Spiro Naqe (Kosova): Ju rrefej te verteten e vrasjes se At Stath Melanit

[Albo]

Nga rrëfimi i një dëshmitari të jashtëzakonshëm

FATOS BAXHAKU

Shqipëria, që doli nga 28 Nëntori i 1912-s duhet të ketë qenë një vend fort i ngatërruar. Mbeturina armatash dikur të lavdishme, patriotë që luftonin me mish e me shpirt për një Shqipëri më në fund më vete, por edhe katundarë e hoxhallarë që thërrisnin “Dum Babën, dum Babën”, të krishterë që mësonin shkrimin e këndimin shqip, por edhe të tjerë që valëvisnin në rastin më të parë flamurin bardhekaltër të Greqisë, ushtri të huaja që hynin e dilnin si pa të keq, duke vrarë e plaçkitur, pastaj mjerim, injorancë, skamje…

Ndoshta për ne, shqiptarët e mijëvjeçarit të tretë, është e vështirë ta marrim me mend se çfarë barre të rëndë kishin marrë mbi supe ata burra që besuan deri në fund ëndrrën e të bërit shtet shqiptar. Për fat, kujtimet e ndonjërit prej tyre kanë dalë në dritë këto vitet e fundit. I tillë është rasti i Spiro Kosovës, dëshmitar aktiv i ngjarjeve kryesore historike nga 1912-a e deri në fund të Luftës së Dytë Botërore. Spiro Kosova është në fakt, emri i dytë i Spiro Naqes, që kishte lindur në Kosovë të Përmetit në maj të 1885-s. Që i ri emigron në fillim në Stamboll dhe më pas në SHBA. Sapo mëson shpalljen e Pavarësisë kthehet në Shqipëri, ku nis një kalvar të gjatë. Ishte drejtori i shkollës së parë shqipe në Kaninë. Më pas burgoset nga rebelët e Haxhi Qamilit. Pastaj e shohim në krye të çetave (bandave, sikurse i quan ai) patriotike në luftë kundër rebelëve, por edhe kundër andartëve grekë. Detyrohet të arratiset në Misir, pastaj rikthehet, sërish në krye të çetave, bëhet për disa kohë nënprefekt i Kolonjës, pastaj largohet, sepse hyn në konflikt me italianët, delegat i Kongresit të Lushnjës, përkrahës i Fan Nolit në ngjarjet e qershorit 1924, organizator i kryengritjes së Dukagjinit më 1926-n, më pas sërish në arrati deri më 1938-n. Gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore nëpunës nga Veriu në Jug, deri prefekt i Beratit. Kosova u pushua nga puna nga Xhafer Deva, asokohe ministër i Brendshëm i qeverisë kuislinge, i dyshuar si “i lidhur me partizanët”. Pas 1944-s nuk pati fat më të mirë, në fillim u internua, më pas u pa me dyshim dhe u la në harresë. Kjo gjendje e dëshpëruar e çoi deri në tentativën për vetëvrasje. Kujtimet që i shkroi në vitet ’60, i hodhi mbase që t’u kujtonte të tjerëve se dikur kishte qenë dikushi, kishte qenë një njeri që kishte dhënë për këtë vend. Por, sikurse ndodh shpesh në jetë, mosmirënjohja tashmë kishte fituar mbi meritat.



Përmeti i Luftës së Parë

Më 1917-n, administrata ushtarake italiane ishte shtrirë deri në Përmet, Ersekë e Leskovik. Në fillim popullsia vendase, sidomos ajo myslimane, i priti mirë ushtarët e ardhur nga matanë detit. Në krahasim me terrorin që kishte pësuar nga andartët grekë, ky pushtim dukej një përpjekje e ndrojtur për t’iu kthyer normalitetit. Kishte edhe një rrethanë tjetër, e cila në periudhën e parë të pushtimit italian e qetësoi popullsinë, kjo ishte buka. Gruri për një pjesë të Jugut të Shqipërisë vinte nga Italia në Sarandë. Furnizimi i përcaktuar ishte katër kilogramë grurë për frymë në muaj. Myftarët (kryepleqtë) mblidhnin sipas listave që kishin, katër lireta për çdo kilogram, me të cilin blihej sasia e muajit pasardhës.

