“Rrugët e ferrit”, rrëfimi për hetuesinë dhe vitet e burgut.
Njohjet në burg, nga Maks Velo e Edison Gjergo, te djemtë e Teme Sejkos e Abaz Kupit.
Mes tyre ata i thoshin “Mos Paç”. Megjithatë, ajo galerë e frikshme kishte, dhe shumë madje. Spaçi i tmerrshëm ishte kthyer në një vatër të vërtetë intelektualësh. Kishte aty klerikë të ditur që flisnin shumë gjuhë të huaja, shkrimtarë, poetë, piktorë, arkitektë, por dhe bij politikanësh, nga ata të para dhe të pas Luftës Nacionalçlirimtare. Edhe pse nuk do të kishte dashur t’i njihte në ato kushte, Spaçi i dha mundësinë poetit Visar Zhiti, atëherë vetëm 27-vjeçar, të ndante të njëjtën pjatë supe me njerëz të njohur e të panjohur. “Rrugët e ferrit”, libri i sapodalë nga shtëpia botuese “OMSCA -1” tregon kalvarin e gjatë nga arrestimi, në hetuesi, qeli e minierë, jo vetëm të Visar Zhitit. Fati e përballi me shumë njerëz, bashkëvuajtës si ai, por edhe xhelatë. Mes bashkëvuajtësve ai na tregon për piktorin Edison Gjergo, arkitektin dhe piktorin Maks Velo, at Zef Pllumin, hoxhë Sabri Koçin, djalin e Teme Sejkos, të Abaz Kupit e shumë të tjerë, me të cilët ka shtyrë vagonët në minierën e vdekjes. Dhe kështu, “Rrugët e ferrit” është shumë më shumë se një libër personal. Ai ngërthen në vetvete dhimbjen dhe vuajtjen e mijëra shqiptarëve, që iu mohua e drejta e lirisë, krijimtarisë dhe shumë herë dhe e jetës.
Frynte erë mbi të gjitha kokët tona të qethura si rërë, të cilat ashtu së bashku, të mbledhura në tarracë(n) (“Revolta”), krijonin atë shkretëtirën lëvizëse. Me kokët e më të gjatëve përftoheshin duna e me ato të më të shkurtërve, gropa. Dallgëzim dhembjeje me dëshpërimet.
…Përballë, në ballkonin e katit të parë të ngrehinës së parë, i shoqëruar nga civilë dhe ushtarakë të tjerë, kryetari i zyrës teknike, i vetmi që lejohej të qethej “karé”, i shëndetshëm si shoku Enver në fotografinë e tij gjatë luftës, po lexonte me zë të ushqyer organikën e re të punës. Thërriste emra dhe emra, emra të tjerë e të tjerë, pa mbarim. Që i bashkëngjiteshin mbiemra familjesh të mëdha, të njohur, të panjohur. Tokësorë, qiellorë, fetarë, luftarakë, emra pemësh, shpendësh, fshatrash, paganë, ilirë, turq, emra lumenjsh, paqeje, emra grekë, latinë, fatndjellës, emra sllavë, arabë, francezë, anglezë, armenë, mitologjikë, heronjsh, perëndish, yjesh, emra të rinj shqiptarë, edhe emra politikë, gati kinezë.
Zona I, thërriste zëri. Brigada e parë. Brigadier… Në çdo tre emra bëhej një pauzë. Se grupet e punës përbëheshin prej tre të burgosurish, ku i pari ishte minatori dhe dy të tjerët, punëtorët e tij. Përcaktoheshin dhe vendet ku do të punonin, fronti… se si do të shpërndaheshin nëpër labirintin e barkut të malit. …Araniti …Vrioni …Merlika… Dine… Zogu… Prarim emblemash dhe kurorash mbretërore… Komnino, mbiemër 3000-vjeçar…
Zona II. Ferri i ferrit. Më larg nga zonat e tjera dhe më e tmerr-shmja. E nxehtë si torturat. Këtu caktoheshin më të pabindurit, të papërkrahurit, të rinjtë. Ishte si një dënim brenda dënimit. Në ajër po përpusheshin emra modernë, kumbues, të shkurtër. Altin… Rajmond… Maks… pastaj Shpend… Uk… Fatos… Luigj… mbiemra klasikë… Frashëri… Fishta… Haxhiademi… Radi… Nikolla… Të tjerë: Farka… Gjonzeneli… Ermënji… Mujo… Staravecka… Mirakaj… Gjeçi…
Zona III. …politikanësh të njohur, lëkundeshin si tullumbace të kuqe, festive, plasnin në ajër… Lulo… Koço… Stafa… Vullkani… tmerr, komplotistësh… Theodhosi… Balluku… Dume.
