshat që bën pjesë në Krahinën e Kudhës-Gërhotit, me një gjatësi rreth 30 km. dhe një gjerësi rreth 10 km. Fshatrat rradhiten buzë Vjosës dhe faqes së malit Tartar ose Malit të Bardhë. Ato vargëzohen: Shkozë, Golimbas, Sevaster, Dushkarak, Mazhar, Ploçë, Vajzë, Amonicë, Lezhan.
Shumë etimologë kërkojnë të gjejnë rrënjët e këtij emërtimi interesant, si dhe hershmërinë e përdorimit të tij. Emërtimi ”Kudhës”, sipas gjuhëtarëve, bazuar në etimologjinë popullore leksikore, mund të ketë disa variante prejardhjeje:
a) Kulë a Kullë është toponim i emrit, ku mendohet se në lashtësi apo më vonë, sipas rrënojave arkeologjike, ka ekzistuar një kullë për vrojtim dhe për mbrojtje të krahinës nga pirateritë dhe grabitjet e jashtme. Të tillë kullë vrojtimi e mbrojtjeje historia njeh qytetin dhe kalanë Ilire të Amantias. Kulla është pjesë e dalë dhe e fortifikuar, për mbrojtje e vrojtim në muret e qyteteve e të kështjellave ose ndërtim mbrojtës i veçuar, i ngritur gjatë rrugëve, në manastire, në vendqëndrime garnizonesh e feudalësh. Në fshatrat e krahinës dallon mirë praninë e banesave te fortifikuara, ose siç quhen ndryshe, banesa me kullë. Pas rrjedhjes së kohës, fjala ka pësuar disa ndyshime Kullë - Kulë- Kudës- Kudhës.
b) Së dyti ka mendime analoge a krahasuese. Kudhës në nëndialektin lab, i thonë dhe një vendi të hyrë, të thelluar, që i ngjan një kusie apo një kudheje.
c) Ndoshta rrjedhën e ka dhe nga vendi i përshtatshëm për kullotë. Vetë Krahina është e pasur me kullota. Fjala që i është shtuar pas “Gërhot”, është fjalë sllave e që do të thotë vend me zallishte të varur faqe mali. Emërtime të tilla vendesh ”Gërhot” , ka në Gjirokastër, në Lukovë të Sarandës apo në Grazhdan të Peshkopisë. Shtesa përkon me dyndjet sllave të shek VI-VII pas Krishtit. Kjo shtesë mund të jetë bërë nga zallishtja e lumit Asos (Vjosë) e pse jo, për ta dalluar nga fshati Kudhës i Bregdetit të Himarës dhe për të vërtetuar më së miri, që jemi një rrënjë me këtë fshat, por çdo toponim duhet të ketë edhe dallimin nga njëri-tjetri.
d) Bëhet shpesh pyetja: Pse dy vende njëri fshat e tjetri Krahinë me të njëjtin emër? A kanë gjë lidhje të dy këto toponime me njëri-tjetrin? Që në fillim, themi se kjo krahinë dhe ky fshat kanë shumë të përbashkëta me njëri-tjetrin, ndonëse nuk është njohur ndonjë lëvizje demografike masive nga Kudhës-Perivoli në Kudhës-Gërhot, siç flitet nga të dy anët. Nëse do të kishte ndonjë lëvizje të popullsisë bregdetare drejt Kudhës-Gërhotit, atëherë do të pranojmë se ajo popullsi shkeli në tokë të pabanuar, gjë që s’është e vërtetë, se qyteti Ilir i Amantias është i dokumentuar qysh ne shek V para Krishtit. Në Bregdet ka një mendim se në fshatin Kudhës, ka rënë një tërmet i fuqishëm në shek. XII, sa ka rrafshuar gjithë fshatin e se banorët e tij u shpërngulën në Kudhës-Gërhot. Nëse kjo lëvizje demografike masive do të kishte ndodhur, atëhere vetë Kudhësi i Bregdetit nuk do të ekzistonte, veç relikeve arkeologjike. Fakti që ky fshat sot ekziston e rrëzon mendimin e lëvizjes masive drejt Kudhës-Gërhotit. S’përjashtohen lëvizje spontane, por s’mund të ndikonte në emërtimin toponimik të të gjithë krahinës. Pëfundimisht themi se Kudhës-Gërhoti është një krahinë autoktone, e banuar shumë shekuj para lindjes se Krishtit dhe mendohet se Kudhës-Perivoli është larguar nga kjo krahinë.
e) Sipas disa thënieve rezulton, se me Kudhësin e Himarës jo vetëm që kemi qenë krahinarë, por kur është bërë ndërrimi i fesë nga kristian në bektashian (sekt mysliman), për t’i shpëtuar raprezalieve dhe syrgjynosjeve turke, një pjesë e familjeve të Kudhës-Gërhotit kanë shkuar në Kudhës-Perivol, për të ruajtur fenë kristiane, si gjënë më të shenjtë të tyre.
f) Jo vetëm kaq, por sipas gojëdhanave të trashëguara brez pas brezi e informacioneve të marra nga pleq të kohës, thuhej se paria Kudhësiote e kohës, përpara lëvizjes së një pjese të bashkëfshatarëve të tyre nga Kudhës-Gërhoti në Kudhës-Perivol, kanë blerë toka dhe kullota nga Qeparoi dhe janë ngulur aty me shtëpi dhe bagëti. Pas rreth një shekulli, duke qënë se kudhësiotët e vajtur u bënë shumë të zotë dhe fshati po lindte djem kapedanë dhe me kapital, vendasit u bënë xhelozë dhe filluan t’i ngacmonin, duke u goditur bagëtitë, por edhe çobanët që i ruanin ato. Meqënëse nuk i jepnin dot zgjidhje kësaj situate, për vetë faktin se ishin shumë të paktë në numër, iu drejtuan vëllezërve të tyre në Kudhës-Gërhot për ndihmë. Një përfaqësi e parisë së Kudhës- Gërhotit, u nisën dhe bënë takim në Himarë me parinë e Qeparoit dhe parinë e Kudhës-Perivolit. Kapedani i zonës së Kudhës-Gërhotit, pasi hasi në mosmarrëveshje me parinë e Qeparoit, i thotë drejtuesit të kësaj parie: “Ne sot kemi ardhur që t’ju komunikojmë se këtë tokë, që kanë vëllezërit tanë e kemi blerë sipas dëshirës suaj dhe me çmimin që deshët ju, prandaj të mos na ngacmoni vëllezërit. Në rast të kundërt, ne do t’u dalim në krah atyre”. Që nga ajo kohë nuk pati asnjë problem midis tyre.
Që ka qenë krahinë e hershme e me tradita, këtë e tregon edhe thënia e sevasteriotëve dhe e pleqve të hershëm të kësaj krahine: “Kudhës-Gërhoti ka pasur vetëm një rival: Kaninën” (Pelivan Haxhiaj, Gazeta “Labëria”, Nëntor 2010, fq.7). Një këngë e kënduar nga grupi i Sevasterit thotë :
“Vijnë nga Vlora dhe Kanina
Për të bërë miqësinë”
Kjo ka një kuptim të qartë, sepse Kudhës-Gërhoti bënte miqësi me familjet e mëdha. Këtë e tregon edhe fakti, se kjo zonë ka patur historikisht fise dhe burra me peshë në Krahinë, në Vlorë, por edhe në Shqipëri e jashtë saj. Gjetjen e këtij krahasimi, na e japin historitë që bartin mbi supe këto treva, si Kanina dhe Kudhës-Gërhoti, me kalanë e ngritur në një nga gjymtyrët e vet, aty në Qafën e Luadhit në Plloçë, që janë dy nyje të historisë së kombit tonë në shekuj.
Kudhës-Gërhoti si Krahinë paraqitet me këta kufij: Kutë, Çorrush, Kalivaç, Lumi Vjosë, Dorëz, mali Tartar, Kurora e malit mbi majën Tartar (ku ndahemi me Smokthinën), me përjerjen e ujit, Beun, Amantia e Plloçës, Hadëraj, Gërneci, Mallkeqi .
Fakti tjetër është, se të dy Kudhëset kanë të njëjtat tradita, si në pritjen apo përcjelljen e miqve, bujarinë, besën, trimërinë, mbiemrat e të tjera të ngjajshme në krahasim me zonat përreth tyre.
Pse i qëndroj bindjes se jemi me origjinë të përbashkët me Kudhës-Perivolin?
-Në rast se do t’i referohemi mbiemrave e toponimeve të Kudhës-Perivolit dhe mbiemrave e toponimeve që ekzistojnë në Kudhës- Gërhot, të ruajtur në shekuj, unë kam bindjen absolute se jemi me një trung të përbashkët, sa shekuj e breza, këtë nuk mund ta them. Konkretisht: Fakti që Kudhës-Gërhoti dhe e tërë Labëria dhe më gjerë ka qënë i krishterë, këtë askush nuk e mohon, pasi ekzistojnë vendet e kishave, toponimet kristiane edhe sot e kësaj dite. Gjithashtu ekzistojnë shumë mbiemra të përbashkët, të ruajtura akoma. Këtë fakt e filloj që nga fisi Bazaj, të cilit i përkas, ku paraardhësi i mbiemrit ka qënë Cani. Dhe ara ose vendi, ku kanë qenë të parët tanë, ka këtë emër toponimik: Ara e Canit. I njëjti mbiemër është edhe në Kudhës-Perivol. Dede në Kapte Shkozë më pas janë tjetërsuar në mbiemra të tjerë. I njëjti mbiemër Dedi ekziston sot në Kudhës-Perivol. Ekziston në Shkozë dhe Kudhës toponimi Goricë e Dede, Bregu i Dhimos, Fisi Gjoni, Markaj, Ara e Goles e të tjerë që duhen evidentuar e studiuar. Të tillë toponime ka dhe në Kudhës të Bregdetit. Pothuaj janë shumë gjëra të përbashkëta midis Kudhës-Gërhotit dhe Kudhës-Perivolit.