Italianët, sikurse edhe austro-hungarezët, i ruajtën çetat e shumta shqiptare, që kishin mbetur ende të armatosura. I vunë nën urdhrat e tyre, u lidhën pagë, i armatosën më tej, i ushqyen dhe i përdorën në luftime. Një nga këto ishte edhe ajo që, prej disa kohësh, kishte për komandant Spiro Kosovën. Fati, që sikurse e pamë, për Spiron nuk ishte edhe aq i mbarë, e deshi që kapedani ynë të grindet keq me një “tenente” italian. Çështja i bëhet e ditur gjeneralit italian në Përmet dhe Spiron e bëjnë gati për ta pushkatuar, pa u bërë më parë kurrfarë gjykimi. Mirëpo, para do kohësh, Spiro dhe çeta e tij kishin strehuar dhe ushqyer një kapiten italian së bashku me zonjën e tij. Një mareshal italian, mik i Spiros, lajmëron menjëherë gruan e kapitenit, kjo të shoqin dhe ky gjeneral Piaçentinin, komandantin e përgjithshëm të fuqive italiane në Shqipëri. Spiro i shpëtoi plumbit. Për të u bë një gjyq i rregullt nga ku doli i pafajshëm. Porse ndërkohë komandant i çetës së tij ishte bërë një tjetër. I fyer, Spiro tërhiqet në jetën e tij private në Përmet. Pikërisht në këtë kohë ka rast të bëhet dëshmitar i ngjarjeve që çuan më pas në masakrimin e Atë Stath Melanit, priftit ortodoks që meshonte shqip dhe që nuk u bindej urdhrave të Patrikanës së Stambollit.



Masakrimi i një prifti patriot

Më 1917-n, Atë Stath Melani ishte 60 vjeç. Ai, ndryshe nga shumë kolegë të tij, ishte dorëzuar prift në SHBA. Pastaj ishte kthyer në Atdhe për të drejtuar, së bashku me të birin Manthon, një çetë të armatosur antiosmane, por edhe kundër bandave plaçkitëse greke. Më 1914-n shkoi sërish në SHBA. Më 1917-n, pak para se të vritej, kishte vetëm pak kohë që ishte kthyer në Përmet. Atë Stathi, Spiro Kosova, Koço Tase, Viktor Plumbi, Dhimitër Kacimbra dhe të tjerë përfaqësues të të krishterëve të Përmetit, përbënin atë pjesë patriotike që ishte për meshimin në gjuhën shqipe dhe për ruajtjen e simboleve kombëtare të shqiptarëve. Shumë shpejt ranë në konflikt të ashpër me krahun tjetër, me ata që përkrahnin synimet territoriale, gjuhën dhe kulturën greke. Këta Spiro i përfshin me një fjalë të vetme: “grekomanët”. Këta, me sa duket, asokohe kishin fort ndikim.

Pas një feste të organizuar nga italianët në oborrin e shkollës, ku drejtori Vasil Dhaskali e mbajti fjalën e tij në greqisht, teksa nxënësit valëvisnin flamurkat greke, acarimi mes dy grupeve doli sheshit. Spiro dhe të tjerët vendosin të përzënë nga Përmeti Papa Stavron, dhespotin mbrojtës të grekomanëve. Me një dokument të falsifikuar arrijnë të hyjnë në metropoli dhe të përzënë dhespotin. Qëllimi ishte zëvendësimi i tij me Atë Stathin, i cili do të fillonte meshat në shqip. “Viktor Plumbi dhe unë – shkruan Spiro – e kapëm nga krahët dhe e shpumë deri te dera e zyrës. Këtu Papa Stavroja hapi krahët dhe u mbajt në të dyja anët e derës me një fuqi të jashtëzakonshme sa nuk mund ta luanim. Atëherë Kacimbra mori yrysh dhe i futi një shkelm të fortë nga prapa kurrizit, sa i krisën kockat dhe u rrokullis teposhtë shkallëve…”.