Zona IV. Më e qeta. Me të sëmurët që s’kishin përfituar dot papunësinë, me artistë …Rafaeli …Gjergo…. Laze… Velo… Vako… vezulluan ngjyra dhe muzikë e ndërprerë… funebre?
Zona V. Armatorët. Mekanikët. Prapavija etj. Emra pilotësh, tankistësh. Emrat e përkëdhelur nga komanda.
Zëri qafëtrashë prej enverhoxhe, pasi e ndërroi njërën nga fletët, të cilat i shtrëngonte fort për të mos ia marrë era, lexoi me thirrma emrat e atyre që do të shtynin vagonët, emrat e lumtur të magazinierëve, kuzhinierëve, pastruesve të mensave… përkthyes të tragjedive antike greke… vetë heronjtë Odhise… Akil… Mujo… Bue…; priftërinjsh… Popa… Muftiu… Hoxha…; emra të brigadierëve aq të ngjashëm me të oficerëve të lartë të Ministrisë së Brendshme… Hakiu, Iljazi… Prapë mbiemra të vjetër… Kelmendi… Delvina …Hoti… Gruda… Kolonja… Kanina… Kubati …Vorpsi.
Kontrolli dhe një shkrimtar, Zyhdi Morava
Fletorja jo vetëm që s’kishte pësuar asgjë, por iu dha të parit ta lexonte Zyhdi Moravës, atij azganit të gjatë, mustaqeverdhë si i përhitur me polen plepash.
Binte në sy, merrej me të gjithë. Kur kthehej nga miniera, e shikoje të grindej në sheshin “Dante” dhe pak më tej, në rrugën “Meshari”, shëtiste gjithë elegancë, me veshjen e shqyer të të burgosurit, madje edhe zbathur, për sfidë. Më tej donte të sqaronte ndonjë folje të parregullt italisht a frëngjisht. S’e kishte për gjë të tregonte njëlloj se kishte botuar dikur një libër me tregime, i ndaluar tani patjetër, dhe që kishte punuar stallier kuajsh në rrethinat e Tiranës. Kur shkuan ta arrestonin, prisni, u thirri policëve, sa të vë kravatën. Po, po, kështu u thashë maskarenjve. Ishte krenar, më tepër për të poshtëruar vogëlanët. Vazhdonte të shkruante sikur të mos ishte në burg. Kishin muhabet me Bajon.
- Përgëzime! – më tha, çka më mallëngjeu. M’u duk si atëherë kur uronim njëri-tjetrin jashtë për botime në ndonjë gazetë letrare a të librit të parë. Ndihej i çlirët dhe po aq i sigurt në vetvete. S’i kishte bërë syri tër nga kontrolli. – Dëgjo, – vazhdoi. Në zërin e tij kishte lagështirë galerie e birucash. S’kisha pse të çuditesha. – Do t’ia bëj unë parathënien librit tënd, kur të botohet. – Dhe se si e lëvizi gishtin tregues, sqepshëm, aq sa m’u duk se ia pashë vazhdën e kaltërreme në ajër, megjithëse thoi nxinte, jo nga të palarët, por nga ndonjë shtypje me gurët në minierë. Do t’ia bëj unë parathënien librit tënd! Mbeta pa fjalë. Beson ai te botimi? Domethënë në lirimin tonë e më shumë…. Po ç’parathënie do të më bëjë ky hidalgo? Ku, kur? Me siguri beson se do të ndodhë ajo që dëshiron, përmbysja e tyre. Dhe nuk duket i çmendur! – Ti je poet, – po më thoshte Zydi, – ke dhembje. Arti nuk bëhet pa dhembjen. Ti përdor dhe strofën e rregullt, dhe vargun e lirë. Më pëlqen. Tërë këto poezi të bëra me mend në qeli, të lumtë! Kjo tregon se ne jemi vitalë, të lumtë! Do të t’i tregoj edhe unë shkrimet e mia.