[Albo]

SHKOZA SI PJESË E LABËRISË

Shkoza është pjesë e Labërisë. Edhe gjithë fshatrat e Kudhës-Gërhotit bëjnë pjesë në zonën e Labërisë. Labëria është një krahinë e madhe etnografike në Shqipërinë Jugperëndimore. Emërtimi i saj lidhet me sa duket me emrin e hershëm etnik të shqiptarëve “arbër”a “l’arbër”, që do të thotë “bij të arbrit”, gjë që rrëzon mendimin dashakeq se” Labëri do të thotë ”la besën”. Sipas traditës popullore e sipas studimit të historianëve, Labëria shtrihet brenda tri urave: Urës së Drashovicës, Urës së Tepelenës dhe Urës së Kalasës. Duke patur parasysh në një anë të drejtën zakonore të krahasuar të Labërisë, bashkë me nëndialektin gjuhësor, kulturën materiale e shpirtërore, doket dhe zakonet, gurrën popullore, veshjet e deri në fizionominë e banorëve të Labërisë, dhe në anën tjetër studimet e bëra nga shumë autorë të shquar vendas e të huaj, por dhe të dokumentave të pakta arkivore, arrihet në përfundimin se kufiri historik i Labërisë ka qenë kështu:
Në Veri, merret si pikë referimi Kalaja e Kaninës. Kufiri vazhdon në fshatin Qishbardhë dhe kalon në lumin Shushicë, në fshatin Peshkëpi, për të mbërritur drejt lumit Vjosë 2-3 km. në Perëndim të fshatrave Shkozë e Çorrush. Prej këtej, kalon në Qafën e Fratarit, duke përfshirë gjithë Mallakastrën e Egër. Pastaj Labëria përmbledh lumin e Vlorës, Bregdetin , Kurveleshin , Tepelenën , Gjirokastrën e deri tej në Lunxhëri, duke përfshirë dhe Rrëzomën e Delvinës. Kuptohet që kjo shtrirje gjeografike e ky kufi/ nuk duhet marrë fiks e i pandryshuar, sepse ka dhe shumë “hyrje” e “dalje” brenda ose jashtë këtij kufiri, që nuk i përkasin pikërisht kësaj vije të përafërt.
Labëria është pjesë e trevës së Kaonëve të periudhës Ilire, ndërsa në Mesjetë, e fiseve arbëreshe të Grisejve, Kirilisejve, Plesejve (Plesati i sotëm), Korvesejve (Kurveleshi i sotëm) etj.
Baza ekonomike e kësaj popullsie, ishte blegtoria dhe bujqësia. Kullotat verore i kishin të përbashkëta dhe i shfytëzonin fshatçe, ndërsa dimrit i shtegëtonin në fushat e Myzeqesë e të Delvinës.
Nga ana e të folmes e, bazë është toskërishtja. Banesat e vjetra ishin me një kullë në qendër dhe anekse të ulëta përreth. Enët e orenditë e shtëpisë punoheshin brenda ekonomisë shtëpiake. Janë të përmendur qilimat dhe veçanërisht sixhadet e leshta, të punuara me mjeshtëri artistike prej grave labe në avlimend.
Veshja e burrit ishin poturet e leshta (poture është fjalë e vjetër turke), që zëvendësuan fustanellën me mëngore sipër dhe qylaf të bardhë, me majuce në krye. Në kohë dimri, përdornin bërrucën e zezë.
Në veshjen e grave, me gjithë ndikimin oriental, u ruajt jeleku dhe sharku tradicional.
Nga veglat muzikore më të përhapura ishin fyelli, cula dyjare, kurse në këngë mbizotëronte kënga polifonike. Thotë kënga:
“Lavdi paç zot i vërtetë,
Që gostite Labërinë,
Labërinë s’e le të shkretë,
Se i fale trimërinë”.

Çajupi i Madh në poezinë “Për Kuçin”, shprehet kështu për Labërinë:

“Labëri sa i dua,
Pyjet e kodrat e tua,
Ato gryka , ato male,
Ku dhe zogu shkon ngadalë,
Shkëmbinj dhe shpella si thikë,
Që t’i shikosh të vjen frikë,

Anës lumit, ndënë hije,
Ç’faqetë një rrugë dhie,
Rrugë e ngushtë nëpër gjëmba,
Mjerë kujt t’i shkasë këmba!”
(Çajupi “Baba Musa Lakuriq” 1887 Egjipt).

Labërinë, ku bën pjesë dhe Shkoza jonë e Kudhës-Gërhotit, e kanë vlerësuar në mënyra të ndryshme, herë sipas bindjeve të tyre, herë me tendenciozitet e herë me objektivitet. Veçse, shpirtin luftarak e të papërkulur, asnjëherë nuk kanë mundur t’ia mohojnë.
Ahmet Ervezon beu e ish- sanxhakbej i Shqipërisë në shekullin XVIII, në kohën që Sulltani e pat urdhëruar: “Lani duart me zonat rebele të Labërisë”, kur u fut në ato male të rrezikshme, i tha kronistit të tij: “Duhet të dalim sa më shpejt nga kjo krahinë, përpara se këta kokëfortë natyrëkëqinj të tokës shqiptare, të na mbyllin rrugën”.
Ky kronist po aty vazhdon të shënojë: “Të pafetë qëndronin me heshta në dorë, të gatshëm që s’linin as zogun, as egërsirat të kalonin gjallë nëpër ato gryka”.
Një kronist i Sulltan Bajazitit të dytë, (Ali quhej), shkruan kështu me tendeciozitet të papërmbajtur:
“Me qënë se të pafetë shqiptarë, janë një model i popujve të Andit, me natyrë të keqe dhe që kanë për zakon kokëfortësinë, qëndrojnë të strehuar nëpër male të pakalueshëm, që midis turqve njihen si vende, ku zogu nuk fluturon, ku klloçka nuk ecën, ku djalli çapitet me shkop, shejtani gris atje opingat, sorrat nuk fluturojnë dhe pulat, pa vënë patkonj, nuk mund të ecin. Ata nuk iu nënshtruan urdhërit të Perandorit, dhe goditën e vranë komandantët, që vanë atje me ataulle e flamurë, shumë prej të cilëve i zunë rob dhe ia shitën njeri-tjetrit”.
Po ka dhe vlerësime shume pozitive, ose më saktë objektive. Ja disa prej tyre:
“Në majat e këtyre maleve burrëria dhe vendosmëria për të pranuar çdo sakrificë, përbën një unitet, përpara të cilit thyheshin të gjitha sulmet e tërbuara” (Historia Generals des tures V.I f 303).
“Njerëzit në atë vend, janë zotër të vendit të tyre dhe s’duan t’i nënshtrohen kurrkujt. Veten e quajnë shqiptarë. Janë një numër fshatrash që rrisin bagëtitë, prodhojnë drithëra e vezë. Kam marrë vesh, se nuk hyn kush në krahinën e tyre, veç shpesh nëpërmjet shkëmbinjve. Pikërisht po këta njerëz dhe banorë të kësaj krahine, janë pengesa më e madhe për Sulltanin e Turqisë dhe vasalët e tij. Në këtë vend, gjejnë strehim të gjithë ata që ndiqen prej turqve. Dhe sa për punë feje shqiptari nuk është fetar, por beson si të thuash në atë që i do e bardha zemër”. Dh.Pilika”Almanak”Revista “Vlora” Nr.4 v.1962 f.72, Përshtypje udhëtimi nga hollandezi Roterdam viti 1492).
Në përshkrimet e ndryshme të Strabonit për molosët, të Homerit për kaonët e deri vonë tek kronisti Osman E. Çelepia për polifoninë labe, por edhe tek etnomuzikologu gjerman Stracman, Lord Bajroni, Edit Durham, J.Godar, Eduart Lik, piktori Eduar Lir e shumë të tjerë, kanë theksuar ato tipare të përbashkëta të Labërisë, që i bën ata me vlera të veçanta. Ata kanë theksuar:
“Trashëgimia e lashtë e Labërisë, ka sjellë nëpër shekuj genin e autoktonisë dhe të trimërisë”.
Për traditën e këngën labe, Sami Frashëri është shprehur: ”Lebërit janë improvizatorë të rrallë”. Të vjen ndër mend thënia e mbretit Otton (gjerman), që mbretëroi në Greqi pas Revolucionit: ”Ç’gjë të madhe kam humbur që nuk mësova shqipen!” Dhe Noli ynë i Madh shprehet: ”Kur të vdes, përcillmëni me një këngë labe”. Dhe Bajroni i madh lëçiste këngë labçe, në anë të një liqeni në Zvicër. Vetë kënga tregon:
Pa këto zëra, pa këto fjalë,
Historia do t’ishte çalë.
E hedhim vallen të rëndë,
Tundet toka nënë këmbë”.
Labëria, ku bën pjesë dhe Shkoza jonë dhe tërë krahina e Kudhës-Gërhotit, përbën një të folur tepër të konservuar e tepër origjinale të të folurit të shqipes, me pak ndikime të huaja leksikore, kjo për vetë natyrën e mbyllur të të jetuarit në zona, ku këmba e pushtuesit ka qënë e vështirë të shkelte.
Vallja Pirike, fustanella arvanitiko nuk janë gjë tjetër, veçse motivet autoktone labe.
Studjuesi Naxhi Zhupa në librin “Fterra në shekuj ” shprehet:
“Labëria dallohet mbi të gjitha, nga origjinaliteti folklorik në veshje e në të folur. Qylafi i bardhë me majë, tirqet e bardha, opingat me xhufka, fustanella me pala, llabania, sharku e guna e punuar me duar të arta, melodia baritore e culës dyjare, fyelli, trupilastar, shkathtësia, guximi, trimëria, besa, mikpritja, krenaria, ballëlartë e mal në këmbë, diva me shikim të thellë e të ashpër si shqiponja, zgjuarsia natyrale e admirueshme etj., e bëjnë Labërinë një krahinë me peshë të veçantë, në historinë tonë kombëtare. Kontributi i Labërisë është historik në fatet e kombit. (Naxhi Zhupa “Fterra ne Shekuj” bot v.2006 f.40).
Shkoza dhe i gjithë Kudhës- Gërhoti ynë, si pjesë e Labërisë, i meriton plotësisht vlerësimet, që jepen për tërë Labërinë. Ajo ka dhënë kontributin e saj me vlerë, në historinë e gjithë Shqipërisë, dhe ka qenë edhe vendimtare në përcaktimin e fateve kombëtare, në momente shumë të vështira.