Spiro dhe të tjerët gjetën në mjediset e mitropolisë disa manifeste ku bëhej thirrje e hapur për bashkimin e Jugut të Shqipërisë me Greqinë dhe një letër ku dhespoti i Korçës i shkruante Papa Stavros të bënte durim se “do të rikthehet koha e bashkimit me Greqinë mëmë”. Menjëherë pas kësaj italianët e arrestuan Papa Stavron dhe e mbyllin në Burgun e Gjirokastrës. U dënua me pesë vjet burg. Nuk kaloi shumë kohë dhe prifti i moshuar dha shpirt në qeli.

Fundi i kësaj historie është rrëqethës, ndonëse i shkruar me gjak të ftohtë nga dëshmitari ynë: “Mbas vdekjes së Papa Stavros, paria ortodokse e Përmetit, me iniciativën e Mantho Buxhukut nga Leusa (sikurse kam dëgjuar), kishin vendosur të hakmerreshin kundër një patrioti shqiptar dhe, si më të përshtatshëm, kishin zgjedhur Atë Stath Melanin, (prift për prift). Më parë ishin marrë vesh me një farë Josif Suropulli, i cili ndodhej në arrati qysh në ikjen e grekëve prej vendit tonë. Në rastin kur Atë Stathi do të bënte një udhëtim për në Shqeri, paria grekomane e Përmetit mori vesh për këtë udhëtim dhe menjëherë lajmëroi Josifin të ishte i gatshëm në pritë. I njoftuan këtij datën e udhëtimit dhe drejtimin e rrugës nga do të kalonte. Josifi me shokët e vet e bënë planin se ku duhej bërë prita dhe në befasi e qëlluan për vdekje. Njëkohësisht i prenë edhe kokën të ndjerit Atë Stath Melani dhe ia shpunë në Greqi për të vërtetuar përmbushjen e hakmarrjes për Papa Stavron nga ana e grekomanëve…”.

Duhej të kalonin katër vjet që të bëhej realitet dëshira e Atë Stathit të martirizuar. Për herë të parë në Korçë mesha në shqip është dhënë nga Atë Vasil Marko, edhe ky i ardhur nga Amerika, të Premten e Zezë të Pashkëve të vitit 1921. Edhe këtë herë është protagonist Spiro Kosova, i cili, i ndihmuar nga ushtarakët Kolë Gjoni, Sami Koka dhe nga i famshmi Osman Gazepi, me pistoleta në dorë, të kundërshtuar nga të gjithë, mitropolia, qeveria, prefektura, xhandarmëria, por të mbështetur nga besimtarët e thjeshtë, i hapën udhën Atë Vasilit drejt të parës meshë shqipe në Kishën e madhe të Shën Gjergjit. Që prej asaj dite e deri në njohjen e Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare, më 1937-n, Atë Vasili vazhdoi të meshojë në shqip.

(Për këtë shkrim u përdorën materiale nga: Marenglen Verli, Shqipëria e viteve 1912-1964 në kujtimet e Spiro Kosovës, Vëllimi I, Tiranë 2008).

[medaur]

kete duhet ta lexojne pak myslimanet tane sidomos ata nga Kosova e Maqedonia qe u thone ortodokseve shqiptare (dhe ne pergjithesi toskeve) Greke.Ta lexojne e ti vi pak turp nga vetja pastaj...

[POKO]

te flm Albo per kte shkrim qe solle ketu...medaur,eshte e vertet ajo qe thua ti,edhe pse vet,patriotet shqipetare si kam ndare e shikur kurre me ate syrin fetar...cdo trushplam e bytheshitur tradhetare me sjell neveri,nga cila do pale fetare e ideologjike qofte.

[BLEDI_SH]

Vrasja e At Stathit, si u përgjakën Krishtlindjet shqiptare


- “S’ka zemër shqiptari të mos pikëllohet, s’ka sy shqiptari të të mos lëshojë lumë lotësh për të ndjerin, por të pavdekurin hero dhe dëshmor i madh i Shqipërisë, At Stath Melani.”
Kështu shkroi në atë kohë Fan S. Noli. Nuk janë të pakta rastet kur në vorbullën e problemeve të përditshmërisë sonë, sa rutinore aq dhe dramatike, harrojmë të kujtojmë, madje edhe në ditë përvjetorësh, ato figura të shquara të historisë sonë komplekse, që me penë e pushkë dhanë gjithçka për të fituar lirinë, për të ecur në rrugën e përparimit të pandalshëm krahas kombeve të tjera, për të ruajtur mbi të gjitha vetëdijen kombëtare e gjuhën shqipe – shenjën thelbësore të identitetit tonë. Por janë pikërisht këto vlera ekzistenciale që kemi trashëguar dhe i kemi sot e kësaj dite që na kujtojnë ç’valë kemi përballur dhe jemi këta që jemi.

95-vjetori i vrasjes së atdhetarit të zjarrtë përmetar At Stath Melani është një tregues i qartë i asaj vazhde gjaku që popull ynë edhe pas shpalljes së Pavarësisë në Vlorë po derdhte në themelet e kombit.
Pse e vranë dhe masakruan At Stath Melanin, siç vranë e masakruan edhe 12 vjet më parë kësaj tragjedie edhe Papa Kristo Negovanin, të vëllain e dhjetëra bashkëfshatarë të tij, siç vranë e masakruan Petro Nini Luarasin më 1911 e shumë atdhetarë të tjerë?

Sepse ata dëshironin të meshonin në gjuhën shqipe, sepse ata kërkonin të hapeshin shkolla që fëmijët të mësonin shqip me libra në gjuhën shqipe, sepse kështu do të ndriçonin mendjet e zemrat e shqiptarëve të robëruar, por kurrë të nënshtruar. Dhe për të kryer këtë mision të lartë ata i pengonin pushtuesit osmanë e shovinistët fqinj.
At Stath Melani, si emigrant në Stamboll, në zemër të Perandorisë Osmane, u njoh dhe u lidh ngushtë me atdhetarët shqiptarë që vepronin atje, përqafoi idetë e tyre rilindëse dhe u fut pa ngurrim në rrjedhën iluministe të grumbullimit e të shpërndarjes së librave në gjuhën shqipe. Kur spiunëve të Sulltanit u ranë në erë “punët e ndaluara” të djaloshit nga Përmeti e shokëve të tij, ai mundi të fshihet dhe shkoi në SHBA. Atdhetarët shqiptarë të Amerikës e kishin kuptuar se u duhej kundërvënë priftërinjve grekomanë, duke krijuar klerin shqiptarë me ndërgjegje e bindje shqiptare.

Duke pasur parasysh këtë imperativ, më 1899 Stathi u shugurua prift dhe u kthye në Shqipëri. Krahas detyrës fetare ai nuk rreshti së përhapuri idetë e Rilindjes Kombëtare; deklaronte gjatë meshimit se shqiptari është shqiptar qoftë mysliman, qoftë i krishterë, përkundër tezave absurde turke e greke (që në një mënyrë ose tjetrën ngrenë kokën edhe sot e gjithë ditën) se myslimanët shqiptarë janë turq e ortodoksët shqiptarë janë grekë. Ai u ndesh ballë për ballë edhe me ata klerikë renegatë që ishin vënë qençe në shërbim të pushtuesve e të fqinjëve shovinistë. Fatkeqësisht hijet e zeza të këtyre njollave të historisë sonë enden edhe sot të mbuluara me petkat e fesë dhe me maskat e “kritikëve modern”. Për luftëtarë të tillë janë të natyrshme shpifjet e intrigat e armiqve.