- Si ia bën për t’i fshehur?
- Mos ki dhe aq frikë. Bajoja i zmadhon gjërat. Është shtet alabakësh ky dhe s’kupton sa ç’besojmë ne. Mua më futin shpesh në birucë, – vazhdoi Zydi, – luajmë bixhoz. Herë i kam lënë paketat të gjitha, kam vënë batanijet e burgut, racionin e drekës. Një ditë ia fitova një garipi të gjithë thesin. S’kishte ç’vinte më në bixhoz. I mërzitur, pa tej në udhë një grua, larg, një grua që ikte. Ja, tha, duke e ditur dobësinë time për gratë, bëjmë dhe një lojë, vë atë gruan larg, është imja, e pashë vetë i pari. Vetëm për këtë ia ktheva të gjithë thesin e fituar. Kafe s’kam të të ftoj, por ec shkojmë bashkë nga kuzhina private, do të gjejmë ndonjë të njohur atje, t’ia bëjmë këtë nder. Ne do t’i futim në veprat tona. Shteti i dënon që të harrohen, ne do të bëjmë, për inat të shtetit, të mos harrohen. Do t’i përjetësojmë.
- Jo në burg, – qesha unë.
- S’ka rëndësi fare. Janë kalimtare të gjitha. Rëndësi ka dashuria. Edhe dinjiteti. Mendja… Unë të kisha lexuar dhe më parë. Ke pasur një cikël me vjersha vitin e kaluar në “Nëntori”? Na bëre përshtypje, pastaj na tha Cania se do të na vije këtu në gropën e Spaçit. Këtu e kishe vendin. Mos u mërzit. Burgu për burrat është.
Shkrimtari tjetër dhe arkitekti (Halil Laze e Maks Velo)
Ai, Shkrimtari (kështu e thërrisnim Halil Lazen, për sfidë, ngaqë kishte botuar libra, por qenë ndaluar dhe, kuptohet, i qe hequr e drejta e botimit) vërtet ishte në burg, por brenda tij s’kishte fare burg. E përballonte jo vetëm pa u ankuar, por dhe me humor. S’donte ta linte veten të binte nën kthetra. As puna sfilitëse, as ushqimi i keq sikur nuk i bënin përshtypje. Më shumë e zemëronte budallallëku… i gazetave dhe i policëve. Dinte të ishte i fortë dhe, sa herë i shkrepej, me atë lehtësi që ndizte cigaret, ia fuste agjitacionit e propagandës kundër Partisë dhe shtetit, për të cilat qe dënuar, megjithëse djalë dëshmori. Pa frikë, me këdo. Lexonte gjithçka, ç’t’i binte në dorë, dhe më shumë pëlqente kafet. Nuk shkruante, por tregonte sikur shkruante, u mungonte veç letra tregimeve të tij. Mendjekthjellët, sa dhe pesimizmi i vet nuk e dëshpëronte. Që nuk kishte shpresë për asgjë, s’i dukej pa shpresë. E shikonte burgun larmishëm, së pari si i burgosur i esëllt, pastaj dhe si gazetar ushtarak, siç dhe kishte qenë, si deputet i paqenë kurrë, si komunist dhe si kundërkomunist, si shoferët që hynin për të ngarkuar minerale dhe si dhia e trembur nga makinat e tyre në rrëpirë. Këdo e trajtonte si anëtar të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Sytë e ullinjtë i lëvrinin, sikur nuk u mjaftonte fytyra e mprehtë me atë cipë si prej peme, me mjekrën me vrimëz. Vinte i dobët, pakëz i kërrusur prej punës me lopatë e mundimit në guvat e ulëta të minierës.
Qenë tok me Arkitektin, me njërin nga ata, me atë fytyrëmadhin si të gdhendur pa shumë simetri me daltë, ceflat e holla të së cilës i ndritnin argjendshëm, por edhe si bronz, edhe si baltë, mbi ballin e pjerrët mizorisht. Dukej si i tëhuajtur e mënjanës. Dhe emri i tij sikur ishte përtej telave me gjemba, nuk të vinte mbarë t’ia thoshe, kaq i kollajgrirshëm sa ishte ai. Fliste me shumë gjeste si artistët dhe qeshte menjëherë. Po sikur s’bënte për burg, ashtu i ikshëm. Në sy kishte një xixëllimë të tjetërllojtë. Vetulla të dendura, me spikamë te mollëzat. Ishte dhe piktor, mbante këpucë, por ngjante me një Heminguej rob, kurse Shkrimtari me opinga, përkundrazi ishte si një Van Gog i paçmendur. Të njëjtën histori Shkrimtari e tregonte si komedi kubiste e bashkëbiseduesi i tij ngatërrohej si në një ngrehinë të papërfunduar. Të dy me metodën e (i)realizmit socialist.