[Albo]

RRËNJËT E SHKOZËS

Çdo banorë i një vendi bën pyetjen: “Ne që jemi këtu, kush jemi, cilat janë rrënjët tona? Nëse jemi autoktonë, sa është hershmëria jonë? Ç’histori kemi? Kush na e vërteton këtë?
Për ne shkoziotët këto pyetje kanë kërkuar përgjigje. E këto përgjigje na i japin historianët, arkeologët, etnografët, gjuhëtarët, muzikologët, mitologët e të tjerë kompetentë në fushat e tyre.
Ka një shprehje shumë kuptimplote në Buz të Tepelenës. Kur duan të të mallkojnë të thonë: “ Të pafsha pa gur varri, të pafsha pa histori”. Dhe vërtetë është një mallkim i rëndë, kur njeriun zoti e ka dënuar të mbetet pa gurë varri. Po më keq akoma, kur zoti e ka dënuar ta lerë pa gjurmë në histori.
Por ne shkoziotët jemi krenarë, se e dimë dhe gurin e varrit dhe historinë ku e kemi. Ajo ka ngelur e shkruar dhe e pashkruar në kujtesën e njerëzve me këngë. Për të, është shkruar e vazhdon të shkruhet nga vetë shkoziotët, por dhe nga historiografia shqiptare.
Shkoza ka një datë të krijimit të saj. Mendohet se është krijuar këtu ku është sot më 844 pas kr, me dy familje si pjesë përbërëse e Kudhësit me 16 familje. Ky është një supozim se dokumenta të shkruara nuk ka. Gjurmët e krijimit e të jetesës në fshatin Shkozë, duhet t’i kërkojmë më herët. Derisa arkeologët, por dhe vetë fshatarët kanë gjetur copëza qeramike, vazo të vogla e të mëdha pa ornamente e me figura njerëzish e kafshësh me mbishkrime greke e latine, gërmadha të shembura e të skalitura nga dora e njeriut, varreza me mbeturina qeramike etj. tregojnë se ky fshat është i njëkohshëm me sundimin romak.Po të pranonim se krijimi i tij përkon me sundimin romak, koha e krijimit të tij më 844 bie. Perandoria romake në atë periudhë kishte degraduar, dhe vendin e kishte zënë Perandoria bizantine, por copëzat arkeologjike janë të periudhës romake. Vendbanime të hershme arkeologjike në fshatin Shkozë dhe në periferi të tij, mund të përmendim: Balli i Goricës, Mjetërzimi, Mezhda apo lëmi i Nikajve. Shkoza bën pjesë në fisin e lashtë ilir të Amantëve. Amantët kishin qytetin e tyre me emrin Amantia. Qyteti Ilir i Amantias është identifikuar në rrënojat e lashta të fshatit Plloçë. Themeluar aty nga fundi i shek V para kr, përmendet për të parën herë në burimet e shkruara në shek.IV para kr. Amantia kishte të fortifikuar vetëm Akropolin me perimetër 2.200 m. Qyteti shtrihej në faqet rreth e rrotull kodrës në një siperfaqe prej 15 ha. Në shek. III para kr, Amantia ishte kryeqendra ekonomike, politike e kulturore e bashkësisë së koinonit të Amantëve, ku hynin dhe qyteti Olympe dhe qytezat e fortifikuara të Matohasajt, Ceries e Hadërajt, këto të fundit me tepër me funksione strategjike. Nga mbishkrimet e zbuluara në rrënojat e Plloçës, del se në krye të bashkësisë ishte prytani. Përmendet dhe këshilli (buleja), gramateu (sekretari i këshillit), toksaraku (komandant i shigjetarëve) dhe agonoteti (nëpunës që merrej me organizimin e lojërave).
Amantia bënte pjesë në Lidhjen Epiriote deri më 230 para kr. Pas shkëputjes nga Lidhja filloi prerjen e monedhave me emrin e amantëve, të cilat qarkullonin ne trevat e bashkësisë dhe jashtë saj. Pas pushtimit romak, ruajti një farë autonomie të brendshme dhe ishte një nyjë e rëndësishme në rrugën që nga Apolonia, e që zbriste në Jug të Epirit, sidomos drejt Antigonesë dhe Ambrakisë.
Veç mureve rrethuese të Akropolit, mureve të terracimit e portave, janë zbuluar dhe stadiumi i Amantias, tempulli i Afërditës, gjurmët e një teatri, nekropoli dhe varret monumentale etj.
Amantia ishte dhe një nga nyjet kryesore të rrugës që lidhte Apoloninë me Bylisin dhe Andrianopolin (Sofratikën) në fillimet e mijëvjeçarit pas kr. Të gjitha këto rrugë kryqëzoheshin e kalonin nga territori i Shkozës si nyje kryesore.
Amantia përmendet si qytet në shek. VI pas kr., si qendër peshkopale. Të kësaj kohe janë një fragment muri i restauruar dhe nje bazilikë e pasur me plastikë dekorative arkitektonike (Skënder Anamali “Monumentet” 2 /1974).
Shumë interesant ishte stadiumi i Amantias. Ishte ndërtuar në shek. III para kr. Merrte rreth 3000 shikues dhe shërbente për zhvillimin e garave të vrapimit, të pesëgarëshit, të mundjes dhe të grushtit. Stadiumi ndodhet në lindje të qytetit, jashtë mureve rrethuese, në truall të rrafshët. Ka formë patkoi me shkallare dhe pistën e garave në mes. Një krah i shkallares i mbështetet shpatit të kodrës. Krahu tjetër ngrihet mbi një mbushje dheu. Të dy krahët bashkohen me një segment të lakuar (sfendona), (Apollon Baçe “Iliria dhe Ilirët).
Vendbanim i hershëm, i lidhur me Amantian, ka qënë dhe Olympe. Olympe ishte qytet Ilir i përcaktuar në rrënojat antike të kalasë së Mavrovës. Nga burimet e shkruara e përmend vetëm Stefan Bizantini. Fillimet e jetës së këtij qyteti, i përkasin fundit të epokës së bronxit. Në shek. IV para krishtit u zhvillua si qendër protourbane që u shndërrua në qytet në shek IV-III para kr. U rrethua me mure të fuqishme dhe u bë qendër e rëndësishme prodhimi për gjithë trevën. Preu monedha bronxi, që mbajnë emrin e bashkësisë qytetare. Monedhat që u zbuluan në gërmimet e vitit 1979 në kala dhe bashkë me një vulë balte me emrin “Olympus”, ndihmuan për të përcaktuar qytetin. Pas pushtimit romak, në shek. II para kr, qyteti filloi të bjerë dhe mbeti një qendër pa rëndësi.
Po në afërsi të fshatit Vajzë, janë zbuluar varreza Ilire (Brusnje), të pasura me objekte të ndryshme (armë, zbukurime, enë balte ), që i përkasin fundit të epokës së bronxit- fillim i asaj të hekurit.
Si konkluzion : Si gërmimet arkeologjike në vetë fshatin Shkozë dhe në periferi të tij në Plloçë, në Amantia, në Vajzë, në Sevaster, në Olympia e në vende të tjera mund të vërtetojmë plotësisht se Shkoza është një vendbanim i hershëm i para lindjes së krishtit. Nga dokumentet mesjetare, sidomos nga “Historia e Skënderbeut “e M. Barletit, nënkuptohet se në fushën e Shkozës dhe në gjithë luginën e Kudhës-Gërhotit ka shkuar Skenderbeu, i shoqëruar me krushqit e tij kur mori Donikën në Kaninë. Vargani i krushqve ka ndier dhe bukurinë natyrore të luginës së Kudhës-Gërhotit, ku, sipas zakonit të kohës, është mbushur me dhurata. Rrugën prej andej e ka vazhduar drejt Çorrushit të Mallakastrës.