Edhe At Stathin e denoncuan si strehues të një “hajduti” dhe e burgosën në Janinë bashkë me tre bashkëfshatarë. Po asgjë nuk e trembi këtë shqiptar të vërtetë. Ai u bë shok armësh me komandantët e çetave kryengritëse si Sali Butka, Çerçiz Topulli, Riza Velçishti, Qemal Panariti, Mihal Grameno etj. luftëtarë shqiptarë . Që sa ishte gjallë u vlerësua lart largpamësia, burrëria e vendosmëria e tij. Gazeta “Koha” e shqiptarëve të Amerikës shkruante për të më 21 qershor 1915: “Historia kombtare do të zbukurohet me fytyrën dhe veprat kombtare të At Stath Melanit. Prej 10 vjet, që kur e njohim, ka qenë Apostoll i Lëvizjes Kombtare”.

Në dhjetor 1913 ndërkombëtarët i kërkuan Qeverisë greke të tërhiqte ushtrinë e bandat e saj nga Shqipëria e Jugut, por kjo organizoi të ashtuquajturën “lëvizje autonomiste vorioepirote” për ta bërë fakt të kryer pushtimin. Në këto kushte At stathin e arrestuan disa herë, e torturuan, e burgosën, i premtuan, por ai qëndroi edhe më i vendosur. Krijoi çetën e tij bashkë me të birin Manthon dhe mori pjesë në luftime kundër forcave greke të maskuar si paraushtarakë (andartë). I dogjën shtëpinë , i arrestuan gruan trimëreshë Kostandinën bashkë me fëmijët, por ai e vijoi luftën krahas çetave atdhetare të Kolonjës, Leskovikut, Tepelenës, Korçës. Masakrat e andartëve nuk njihnin kufi. Ata vranë me qindra shqiptarë, plaçkitën e dogjën me qindra shtëpi.

Në kishën e Shën Sotirit në Sinjë të Beratit ai doli përpara besimtarëve i armatosur si luftëtar, dhe u tha: “Më shihni prift ortodoks, por nuk u linda kësisoj, u linda shqiptar dhe shqiptar dua të vdes. Prandaj kush është për Shqipërinë, unë përpara dhe ju pas meje, të mbrojmë kombin e tërësinë tokësore të Shqipërisë që armiqtë duan të na copëtojnë, dhe të përkrahim Qeverinë e Vlorës.” (gazeta “Albania”, 14 mars 1918)
Urrejtja e shovinistëve grekë dhe e grekomanëve vazhdoi me tërbim kundër këtij atdhetari të shquar. Kërkohej koka e tij për t’u mbyllur ajo gojë që nuk rreshtëte së predikuari shqiptarizmin. Më 24 dhjetor 1917, ndërsa At Stathi po shkonte nga Përmeti për në fshat me dy bashkëfshatarë, për të meshuar me rastin e Krishtlindjeve, agjentët grekë i bënë prit. E vranë, i prenë kokën dhe ia çuan dhespotit të Janinës për ta bindur për vrasjen.

Ky akt barbar u krye, jo pa qëllim, një ditë para Krishtlindjeve, për t’u treguar besimtarëve ortodoksë shqiptarë se kush ngrihet kundër qëllimeve e synimeve të Fanarit e të shovinizmit grek e pëson, qoftë ky dhe një prift, predikues i fjalës së Zotit.
“Vrasja e At Stathit, -shkruan historiani Apostol Kotani, -shkaktoi një valë të madhe hidhërimi e protestash jo vetëm në popullin e krahinave të Përmetit, Leskovikut dhe Kolonjës, por edhe të Gjirokastrës,Tepelenës, Delvinës, Sarandës, Çamërisë e Vlorës, si dhe të shqiptarët jashtë atdheut në SHBA e gjetkë.” Stypi i kohës, brenda dhe jashtë Shqipërisë, shprehu dhimbjen e thellë për vrasjen e këtij njeriu të përkushtuar deri në vdekje ndaj atdheut, lirisë e besimit te Zoti.
Shqiptarët nuk kërkojnë sot hakmarrje të verbër, por as nuk e harrojnë historinë e dhimbshme, pikërisht për të mos u përsëritur edhe më dhimbshëm si në Kosovë, Çamëri e gjetkë.

Shkrimi u publikua sot (26.12.2013) në gazetën Shqiptarja.com
Redaksia Online
(d.d/shqiptarja.com)
__________________