Arkitekti-piktor s’donte t’ia dinte se si rrëfente, rëndësi kishte absurdi i asaj që rrëfente, dhe të ndërpriste shpesh për të të kundërshtuar: “dale, prit!”, ngulmonte kur ti po thoshe të njëjtën gjë me të. Dhe qeshte pastaj zbutshëm. Ai kishte aftësinë që gjellët e poshtra të burgut, pasi t’u shpërndante ca djathë përsipër, nëse do të kishe paksa mbas takimit me familjen, ai ia ndiente erën, duke përftuar dhe një tjetër nuancë mbi pjatë, duke hedhur ca piper, duhej të kishte mbetur dhe për këtë herë, uthull, nerva, ironi, ca mendër me ca vëllim të një konserve etj., etj., t’i bënte të haheshin. Si në një restorant të hutuarish. Dhe gëzohej. Kishte naivitetin e njeriut që di hutimin dhe bërtitjet me njerëzit e butë e njëlloj qëndrimi gatitu me të sertët. Me policët medoemos, ajo ishte për të gjithë, por jo aq pikëlluese dhe qesharake njëherësh sa tek ai, kolonë pa arkitekturë. Ka të tilla? Edhe pse fliste gjuhë të huaja, s’merrej dhe aq vesh shqip. Dhe grindej me bashkëvuajtësin më të afërt. I rregullt gjithsesi, praktik në ngjathtësinë e vet si të përllogaritur, mbase për vetë-mbrojtje. Nga gishtat e tij të trashur pikonte muzikë e pabesueshme. Në fëmijëri kishte marrë mësime pianoje, kështu thoshte, aspak e zakonshme në socializëm. Le që kishte guxuar dhe kishte lindur në Paris. Prania e tij në burg i ngjante një gafe brilante. Me vezullime kimikatesh. Por unë vendosa ta doja.
Ndërsa Shkrimtarin e futnin në birucë, 1 muaj dënim, Arkitektin e nxirrnin jashtë kampit, të shoqëruar me policë dhe me ushtarin me automatik në dorë, 5-6 m larg tij. Mos do ta pushkatonin, kështu pa gjyq? Ç’kishte bërë?
…Arkitekti turfullonte. Jam dhe ndër më të njohurit në Shqipëri, thoshte, prandaj dhe e kishin burgosur, duhej këtu, e nxirrnin përtej rrethimit për punë ndërtimore, por muret i dilnin shtrembër. Çirrej i lemerisur. Pastaj dhe kapteri. Ah, po shkrofëtinte, isha të shikoja vendin, që të projektoja, bëra dhe preventivin e shtëpisë, së… Komandantit? Jo. Komisarit? Jo. Të operativit? Jo bre, jo, po dale, të… jo… Po të kujt, të shkrimtarëve të realizmit socialist prapë? Jo, ç’ne, prit, të qenit ndjekës, nuhatës, të komandës lart. Të poshtrit, nxehej, duke iu hakërruar kujtdo që shihte t’i dilte përpara, sikur t’ia kishim ne fajin. Dy dhoma për atë qen egërsirë… Dhe ulte zërin. Një ndejtjeje e fjetjeje, tjetra për ngrënie. Dhe korridor. Dale, prit, e ne jemi mbi 50 veta në një dhomë, ngushtë, ngjitur, me kate njëri mbi tjetrin si në një masakër. Po ti e ke projektuar? Po flasim për qenin tani. Dhe i japin mish sa një brigade të burgosurish. Qeni? Po kujt? Kulmi! Kuptohej që i hahej shumë. Qentë i dua, shtonte, kam në shtëpi, por këta s’duan njerëzit. Dhe qenin e duan kundër njeriut, të na ndjekë, të na shqyejë në rast arratisjeje ose revolte. Dhe ti i bën shtëpinë… ti! Xhindosshëm ikte. Askujt nuk i rrihej me të. Mua, përkundrazi.