LEGJENDË APO HISTORI SHKOZIOTE
Si çdo fshat dhe Shkoza ka legjendën dhe historinë e krijimit te saj. Nga gojëdhanat që kanë qarkulluar nga brezi në brez, mendohet se për fillimet e këtij ngulimi ka këto të dhëna:
Në vendbanimin e fshatit Shkozë së pari u vendosën dy familje: Zerfaj në lagjen Aligjon dhe Bregasit në lagjen Sinaj. Zerfajt, paraardhësit e Axhem Iljazit kanë ardhur nga Molla e kuqe (Turqi), kurse Bregasit, paraardhës të Dino Liços e Telharajve të sotëm e kanë origjinën nga jeniçerët turq. Banorët e tjerë të lagjes Aligjon u shtuan në kohën, kur Zerfajt bënë krushqi me një bari vllah i krishterë, i cili pranoi të ndërronte fenë nga ortodoks në mysliman. Me anë të kësaj i biri i vllahut, Gjoni, mori për grua të bijën e Zerfajve dhe shpejt lindi një djalë që ia vuri emrin Ali. Prandaj lagjia u quajt Ali-Gjon. Një trashëgimtar nga ky fis u vendos në Mazhar. Dhe sot e kësaj dite ruajnë traditën e vjetër të rrjedhjes nga një gjak e për pasojë akoma nuk bëjnë krushqi me njeri-tjetrin. I pari i familjes Bregas u martua me një vejushe nga Zhapokika e Tepelenës, e cila solli me vete një djalë që quhej Sino. Kaq e vërtetë është kjo sa edhe sot në Zhapokikë ruhet toponimi “Trojet e Sinos”. Sinua u rrit dhe kërkoi të bëhej vendas. Bregasi e lejoi, duke i dhënë truall si shpërblim për një hakmarrje në favor të njerkut të vet, kundër një farë Raç Gjini nga Golimbasi.
Nga martesa e Sinos, lindën katër djem: Aliu (duke formuar fisin e Aliajve), Hyseni (duke formuar fisin e Alibejve), Kapua (duke formuar fisin e Kapajve) dhe Rapua (duke formuar fisin e Rapajve).
Këto katër fise dhe sot e kësaj dite i përmbahen traditës së vjetër të rrjedhjes nga një gjysh e një gjak, prandaj ende nuk bëjnë krushqi me njëri-tjetrin. Sinua ka jetuar afër kroit, te Prushet. Jo shumë vonë ka ardhur nga Penkova e Vlorës një nip i Bregasve, i cili u vendos në qëndër të fshatit dhe prej tij u formua lagjia e Nanojve, prej të cilit rrjedhin Ramajt, Pajajt, Demajt. Edhe kjo lagje për të njëjtat arsye, nuk bën krushqi me Bregasit.
Fiset e tjera të fshatit kanë ardhur më vonë nga vende të ndryshme. Kështu Mukajt kanë ardhur nga Kamçishti i Tepelenës, Tarajt nga Smokthina, Kaçupajt nga Nivica e Tepelenës, Zhupajt nga Progonati, Qyrjat nga Sefajt (Dushkarak) dhe Binaj nga Çepani i Skraparit. Koha e lëvizjes së fiseve të veçanta, ardhur në këtë fshat, nuk është fort e përcaktuar. E papërcaktuar qartë mbetet dhe arsyeja e ardhjes së këtyre fiseve në Shkozë. Mendohet se mund të kenë ardhur për hasmëri ose për një jetë më të mirë, për një klimë më të butë, apo për arsye fetare.
Në çdo rrethanë qoftë, një gjë duhet pranuar: ata janë integruar tërësisht me jetën e zakonet e Shkozës. Njohin historinë e këtij vendi dhe thjesht për kulturë mund të shprehin origjinën e tyre të largët mbi 200-vjeçare. Ata sot e quajnë plotësisht veten shkoziotë. Pra fshati sot ka 125 familje, nga të cilat 45 jetojnë në lagjen Aligjon dhe 80 familje në lagjen Sinaj.
Duhet theksuar se këto ngulime kanë gjetur strehë në një popullsi paraardhëse që fatkeqësisht, për arsye të myslimanizmit të mëvonshëm, u duk sikur e humbën origjinalitetin e tyre fillestar. Këtë e ka dëmtuar dhe ndërrimi i mbiemrave nga brezat , gjë që e bën të vështirë identifikimin në thellësi të shekujve të rrjedhës së fiseve.

[Albo]

HISTORI E SHKRUAR E FSHATIT SHKOZË

Fshati Shkozë dokumentohet për herë të parë në regjistrimin turk të vitit 1431 me 16 hane, duke përcaktuar si datë të krijimit vitin 844 pas kr.(Dosja A III 262, regjistrimet turke në Shqipëri në vitin 1431. Ndodhet pranë Institutit të Historisë Tiranë). Në historinë shumëshekullore të Shkozës si dhe në gjithë Kudhës-Gërhotin janë paraqitur helenë, romakë, sllavë, nomadë, gotë, visigotë,ostrogotë, saraçinë, bizantinë, turq, venecianë, francezë, grekë, austriakë e në kohët e reja nazi-fashistët italianë e gjermanë.
Përpjekja për të qënë i lirë dhe përballja në shekuj me këto hordhi, ka përbërë vetë historinë e Shkozës.
Dhe për të hedhur dritë mbi këto ngjarje, po u referohemi momenteve më të rëndësishme të epokave. Kur i drejtohemi historisë, këtë nuk e bëjmë as për erudicion dhe as për t’i bërë qejfin vetes, por për të treguar dhe konkretizuar se historia jonë kombëtare, dhe brenda saj dhe historia e Shkozës, nuk ka qënë kujtesë në sirtar apo thjesht një çështje e arkivuar, por e gjallë, dinamike, e mbushur me aktivitet luftarak, të pandërprerë në të gjitha kohërat. Çdo përpjekje luftarake ka qënë e imponuar nga të huajt.
Aq e vërtetë është kjo sa qarkullon një thënie (s’di se nga ka ardhur): “Dhe sikur i mbushur me flori dhe i lyer me mjaltë të kishin qënë këto troje malore të Labërisë, nuk do të qenë lakmuar e sulmuar kaq shumë, kaq shpesh, kaq ashpër, siç ka ndodhur me historinë shumëshekullore të tyre”. Mendimi im mbi këtë çështje, është fakti se Shqipëria është buzë dy deteve dhe ka shërbyer si rrugë kalimi nga lindja në perëndim. Lakmia e shteteve të tjera ka qenë, për ta mbajtur të nënshtruar këtë vend për interesa të tyre.
Ndaj dhe shkoziotët në momente të veçanta e vendimtare të historisë u janë drejtuar armëve. Natyrisht, jo për t’u rënë të tjerëve në qafë, por për të mbrojtur trojet e pasurinë e tyre, mbi të gjitha për të mos pasë zgjedhë pushtuesi mbi kokë.
Ajo që e karakterizon jo vetëm Shkozën dhe Kudhës-Gërhotin, por gjithë Ilirinë ka qenë fakti, se asnjëherë nuk janë dëgjuar për lakmi dhe pushtime të vendeve të tjera, por përkundrazi janë tkurrur nga pushtime të ndryshme barbare dhe të pamëshirshme në shekuj nga të tjerët .
Pa këto aktivitete luftarake në mbrojtje të trojeve të tyre, pa këtë drejtim të detyruar tek armët, Shkoza e tërë Kudhës-Gërhoti, nuk do të kishin këtë identitet dhe këtë emër që kanë sot. Nuk ka ngjarje historike lokale a kombëtare, që të mos gjesh kontributin e gjakun e Shkozës e të gjithë Kudhës-Gërhotit.

TURQIT NË JUG TË SHQIPËRISË DHE NË SHKOZË

Siç dihet nga historia, Niqifor Ëngjëlli nuk mundi t’i nënshtronte feudalët vendas dhe as të eliminonte anarkinë feudale, prandaj bashkëpunoi me mercenarët turq për të arritur qëllimet e veta. Turqit më 1388 u bënë rrezik i drejtpërdrejtë i Labërisë. Nga Manastiri e Kosturi ata u nisën e mbërritën në Vlorë e në zonën përreth, deri në Kudhës-Gërhot. Turqit që nga ai moment asnjëherë nuk hoqën dorë nga pushtimi e nënshtrimi i Krahinës e i fshatit tonë Shkozë. Dëm të madh i solli krahinës momenti, kur feudalët vendas e braktisën vendin dhe shkuan në Italinë e Jugut e në Peloponez, duke mos i rezistuar dot hordhisë turke. Kapedanët e princat feudalë me veprimin e tyre u lanë dorë të lirë turqve të vepronin më tej pas këtij largimi. Forcat vendase mbetën pa drejtim. Në të njëjtën kohë largimi i tyre nga Krahina nxiti dhe migrimin spontan të shumë banorëve të Labërisë, të Kudhës-Gërhotit e Shkozës, të cilët dhe sot e kësaj dite, aty ku kanë shkuar njihen si “arvanitas” ose “arbëreshë”. Kështu që fshatrat tona u vunë në një darë rrethimi të plotë, ndonëse në fillim nuk guxuan të hynin në këto gryka e lugina të Vjosës. Këtë mundën ta realizonin pas 12 vjetësh, duke përsëritur më parë ekspedita ndëshkimore, të cilat e kishin detyrë të shkatërronin çdo gjë, duke vendosur dhe taksën e tmerrshme të gjakut , që ishte marrje peng të djemve 4-6 vjeç dhe rritjen e tyre në Perandori si fëmijë pa nënë e pa babë, për t’i bërë pastaj jeniçerë e për t’i dërguar kundër vendit të tyre. Jeniçerët ishin ushtarë këmbësorë me pagesë në ushtrinë osmane. Ata formonin një korpus më vete që përbënte pjesën më të rëndësishme dhe më të zgjedhur të gardës së sulltanëve. Korpusi i jeniçerëve u krijua nga fundi i shek XIV. Radhët e tij mbusheshin me djemtë e zënë rob gjatë luftrave ose të grumbulluar në bazë të “taksës së gjakut”, sistemit të Devshirmesë. Korpusi i jeniçerëve luajti një rol të rëndësishëm si ushtri e organizuar mirë për zgjerimin e Perandorisë në fushatat pushtuese në vende të ndryshme. Jeniçerët dërgoheshin në shërbim edhe për ruajtjen e kalave. Të tillë kishte dhe në Krahinën tonë deri në shek. XVI .Atyre u jepeshin në zotërim timare të rëndësishme. Më vonë, me fillimin e tatëpjetës së Perandorisë dhe shthurjen e disiplinës së Korpusit, jeniçerët u bënë vegël në duart e grupeve feudale rivale në luftën për pushtet.
Nga kjo kohë e kanë origjinën sipas gojëdhënave prej jeniçerëve turq dhe Bregasit e Shkozës. Në shek. XIX me zbatimin e reformave centralizuese dhe në ushtri, korpusi i jeniçerëve u shpërnda me dhunë, duke përdorur në vitin 1826 dhe masakra ndaj tyre. Këta jeniçerë nuk u larguan më dhe u integruan në jetën shqiptare, aty ku ndodheshin. Kështu ndodhi edhe në Shkozë.
Presioni turk e bëri Krahinën e Shkozën që t’i përvishej organizimit shoqëror e ushtarak dhe të rriste prodhimin bujqësor (Histori et descaioton vep.I, F. 198).Shkoziotët rishikuan dhe masat mbrojtëse, sidomos në drejtimin bregdetar, por edhe atë të Kalivaçit, si drejtim nga ku turqit mund të depërtonin lehtësisht në Shkozë e në Kudhës-Gërhot. Turqit caktuan korierë (lajmëtarë) të rregullt për informim të Këshillit Ushtarak, rritën numrin e karakollëve dhe organizuan rrjetin informativ, deri në qendër të Perandorisë. Në betejat e vitit 1432-1434, të udhëhequra nga Gjergj Araniti, me origjinë nga Golemi i Kurveleshit e sundimtar i Kaninës, morën pjesë dhe shkoziotët dhe gjithë Kudhës-Gërhoti, të cilët në atë kohë vareshin prej tij. Thotë kënga:
“Borë e madhe e atij viti,
Prin në ballë Arianiti,
N’ato male veshur shkëmb,
Ushtria e turkut u shëmb”.

Turqit, duke u siguruar për një pushtim të plotë të të gjithë Shqipërisë Jugore, më 1431 mundën të bënin lehtësisht e në mënyrë të saktë regjistrimin e parë. Në këtë regjistrim është përfshirë dhe Shkoza jonë. Ky regjistrim për fshatin shkozë, është me shumë vlerë. Është dokumenti i parë i shkruar për fshatin tonë. Ai na sqaron sa popullsi ka pasë fshati, cilat janë trungjet familjare, të përfaqësuara me kryefamiljarët e tyre. Na jep gjendjen ekonomike të fshatit, të përfaqësuar në mall e në para. Ai regjistrim na sqaron plotësisht, se Shkoza ka qënë një fshat i krishterë, i ritit katolik, por dhe me emra ortodoks (kjo e papërcaktuar mirë). Na jep të dhëna demografike e territoriale. Fatkeqësisht, me myslimanizmin e fshatit kanë mbetur mbiemra shumë të paktë origjinalë të asaj kohe, por edhe të huazuar. Emrat e mbiemrat u ndërruan, por trungjet me emra të rinj mbetën.
Ky regjistrim është përsëritur pastaj në vitin 1582, ku përsëri Shkoza figuron e regjistruar. Lufta kundër turqve asnjëherë nuk kishte ndalur. Për luftrat e lebërve në vitin 1537, një kronikë e kohës tregon: “Banojnë në male të thepisura, nga të cilët disa herë dilnin kundër barbarëve dhe përsëri bënin kërdinë, ktheheshin në çerdhet e tyre plot me plaçka e robër. Arbërit as mund të kapeshin, sepse kishin atë shpejtësi me këmbën vepruese, si vepron ujku në tufë dhe prej së cilës i ngopur kthehet në strofkullën e vet me hapa shumë të shpejtë për turp të barinjve, që më vonë i lëshuan qentë mbi shpinë, ashtu siç vepronin lebërit”.(A.Marmara “Della historia di Corfu”).
Divani perandorak në Vlorë, ishte i tëri me sulltanin. Ai vendosi që forcat kryesore t’i fuste në luftim përgjatë Mesaplikut e Kudhës-Gërhotit dhe atje të zhvillonte betejën vendimtare e të mos linte gjë të gjallë në ato gërxhe e pyje, përveç ujqërve e shpendëve.
Po edhe luftëtarët e Kudhës-Gërhotit, por dhe të Mesaplikut nuk rrinin duarkryq. Ata me kohë ndiqnin çdo lëvizje forcash armike e çdo përqëndrim dhe turreshin,- siç thotë kronisti,-si ujku në kope, zinin robër turq, i tërhiqnin në guva të thella dhe i detyronin të jepnin të dhëna të rëndësishme. Robërit tregonin qartë dhe qëllimin kryesor të armikut. Prandaj kryengritësit, të informuar, futeshin nëpër shtigje, gryka, gërxhe e përrenj të pyllëzuar, ku turqit,po të futeshin, s’ktheheshin më dot prapa. I sulmonin turqit deri në luftim të afërt dhe zhdukeshin pa humbje.
Këto luftime u zhvilluan në grykën e Mesaplikut dhe nga pikpamja ushtarake, nuk kishin ndonjë ndryshim nga ato që zhvilluan Sulltanët e tjerë në këto treva. Ato vazhduan dhe në Shkozë. Falë forcave të shumta, turqit dolën fitues mbi forcat kryengritëse, që më në fund pothuajse e zbehën rezistencën.
Kronisti Marmara thotë: “Duke i nënshtruar plotësisht Mesaplikun e Kudhës-Gërhotin turqit mbi themelet e ndërtesave mbollën kripë”. (Marmara vep f.292-293).
Rezistenca në zona të veçanta të Labërisë, qe shumë e fortë. Kronika e kohës shton pa dhënë emra vendesh: “Kryengritësit e pritën në vende të tilla që, të lehtë si flutura dhe të shpejtë si petrita, herë nga krahët, herë nga shpina, herë përballë, i goditën turqit osmanë në atë mënyrë sa lufta e tyre dukej me kohë e humbur. Në këto kushte, Divani në Vlorë vendosi që, meqënëse po vinte dimri, turqit të tërhiqeshin nga rajoni”.(Marmara vepra f.292-293). Thotë kënga:
“Erdh’ Jeziti nga Anadolli,
Mbi gërmadha kripë mbolli,
Ky halldup osmanlli,
Si kasolle dhe shtëpi,
Të gjithë i bëri shkrumb e hi,
Këtu fëmijë, gra e pleq,
Jatak s’kanë veç meleq (ëngjëjt)
Lart në Kuç e poshtë në Shelg”.

Duke shfletuar “Arkivin Ali Pasha”(Botim i Institutit të Studimeve Neohelenike, në katër vëllime me rreth 32000 faqe, Athinë 2007-2009) vihet re në indeks se emri lebër i referohet vetëm pesë herë në 1469 dokumente, ndërsa për Labëri (Liapurja) shprehet shih Arbanon. Aty gjendet një letër interesante, ku shprehen marrëdhëniet mes lebërve dhe himariotëve më 1810 e ku përmendet dhe emri i trimit shkoziot të asaj kohe Imer Aliut. Ja teksi i plotë i letrës së arvanovëve (arbërve):
”Të dashur fqinjë, parësi e Himarës, Vunoit, Dhrimadhes dhe Palasës dhe të tjerë, ju përshëndesim. Me përshëndetjen tonë tregojmë se morëm vesh se keni ndërmend të futni aty Ali Pashën që të na ngatërroni të gjithë Arbanon (Arbërinë). Ne nuk besojmë ta bëni këtë gjë, por po qëlloi që ta bëni këtë kini havale (barrë) gjithë Arbanon. Ju ç’të keqe kini dhe nuk na pyesni edhe ne që të vdesim gjithë bashkë? Ne jemi lidhur që nga Gjirokastra dhe Kardhiqi dhe gjer në Kudhës, në Dukat e Palasë dhe gjithë Arbanoni (Arbëria), ku nuk kemi asnjë frikë jo nga Ali Pasha, as nga Prahim(Ibrahim) Pasha, vetëm doni ju e trembeni dhe doni të bëni armiq tërë fqinjët. Dhe të prishni fjalën tuaj, sepse zotërinjtë kanë hallin e luftës, dhe ju i futni në shtëpitë tuaja dhe për këtë ju japim lajmin se po, ta bëni këtë, keni për t’u prishur prej nesh një orë e më parë. Unë Imer Aliu të jap lajmin ty Koka që më ke mik: po ta bësh këtë, ta dish se je i rrënuar(bitisur). Nëntor 8; Kuçiotë, Lopësiotë, Gjirokastër dhe Kardhiqi, Dukati, Tragjasi i tërë tej e tej, ne smokthinjotët, ju shkruajmë velçiotët, vajziotët, shkoziotët dhe gjithë Kudhësiotët (Gërhoti). Më 1810 nëntor (Ndodhet me sqarimet përkatëselambro Ruci “Himara, zëra e Akrokeraunëve” bot. v. 2011).
Periudha e Ali Pashë Tepelenës mbaroi. Ajo periudhë e Kudhës-Gërhotit dhe e Shkozës, veç taksave të larta, sherre të brendshme deri në vëllavrasje, kthim i shtirur e i sforcuar në myslimanë nuk solli gjë tjetër. Aq të mosbesuar ishin për fenë e porsapërvetësuar sa me përçmim vazhdonin t’i quanin “kaurë të derrit”, term që aty- këtu përdoret dhe sot. Më 7 Nëntor 1828 pëfaqësuesit e popullit u mblodhën në Berat. Aty u formua Lidhja Shqiptare, nën kryesinë e Ismail Vlorës, Zyliftar Podës, Shahin Kolonjës etj. Porta e Lartë në fillim, bëri sikur i pranoi kërkesat e shqiptarëve dhe i ftoi për bashkëpunim në Janinë. Nga ajo dredhi e pësoi kryeopozitari Ismail bej Vlora (gjyshi i Ismail Qemalit), të cilin e vranë pabesisht më 5 janar 1829. Thotë kënga:
”Me pashain ballë përballë,
Dy kobure pas ia dhanë”.
Bashkë me beun e Vlorës u vra dhe trimi Halil Hyseni nga Brahimajt e Shkozës dhe 12 trima nga Lumi i Vlorës. Hakun ua mori Zenel Gjoleka, që e vrau në mes të Janinës Pashain turk, urdhëruesin e vrasjes së Ismail beut. Atëherë i dërgoi lajm Tafil Buzit:
“Tafil Buzit të m’i thoi,
Gjoleka s’e turpëroi,
Kaftanazin ç’e martoi”.
Familja Vlora i lidhi familjes së Gjolekës një rrogë të majme për 50 vjet, ndërsa familjes së trimit nga Shkoza Halil Hysenit (Brahimaj) i dha shpërblime të ndryshme. Pabesinë më të madhe Turqia e tregoi më 1830 në Manastir. Pashai turk Mehmet Reshit Pasha vrau pabesisht 500 krerët e Shqipërisë së Jugut. Në këtë masakër u vranë dhe 4 djem nga Shkoza, që fatkeqësisht emrat nuk ua dimë. Kryengritësit shqiptarë e mes tyre dhe Kudhës-Gërhoti e shkoziotët e vazhduan luftën. Mahmud Hamdi pasha, edhe pse i pranoi kushtet e shqiptarëve, nuk i vuri në jetë kërkesat e tyre. Ai filloi çarmatimin e përgjithshëm të popullsisë dhe në forma të tërthorta, u vu në ndjekje për kapjen e udhëheqësve të kryengritësve. Në këto rrethana Tafil Buzi, i ndihmuar dhe nga kudhësiotët u hodh në Korfuz. Thotë kënga:
”Kudhësiotë mirë e prinë,
Me treqind desh e gostistnë,
Ngado të shkojmë Tafilë?
Mespërmes Labërinë,
Në Korfuz vanë e vërvinë,
Që turqit të mos e dinë...”.
Në muajin mars 1834 Tafil Buzi, Zenel Gjoleka, Mahmut Bajraktari nga Luarati i Margëllëçit dhe Nurçe Toska me shoqëruesit e tij u larguan nga Korfuzi dhe zbarkuan në Dukat të Vlorës (P. Arvantinoi ”Hronografia tis Ipiru”(1822-1852) bot. v.1856 Athinë). Sipas folklorit:
”Erdhi kartë nga Korfuzi,
Thonë doli Tafil Buzi,
Thonë se doli në Vlorë,
Me tre bajrakë në dorë”.
Këta kapedanë në rrethin e Vlorës, gjetën kudo përkrahësit e tyre. Fshatrat e Lumit të Vlorës ishin ngritur në këmbë nën udhëheqjen e Mete Jazos nga Dukati e Cane Myftarit nga Smokthina. Me këto forca u bashkuan dhe luftëtarët e Kudhës-Gërhotit, me në krye trimin nga Shkoza Imer Alinë. Shkoziotët kanë marrë pjesë në të gjitha ngjarjet më të rëndësishme në Krahinë e më gjërë, siç ka qënë Kuvendi i Taroninës afër Zhulatit më 1844, apo në Kuvendin e Mesaplikut në Lumin e Vlorës më 1847.
Këto kuvende të gjera e me përfaqësues nga shumë krahina, kundërshtonin Reformat e Tanzimatit. Thotë kënga:
“Xhelep e tymjake s’ka
Jemi vëndë fukara”.
Këto kryengritje në Shqipërine e Jugut, i drejtonin Kapedanët Zenel Gjoleka,Tafil Buzi, Rrapo Hekali, Çelo Picari e shumë të tjerë. Dhe Shkoza jonë u përfshi tërësisht në këtë rezistencë, e përfaqësuar nga Imer Ali Shkoza, duke u bërë komandant e drejtues i forcave popullore në kryengritjen e Tanzimatit. Në listën e firmëtarëve të letrës që i dërguan mbretit grek Oton, për t’i kërkuar ndihmë nga Besëlidhja e Mesaplikut ishte dhe Imer Aliu nga Shkoza. Po kush ishte Imer Aliu? Imer Aliu ka përfaqësuar krahinën e Kudhës-Gërhotit në të gjitha ngjarjet e viteve 1830-1850, jo vetëm në kuvende, por dhe në luftë. Ai ka qenë komandant i forcave të zonës, në ndihmë të Rrapo Hekalit, kundër reformave të Tanzimatit. Mobilizoi forcat e Kudhësit në kryengritjet e vitit 1833-1834 në Berat. Luftëtarët e Kudhës-Gërhotit me në krye Imer Alinë, u caktuan për t’u rënë nga ana e Mbrezhdanit focave turke e për t’i shpartalluar ato. Imer Aliu ishte burrë trim, i zgjuar, zotëronte urtësi popullore në gjykimin e çështjeve madhore të krahinës apo të vendit. Fjala e tij zgjidhte probleme në kuvende. Në kuvendin e Greshicës, kujtohet dhe fjala e Imer Aliut që tha: “Deri më sot, o vëllezër, ky popull nuk ka parë ndonjë të mirë nga Vrionasit. Në daç sillu mirë , në daç sillu keq, ata po njësoj, zullume dhe dëme bëjnë. Kësaj dere të mallkuar as ia kemi parë të mirën, as do t’ia shohim. Ja tashti, ky birçja që na qëndron kokëulur si evlia, sikur u vuri kapakun të gjitha zullumeve të Vrionasve. Kanë ardhur edhe më përpara në fshatrat tona bejlerë zullumqarë, njëri më i keq se tjetri dhe na kanë vrarë, na kanë djegur, na kanë plaçkitur, por atë që bëri ky, nuk e ka bërë as më i keqi i tyre. Edhe turk anadollak të ishte, nuk do ta bënte, por Vrionasit janë turq e shkuar turqve dhe nuk u ka mbetur asnjë pikë gjak shqiptari në damarët e tyre. Me ato që bëri në Greshicë, ai nuk fyeu vetëm greshicarët, por të gjithë krahinën tonë, me Mallakastrën, me Tepelenën, me Lumë të Vlorës, të gjithë Shqipërinë! Prandaj pse e zgjasim këtë punë!” Gjithë turma njëherazi thirri:”Të lumtë goja, xha Imer!”
Luftëtari Rrapo Hekali për të kundërshtuar shkuarjen e djemve nizam, më 1847 shkoi në Sinjë të Mallakastrës dhe organizoi një mbledhje të shpejtë, me krerë të thirrur nga krahina e Mallakastrës. Krahas udhëheqësve kryesorë bënte pjesë dhe udhëheqësi popullor i Kudhës-Gërhotit Imer Aliu. Thotë kënga:
”Doli Rrapua në Sinjë,
Seç e mblodhi miqësinë,
Del, o Lumi i Vlorëso,
Del se do të dalimo,
Të mëdhenj të vegjëlo,
Të pjekur në Povëlo,
Kemi hall me Vrjono,
Na kërkon nizamino,
Nizam e xhelepeto”.

[Albo]

FIGURA TË SHQUARA TË FSHATIT SHKOZË NË KOHËN E PUSHTIMIT TURK

Shkoza, Kudhës Gërhoti dhe gjithë Shqipëria gjatë shekujve kanë nxjerrë burra me peshë e të zotë, duke e kthyer veten në figura historike, të cilët, për fat të keq, pjesërisht janë përmendur dhe pjesërisht janë lënë në hije për arsye të konjukturave të kohëve, apo arsyeve politike të pasardhësve të tyre në kohë diktaturash.
Doja në mënyrë të përmbledhur t’u kushtoja vëmendje në këtë studim, këtyre figurave historike sa kam gjetur në kujtesën e brezave. Ata kanë lënë gjurmë gjatë periudhës së sundimit osman, duke sakrifikuar për vete dhe familjet e tyre në shërbim të Shkozës, të gjithë Krahinës dhe pse jo për tërë Shqipërinë.
Po ndër ta cilët janë:

IMER ALI ALIAJ:

Një figurë e shquar e fshatit Shkozë rreth viteve 1800 ka qënë edhe Imer Aliu. Ky ka qenë ushtarak i lartë i ushtrisë turke dhe personalitet i kohës, por në të njëjtën kohë dhe kundërshtar i saj. Ai së bashku me Selim Zenjelin, Mustafa Begën, Fegë Mahilin, Tozo Beqirin bënin pjesë në parinë e Kudhës-Gërhotit. Këta ishin paria në kuptimin jo vetëm të pasurisë, por sidomos ata që ishin në kundërshtim me reformat shfrytëzuese turke. Ata sakrifikuan dijet dhe pasurinë e tyre për lirinë e krahinës. Shumë vite më vonë, brezat e përkujtuan këtë figurë të ndritur të historisë. Komuna e Sevasterit e ka shpallur “Nderi i Komunës e i Krahinës”.

BANUSH RROKO BAZAJ:

Ka qënë Kryeplaku i Kudhës- Gërhotit rreth vitit 1730.
Për të Isuf Nurdin Bazaj sot Rrokaj në muajin gusht 2011 në Orikum Vlorë tregon një ngjarje të paraardhësit të tij:
Banush Rroko Bazaj nga lagja Aligjon e fshatit Shkozë ka qënë Kryeplak i Kudhës-Gërhotit rreth viteve 1730. Në Shkozë e në Krahinë, kishte pllakosur uria dhe njerëzit rrezikoheshin për të vdekur nga kjo uri. Të gjithë kërkonin rrugëdaljen nga kjo situatë tepër e rëndë.
Në atë kohë, rruga që përshkruante nga Vlora në drejtim të Janinës, kalonte nga Shkoza e lugina e Vjosës. Paria Kudhësiote vendosi, me urdhër të Banush Rrokos, që të gjithë burrat dhe djemtë më të zotë të zonës t’i prisnin rrugën karvanit turk, të ngarkuar me misër, duke bërë çdo sakrificë dhe pse jo deri edhe në asgjësimin fizik të drejtuesve të karvanit për realizimin e qëllimit të tyre. Fillimisht këtij karvani i doli përpara një grua me emrin Pashako nga fshati Shkozë, (që për fat të keq nuk dihet kujt fisi i përket), e cila shquhej për guximin e tepruar. I zuri rrugën pa iu trembur karvanit turk (që thuhet se kanë qënë disa qindra mushka, të ngarkuara nga vaporët turq në Vlorë) dhe u kërkoi shoqëruesve të armatosur, të shkarkonin bereqetin për popullin dhe shpëtimin e zonës nga uria. Si prapavijë ishin djemtë kudhësiotë, që mbështetnin këtë grua guximtare. Kështu u bë. Karvanët u shkarkuan, misri u mor, fshatarët shpëtuan nga uria. Për këtë, Banush Rroko Bazajn e arrestuan dhe e çuan në burgun e Beratit. Ai, për të shpëtuar burrat e tjerë dhe gruan me emrin Pashako, u rezistoi torturave të turqve deri në vetëmohim, duke i mbajtur përsipër të gjitha përgjegjësitë, duke mos nxjerrë asnjë emër. Këtë e vërteton kënga:
“O Banush Rrokua i shkret,
Ç’e kishe fjalën senet,
U lidhe për dymbëdhjet,
I jep shokët a s’i jep,
S’i jap sa të varem vet”.
Pas këtij akti, i tërë Kudhësi u ngrit në këmbë. Caktoi përfaqësuesit e tij, të cilët shkuan në burgun e Beratit dhe kërkuan lirimin e tij. Pas shumë përpjekjesh e realizuan. Për këtë e thotë edhe kënga:
“Kudhësi vëndi stërrall,
Mbledh burrat dhe vendim muarë,
Në Berat do të shkojmë,
Kryeplakun ta shpëtojmë”.


SELIM ZENJEL SELIMAJ

Një figurë historike, e cila vlen të përmendet si e tillë në histori. Selim Zenjeli është nga lagjia “Aligjon” e fshatit Shkozë. Ai rrjedh nga fisi Selimaj. Familja Selimaj është një familje fisnike, me kontribut të madh patriotik dhe me kapital te madh deri në Bunavi, me çiflik dhe me këngë, e për këtë flet më së miri historia e këtij burri trim dhe guximtar, jo vetëm për çështjen e Kudhësit, por për gjithë Shqipërinë.
Fati i këtij burri fisnik, trim dhe patriot, jo vetëm që humbi tragjikisht jetën si kundërshtar i Portës së Lartë, por edhe më pas, për shkak të konjukturave politike, figura e tij u la në pluhurin e harresës.
Së bashku me Jaup Imer Bazaj, shkuan më 1847 në Stamboll dhe zhvilluan takim me Sulltanin e Turqisë, ku i argumentuan, se përse ishin kundër reformave të Tanzimatit. Selim Zenjeli në atë kohë, ndonëse ishte gjeneral në formacionet ushtarake të Turqisë, doli hapur kundër këtyre reformave dhe hapur u përball me luftën e pushtuesit, për të nënshtruar Kudhësin, mbarë Vlorën dhe më gjerë. Për këto të drejta, që kërkonte, me urdhër të komandës së lartë turke, ai u mor peng dhe u helmua në Stamboll.
Të dhënat historike për të, fatkeqësisht janë të pakta. Vëtëm në kujtesën e këngës ka mbetur diçka. Ja ç’thotë një këngë për figurat e kohës, ku përmendet edhe emri i Selim Zenjelit:
Haberet që ven e vin
Kudhës Grehoti oshtin
Jaup Bazaj vetëtim
Port më port u jep kushtrim
Mblodhi gjithë djalërin
Te rrapi e bën tertimn
Zgjodhën komandantin trim
Selim Zenjel pashallin
Aligjon ka katimin
C`pati e dha per lirin
Cifliqet dhe pasurin
Buajt edhe Bunavin
Emrin e plakut me sqim
E nderuan ne krahin
Kudhësiotëve c`u prin
Përkrah me Hodo Alin
Me Gjolek mandile zin
Cane Myftari Smokthin
Se i prêt Rrapua në Sinj
Të shpëtojmë Shqipërinë
Tomorr Lelo
Një këngë tjetër thotë:

“ Gjemitë nga deti vinë,
Për të parë parësinë,
Sërasqer Baba Selimnë”.
Po në gazetën “Shkoza” është botuar kohët e fundit, një këngë për Selim Zejnelin:
“Për Baba Selimin nga Shkoza,
Dy fjalë në kartë i hodha,
Tetëqind e dyzet e shtata,
Pruri gjithë ato të prapa.
Erdhi vapori në Vlorë,
Gjithë parësinë e folë.
Folë dhe Baba Selimnë,
Dhe zotin Imer Alinë.
Parinë e Kudhësit e Labërisë,
Që s’pranoi hyqmin e Turqisë,
Dhe i mori në vaporr,
I shpuri në Anadoll
Por ata trima të vyer,
Besën kurrë nuk e thyen,
Shkozës sonë i dhanë nder”.

(Novruz Kapaj. Gazeta “Shkoza” Nr.13 2011)


JAUP IMER BAZAJ:

Gjatë kohës së pushtimit turk mbi popullsinë kudhësiote u vunë taksa të rënda, ekonomikisht dhe absolutisht të papërballueshme për zonën. Veç luftrave të njëpasnjëshme të kësaj popullsie për kundërshtimin e këtyre taksave, ishte edhe domosdoshmëri takimi me Sulltanin e Turqisë në mes shek. 19. Paria e Kudhësit vendosi, që këtë takim ta bënin dy djem shkoziotë Jaup Imer Bazaj dhe Selim Zenjel Selimaj , të cilët njiheshin për trimëri e zgjuarsi. Gjithashtu Jaup Imeri kishte dhe shumë kapitale, si dhe mullirin e parë në Shkozë dhe ndoshta të parin në Kudhës-Gërhot.
Ata arritën në Stamboll dhe i parashtruan Sulltanit pamundësinë për përballimin e taksave.
Ja ç`thotë Nuri Sulo Hazizaj nga fshati Kut-Malla-kastër, nip i fisit Bazaj, në krijimin e tij:
“Fisi Bazaj si gjithmonë,
Ka lindur djem hazgan,
Trima dhe burra të besës,
Brez pas brezi kapedanë.

Kanë qënë fis me kapital,
Kanë patur kuaj me shalë,
Shtëpitë ishin me tre porta,
Edhe hodat me tavan.

Shumë emër i ka dhënë fisit,
Jaup Imeri me namë,
Pjesë të kapitalit prishi,
Në përballje me Sulltanë”.

HYSEN LUZI:

Në vitin 1820-1830, Kudhësi e ndiente veten të fyer për vrasjen e dy vëllezërve Xhakaj. Po ofeza më e madhe ishte vrasja e Kapos në Martalloz nga Ormën Alliu. Për të shpurë hakën në vend, u ngarkua Hysen Luzi nga Shkoza. Dhe ai e mori hakun e fisit Xhakaj dhe të krahinës në tërësi. Xhakajt kërkuan shpagim për Hysenin, por ai u tha: ”Unë e vura në vend nderin e Kudhësit sipas Kanunit!”
Hyseni ishte trim. Në vitin 1805, në Janinë vrau Kurt Mahmarin, komandantin e togës, ku Hyseni kryente shërbimin. Qeveria turke e futi në burgun e Janinës, por dhe aty Hyseni lidhi çarçafët dhe zbriti nga kati i tretë i burgut. U arratis. Rojet turke s’u besonin syve dhe thirrën me nofkën ”Hysen Maçi”. Që atëherë i mbeti mbiemri ”Maçi” dhe iu thurën vargjet:
”Në fushë të Kalivaçit,
Lufton palla e Hysen Maçit,
Vuri në vendin e nderit,
Kanunin e Sevasterit”.

Hysen Maçi e vrau Ormën Allinë:
Ormën Alli Kalivaçi,
Borxhin Kudhësit i pati,
Se vrau Kapo Kananë,
Burrë i madh për kazanë.

O Kapo Kanani Xhake,
I dëgjuar në pallate,
Besnik i Ali Pashait,
I kishte ngjarë babait.
Velo Hariz Labëria,
Të kishte zili Turqia,
Të shkëlqente trimëria,
Të nderonte dituria
Tartar Imer Bazaj, vëllai i Jaupit, nip në Liçaj tek beu i Bregasit (sot ndarë në dy degë: Liçaj dhe Telharaj) ishte i shkolluar në Romë për drejtësi. Me emërim nga Sulltani, ka ushtruar detyrën e Kadiut (gjyqtarit) për shumë vjet në Kudhës-Gërhot. Ka qenë përkthyes i talentuar nga italishtja dhe turqishtja, në shqip. U martua, por nuk la fëmijë. Vdiq nga gripi spanjoll në moshë të re. Vdekja e tij shkaktoi dhimbje në fshat e në krahinë. Ja si i këndohet :

“Gripi i madh bëri kërdi,
Vdiq dhe Tartar Imeri,
Vdiq ky djalë bëri hata,
Kudhësin pa kadi e la”.

[Albo]

FEJA NE FSHATIN SHKOZË

Shkoza, qysh me daljen e fesë kristiane, ka qenë përkrahëse dhe idhtare e kristianizmit dhe me ndarjen e tij në ritin ortodoks ose katolik. Emrat kanë qenë më të përafërt me ritin katolik.
Që ka qenë fshat i krishterë, e tregojnë dhe regjistrimet turke të vitit 1431 dhe 1582, ku të gjithë kryefamiljarët dalin të krishterë. Këtë fakt e konfirmojnë edhe rrënojat dhe toponimet krishtere ne fshat si: Maja e Kishës, Fundi i Kishës, Ara e Gole, Gorricë e Dede, Bregu i Dhimos, Mostovuni, Arë e Canit, Arë e Sokaçe, Gjopjetrat, Qafë e Lugut, Përroi i Pirës, Thanishte, Tërpilat, Bregu i Kovaçit ,Bregu Dhimos etj etj. Disa mbiemra deri vonë, kanë qenë të krishterë si: Cani, Dede etj etj.
Pushtimi turk ushtarak, ekonomik e politik, solli tendecën e tij sistematike për ta myslimanizuar si fshat, si krahinë dhe si Labëri. Ndonëse një fshat e një krahinë kryeneçe, që shpesh kundërshtonte pagimin e taksave, erdhi një ditë e iu nënshtrua diktatit turk. Turqia përdori forma tatimpaguese të larta e të ashpra, për popullsinë e krishterë. Turqia për kthimin e popullatës nga të krishterë në myslimanë përdori kërbaçin dhe kulaçin. Në fillim kërkoi ta bënte këtë kthim me dhunë, me raprezalje e burgosje dhe syrgjynosje. Po kjo formë nuk dha shumë rezultat. U ndesh me një rezistencë popullore. Më vonë u përdor dredhia dhe kolona e pestë, brenda radhëve të vetë fshatarëve. Popullsia e krishterë u kthye në ritin Bektashi, sekt mysliman, por më i moderuar. Kjo ishte si rrugë e vetme e shpëtimit nga myslimanizmi fanatik, që u instalua në Shqipërinë e Mesme. Ata që do të ktheheshin në myslimanë, ose thënë më saktë, në bektashi, do të paguanin pak ose aspak taksa, nuk do të shkonin nizam, do të përfitonin tokat e të krishterëve, tokat në verë do t’i vaditnin në mëngjes ose në mbrëmje, ndërsa të krishterët në kulmin e vapës së korrikut. Myslimanëve u lejohej të mbanin armë, si dhe të kishin një supremaci morale mbi të krishterët.
Fshatrat e Kudhës-Gërhotit po binin një nga një në prehrin e fesë myslimane, sekti bektashi. Kështu dhe Shkoza u myslimanizua plotësisht. R. Aravantis në librin historik “I kronografia tis ipiru” shkruan :
“Më 1732, 1733, 1734 të krishterët e Kaonisë u pakësuan ndiesisht. Shumë fshatra, nga presioni e shtrëngimi turk dhe nevoja ekonomike, që të mos paguanin haraç, u myslimanizuan. Në të parët qe Zhulati, Progonati, Golemi, Picari, Pandalejmoni e Navarica”.
Mendohet se rreth vitit 1733 - 1740 është bërë dhe myslimanizimi i Shkozës dhe i gjithë Kudhës-Gërhotit. Në çdo fshat kaluan misionarë myslimanë, që propagandonin ndërrimin e fesë, të linin Krishtin e të përqafonin Muhametin. Këtë e bënin, duke argumentuar supremacinë e fesë myslimane mbi atë të krishterë, por dhe me joshje ekonomike.
Por Shkoza e Kudhës-Gërhotit, përkrahu një sekt të veçantë të myslimanizmit, që ishte bektashizmi. Ky besim bektashian u shtri në Shqipëri, paralelisht ose pak më vonë se ai mysliman. Më vonë libri i Naim Frashërit “Qerbelaja” u bë libër i dashur për shkoziotët, po ashtu dhe “Fletorja e Bektashinjve”. Ata dinin përmendësh vargje nga ”Qerbelaja”:
“O moj fushë e Qerbelasë,
Që më rri në sy,
Ç’është ai që shkon kaluar?
Është Abaz Ali,
Me dy-tri foshnja në duar,
Ecën si veri”.

Në Shkozë u ndërtua teqeja e parë me Baba Brahim Luzin e më vonë me Dervish Hazbiun e me radhë shumë të tjerë. Predikimet këta baballarë i bënin shqip. Kështu kombinonin më mirë predikimin fetar me atdhedashurinë shqiptare.
Feja myslimane e përqasi Shkozën e Kudhës-Gërhotin me vetë kërkesat e programit politik e ekonomik të Perandorisë Osmane. Kështu që rezistenca antiturke në Shkozë, që nga ajo kohë u përqëndrua në aspektin ekonomik e rezistencën për të mos i paguar xhelepet e tymjaket, me të cilat i ngarkonin taksavënësit e kohës.
Turqit nuk lanë dhe pa e shpërblyer kthimin e Shkozës në bektashi. Pati privilegje të brendshme vetë fshati.

[Albo]

KOHA E GRIPIT TE MADH, SIÇ ËSHTË QUAJTUR NË ATË KOHË

Dy figura të kohës morën përsipër ose të shpëtonin zonën, duke e detyruar pashain turk të Vlorës të firmoste dhënien e ndihmave, si në ilaçe dhe në ushqim për mbarë Kudhësin, ose në të kundërt do të vrisnin pashain në zyrën e tij. Këta janë:
Manxhar Jaup Bazaj dhe Kaso Luzi Hyskaj.
Në vitin 1870 në Kudhës-Gërhot pllakosi një sëmundje e rëndë dhe një fukarallëk i paparë. Sëmundjes ia vunë emrin”grip”, po i tillë nuk do të qe. Tjetër epidemi ishte e njerëzit nuk e shpjegonin dot. Sëmundjes iu shtua dhe varfëria. S’ishte parë ndonjëherë që të vdisnin njerëzit nga uria. Po atë kohë ndodhi. Dhe bagëtitë ngordhën nga mungesa e ushqimit. Vdekjet pasonin njëra- tjetrën, sa po të vazhdonte dhe ca, fshati Shkozë e fshatrat e Kudhës-Gërhotit, do të zhdukeshin fare. Sëmundja u përhap në mënyrë të rrufeshme, duke sjellë pasoja të paimagjinueshme në krahinën e Kudhësit, përfshi edhe Shkozën. Sipas të dhënave e të thënave rezulton, se ka patur nga 2-6 vdekje për fis, por edhe për derë. Kjo ishte një hata e madhe, sa komuniteti ishte drejt shuarjes.
Duke u vënë përpara kësaj situate të rëndë, paria Kudhësiote u mblodh në kuvënd dhe vendosën t’i drejtoheshin Pashait turk në Vlorë për t’i kërkuar ndihmë, për të shpëtuar popullsinë e Kudhësit nga vdekja dhe bagëtitë nga ngordhja. Sipas parisë Kudhësiote, duheshin të gjendeshin dy djem të zotë, trima dhe të zgjuar që t’i komunikonin Pashait turk në Vlorë situatën, në të cilën ndodhej zona dhe për t’i kërkuar ndihmë urgjente, si dhe firmosjen sa më parë të dhënies së ilaçeve, sidomos për njerëzit dhe ushqim për bagëtitë. Në kuvend u vendos që takimin me Pashain ta bënin dy djem pjesëtarë të kësaj parie, që të dy nga Shkoza e Kudhës-Gërhotit dhe konkretisht u zgjodhën këta: Manxhar Jaup Bazaj, dhe Kaso Luzi Hyskaj, të dy nga lagjia Aligjon e Shkozës. Të dyve iu ngarkuan si detyrë të takonin Pashain e Vlorës dhe të zgjidhnin hallin me çdo lloj çmimi për jetën e tyre. Takimi ishte i vështirë për faktin se ishte një situatë tepër e rëndë. Veç kësaj Pashai ishte shumë i rreptë dhe mund të urdhëronte ekzekutimin e tyre. Vajtja ishte shumë e vështirë dhe jo të gjithë guxonin të shkonin. Takimi mund të përfundonte në tragjedi për dy djemtë shkoziotë dhe me pasoja për gjithë njerëzit e mbetur gjallë dhe shpresat mbaronin. Ata, duke marrë rriskun e jetës përsipër, sakrifikuan. Kjo sakrificë ishte për t’u vlerësuar nga brezat e ardhshëm. Ata lanë rininë e tyre në dorë të fatit për të shpëtuar Shkozën dhe gjithë fshatrat e Kudhësit. Të armatosur me kobure, i shkuan Pashait në zyrë dhe i komunikuan problemet, ku ndodhej jo vetëm Shkoza, por mbarë Kudhës-Gërhoti. Në takim i komunikuan Pashait vështirësitë që po hasnin gjithë fshatrat e Kudhësit, sidomos nga sëmundja dhe ato ekonomike, si dhe rreziku që i kanosej zonës në tërësi, veçanërisht tek fëmijët. I bënë të qartë, se komuniteti do të shuhej tërësisht, për faktin se sëmundja kishte marrë formën e kolerës dhe ishte përhapur derë më derë dhe në tërë krahinën. Ajo priste pa mëshirë jetët e njerëzve, sidomos tek fëmijët dhe pleqtë, ku tregohej më e pamëshirshme .
Në takim e sipër Pashai u tha i nxehur dhe prerë: ”Dilni përjashta, se nuk kemi mundësi t’u ndihmojmë, se kemi shumë vështirësi të tjera”. Djemtë u revoltuan. Kishte më hall nga kaq? Në këtë moment e mori fjalën Manxhar Jaupi e i tha: ”Turp për ty si Pasha i një Perandorie shumë të madhe, siç është Turqia, të lesh një popull të tërë të vdesë nga sëmundja dhe për bukë. Janë 500 nëna me fëmijë në djepe në Qafë të Koçiut, që po presin”.
Pashai, i prekur në sedër, por dhe i ofenduar, u drejtohet djemve: “Si guxoni dhe më flisni mua me këto fjalë? ”Atëherë ndërhyri Kaso Hyskaj e i tha: “Turp të kesh Pasha. Si merr përsipër të komandosh një vend si Vlora dhe nuk i jep zgjidhje këtij halli që na ka zënë?”.
Pashai, duke parë vendosmërinë e këtyre djemve që nuk kishin rrugë kthimi: ose të shpëtonin jetët e familjeve Kudhësiote, ose ta vrisnin Pashain në zyrën e tij, i trembur dhe i turpëruar, por pa e dhënë veten tërësisht nga frika u thotë: “Uluni more djema! Unë do t’ju ndihmoj”.
Nga ana tjetër firmosi dhe urdhëroi dhënien e ndihmave për Kudhës-Gërhotin me ushqime e ilaçe për njerëzit dhe ushqim për bagëtitë. Për këtë thotë dhe kënga e vjetër në Shkozë:
Në Kudhës u mblodh paria,
Populli vdes nga uria,
Nuk po na ndihmon Turqia,
Duhet t`na shpëtojnë fëmija,
Duhet të vendosim vetë,
Të shpëtojmë këto jetë,
Kërkojmë dy djem levendë,
Që të dalim nga kjë gjëmë,
Vëllezër do ta bëjmë me forë,
Të dërgojmë dy djem në Vlorë,
Pashait t’i tregojnë vëndë,
T’i përgjigjen dhëmb për dhëmbë.
Paria caktoi Manxhar,
Bashkë me Kaso Luzi djalë,
O Pasha nuk ke dermanë,
Duhet të shpëtojmë evlanë”.

Menjëherë pas kësaj, Manxhar Jaup Bazaj u largua për në Amerikë, për t’i shpëtuar hakmarrjes së Pashait të Vlorës për kërcënimin që i bëri. Në Amerikë u shkollua, bëri plaçkë e pasuri e pas shumë vjetësh, u kthye në vendlindje. Aty u kthye në gjykatës popullor. Me shark hedhur krahëve dilte në lëmin e Aligjone së bashku me Axhem Iliazin, një nga bejlerët më të vjetër të Shkozës. Mundohej të eliminonte zënkat e sherret, për t’i dhënë fshatit më shumë unitet. Ja si thotë kënga:
“Kur qëndron në Aligjon,
Gjen ca burra me zakon,
Manxhar Jupi thonë,
Ka lezet kur e dëgjon”.