Është më mirë të jesh qen në socializëm, ke më kushte, thoshte Shkrimtari. Pastaj Arkitekti i porsakthyer tregonte se në provimin që kishin dhënë qeni dhe polici i tij, qeni kishte marrë gati notën më të lartë, 9, kurse polici i tij mezi kishte kaluar, 5 me hatër, prej biografisë. Di unë si i shpëtohet qenit me erë, nisi të tregonte gjithë shpoti Shkrimtari, o gjatë arratisjes, o në revoltë. Kam qenë ushtarak unë, gazetar me armë. Shtrydh një limon. Era e limonit e gabon qenin. S’të gjen dot. Po ku ta gjejmë limonin? – pyeta unë. Atëherë bëj rrotullime, vazhdonte shkrimtari porositë. Bëj rrotullime brenda rrotullimeve, gjithnjë e më të vogla, në të kundërt me rrathët e ujit kur hedh një gur, si në një antigjeratore, e, kur të mbërrish në qendër, ndal dhe kërce përtej rrethit më të madh, pastaj vazhdo vrapin. Bëje disa herë këtë gjë, më tej, se qeni vjen rrotull si torollak ndër to dhe humb kohë e ti, ne, i afrohemi kufirit. Po më përpara do të na ketë kapur populli, fshatarët vigjilentë, edukuar me mësimet e Partisë.
Italisht me at Zefin
Jo se nuk kanë të drejtë… për veten e tyre. Rrija shpesh me at Zefin. Edhe kur kremtonin fshehurazi festat fetare… Më ndihmon në italisht. Interesohem dhe për fenë. Kur afrohet ndonjë spiun, ndërrojmë bisedë… miniera kështu, por ai goli… Kur është me priftin tjetër, me at Kolecin, flasin latinisht të dy. Qeshte prifti Zef Hardhia, këtë mbiemër kishte për në burg, me habinë time: si, ka engjëll zezak? Apo shenjt? S’dija t’i dalloja. Kur e pyesja për Gjergj Fishtën, se e kishte njohur, më thoshte që Naim Frashërin e çmonte shumë. Çajupin – jo. Unë i them se dhe im atë e ka takuar Fishtën, në qelë, ku banonte. Kishin vajtur studentët e Normales së Elbasanit ta takonin në Shkodër dhe Ai u ofroi nga një cigare të gjithëve. Askush nuk guxoi ta merrte. Im atë tha se e donte, ngaqë po ia jepte Ai, Poeti i madh, Homeri i Shqiptarëve. Shkollat janë oaze në shkretëtirë, e kishte nisur bisedën Fishta me mësuesit e ardhshëm dhe shkroi në librin e tyre të kujtimeve: “Përpara, djema!” U kthye nga im atë dhe shpotiti: “Tym e bane… sikur mushku…” Qeshën të gjithë.
Pikturat e Ali Osekut
Po piktorin Ali Oseku e gjete ti? – më pyeti. Jo, i thashë. E di si vizatoj unë? – më pyeti ai një ditë. Zëri i Astritit u bë i lagësht, si i ujitur. I thashë: jo. Dhe piktori Ali Oseku më mori gazetën “Drita”, e mbaja për ca poezi, dhe, siç po të thosha, ja, më tha Ali Oseku, kështu vizatoj unë, dhe i mbushi anët e bardha të gazetës me gra me kostume popullore. Sa bukur! Një si sfilatë mallëngjyese, panair… Ra çanga për punë dhe Ali Oseku e la gazetën poshtë jastëkut në shtratin e tij. Mbas 3 minutash e thirri operativi. Ç’të duhet ty që vizaton femra në burg? – i tha. Je dënuar pak, ç’të duhet që rri me armiq të përbetuar? Lëri vizatimet dhe shiko të riedukohesh, more vesh? Ma tregoi vetë, po më thoshte Astriti, por ai ishte piktor i përbetuar. U shqetësuam. Të kemi kujdes nga kushdo, pranë e jo pranë, thamë. Në burg përvoja të hyn në punë, por dhe nuk të hyn, thoshte shkrimtari mustaqelli. Digjesh. Por vepro me intuitën e çastit dhe… si të jetë shkruar.
VISAR ZHITI - Panorama
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt