Thesari ari i Vulchitrun,icili eshte me i vjeter,duke datuar ne 15-14 p.e.s.
thesar Panagyurishte ėshtė padyshim mė e popullarizuar thesar ari zbuluar deri tani
Kjo ėshtė prej ari tė kulluar me njė peshė tė pėrgjithshme prej 6,164 kg,
dhe ai pėrbėhet nga njė mbretėrore tė vendosur pėr t'u pėrdorur gjatė festave.
Ato jane figura te kafsheve rhytons i ngjan dhe koka e peredeshes Kana,amfore dhe phialae janė dekoruar me skenat e skalitur nga Iliada, fytyra afrikane
Fatbardha DemI: SKLLAVĖRIMI I HISTORIOGRAFISĖ ZYRTARE SHQIPTARE
E enjte,
Fatbardha Demi
SKLLAVĖRIMI I HISTORIOGRAFISĖ ZYRTARE SHQIPTARE
Periudha pellazge
Kur flasim pėr shoqėrinė shqiptare, na pėlqen ta pėrcaktojmė : « para 90-ės » apo « pas 90-ės », duke menduar se ky mur ėshtė aq i betonuar, sa asgjė nuk i lidh dy anėt e kundėrta qė ndahen prej tij.
Por gjatė kėtyre 20 viteve, gjithėmonė e mė shumė po bindemi se veēanrisht nė mentalitetin politik, shumė pak gjė ka ndryshuar. Kėsaj dukurie nuk i ka shpėtuar edhe shkenca historiografike zyrtare shqiptare.
Mbas viteve 90, si njė prej fitoreve mė tė mėdha tė demokracise sonė, qe vėrshimi nė tregun e botimeve, jashtė ēdo lloj « dogane » politike, tė studimeve qė trajtonin origjinėn e popullit tonė dhe ngjarjet e ndodhura qė nga lashtėsia e deri nė ditėt e sotme.
Nė kėtė prurje tė bollshme, botimet qė nuk pėrmbushnin « kriteret » e politikave tė ditės, mbetėn pėrsėri, ashtu si « para 90-ės », tė padėshiruara pėr Institucionet albanologjike zyrtare shqiptare dhe fatkeqsisht, materiali studimor i tyre nuk u pasqyrua nė tekstet mėsimore tė brezit tė ri (qofshin edhe ato alternative).
Ka mė se njėzet vjet qė lexojmė, sidomos pėr disa tema tė caktuara, dy Histori shqiptare, atė « zyrtare » dhe atė « tė pavarur » (libra, artikuj dhe nė internet), qė jo rrallė, pak ose aspak i ngjasojnė njėra tjetrės. A ėshtė njė dukuri normale pėr shkencėn tonė historike qė, nė fund tė fundit, duhet t’i shėrbejė nė rradhė tė parė formimit kombėtar tė brezit tė ri ?
Nė rast se Historiografia zyrtare, e emėrton veten si njė Institucion shkencor, me gjithė kėtė prurje tė madhe tė viteve tė fundit, dhomat e kėtij institucioni dhe sidomos tė kabineteve universitare shtetėrore dhe private, duhet tė dridheshin nga debati, mė shumė se sa Parlamenti ynė zhurmėmadh. Por nuk ndodh kėshtu.
Duke vėrejtur tekstin e maturės « Historia 4 » tė shtėpisė botuese « Pegi » 2010, nė faqen 4, ndodhet kapitulli « Banorėt e tejlashtė tė vėndit tonė ». Nė dhjetė rrjeshta pėrshkruhet se : Ata prodhuan veglat e para prej bakri, pėrsosėn enėt prej balte, dhe zhvilluan mė tej bujqesinė dhe blektorinė « duke formuar edhe njė bashkėsi tė gjerė kulturore ». Kapitulli mbyllet me pėrfundimin se : « banorėt e tejlashtė tė territorit tė vėndit tonė mund tė quhen pellazgė ».
Duke qėnė nė demokraci, mund ta marrėsh edhe po, edhe jo, sejcili sipas bindjeve !
Nė fakt, « Pas viteve 90 » historiografia zyrtare (nė unitet tė plotė komunist) vazhdoi t’i ēpėrfill studimet pėr origjinėn pellazgjike tė arbėrorėve, duke ndjekur besnikėrisht udhėzimet e politikės sė « para 90-ės ».
Nė mbledhjen e Byrosė Politike tė K.Q. tė PPSH-sė mė 3.11.1969 lidhur me detyrėn e studiuesve pėr tė sqaruar origjinėn e popullit tonė, Enver Hoxha udhėzonte :
« Nese, duke u nisur nga Homeri e disa autore te tjere te lashtesise, pretendohet qe te vertetohet se kultura greke eshte ndikuar nga autoktonet, perberja etnike dhe kulturore e te cileve ende diskutohet, ne parasegjithash na duhet tė hedhim poshtė me argumenta, tė dhėnat qė sjell sot shkenca botėrore . Bota e njeh me themele kulturėn greke e cila , siē dihet, ėshtė ndikuar nga civilizimi mė i lashte i popujve tė Azisė. Ėshtė njė fakt i njohur, ndėrkohė qė teza e ndikimit (pellazg-shen im)qė kane ushtruar mbi civilizimin helenik mbetet ende nje supozim qė ne nuk mund ta mbėshtesim pėr mungesė tė provave dhe fakteve ».Edhe sot nė historiografinė zyrtare shqiptare mbi tezėn pellazge tė origjinės sė popullit tonė, mbetet i pakapercyeshėm gardhi : « vetėm kur ta ketė pohuar shkenca botėrore ! ».
Ja njė shėmbull tipik :« Sa herė qė kemi tė bėjmė me pėrpjekje pėr tė shkruar historinė e bijve tė shqipes, ajo qė vihet re lehtėsisht ėshtė se historia e tyre bėhet e besueshme kur tregohet nėpėrmjet fakteve botėrisht tė pranueshme ». (Ilir Mati « Pellazgėt, njė ēėshtje e ngritur ndoshta keq »Ballkanweb 7.10.2007)
Kjo shprehje, nė thelbin e saj ėshtė anti-shkencore, sepse nė tė gjitha fushat studimore por edhe tė artit, ecja cilėsore pėrpara, historikisht ka ndodhur me prurjet qė « nuk diheshin nga bota » dhe qė kanė ēarė rrugėn duke u ndeshur me ato qė « ishin pranuar nga tė gjithė ». Prandaj studiuesit nė ēdo epokė tė shoqėrisė njerėzore, i kanė paraprirė mentalitetit tė kohės sė tyre, asaj qė « tashmė ėshtė pranuar botėrisht » duke sjelle ide tė reja dhe njė llogjikė tė re tė fakteve.
Gjithashtu ėshtė pėr tė ardhur keq ,inferioriteti qė ndihet nė kėto pohime. Historiografia zyrtare shqiptare nuk guxon as ta mendoje faktin, se studiuesit shqiptarė mund tė udhėheqin nė ndonjė drejtim, historiografinė europiane apo atė botėrore, dhe tė sjellin materiale tė pa punuara mė parė « nga tė huajt ».
Jo pak intelektualė, pa patur asnjė njohuri shkencore historike pėr periudhėn pellazgjike, e kanė emėrturtuar pohimin e origjines pellazgjike tė shqiptarėve, si njė mjet- mit (i pabazuar) i pėrdorur pėr qėllime tė ditės, nga figura tė njohura historike shqiptare. D.Omari nė hyrje tė librit « Rinia e njė shqiptareje » mbasi akuzon Elena Gjikėn dhe Skėndėrbeun pėr pėrdorimin e origjinės pellazge pėr t’iu ngritur moralin shqiptarėve, pohon se edhe sot « e hasim shumė tė gjallė njė krenari tė tillė tė shoqėruar shpesh me njė padije tė madhe ».
Kėsaj sėmundjeje, nuk i ka shpėtuar as edhe autori i kapitullit tė lashtėsisė nė tekstin e maturės 2010 Myzafer Korkuti, i cili nė njė material mbi Parailirėt-ilirėt-arbėrit, kur flet pėr tezėn pellazge tė origjinės sė arbėrorėve shprehet: « Nuk munguan as hipotezat romantike, pa baza shkencore, apo tė tjera tė frymėzuara nga motive politike ».
Nė mbledhjen e Byrose Politike tė K.Q. tė sipėrpėrmėndur, tė bėn pėrshtypje njė shprehje e E.Hoxhės :« Shkencat tona albanologjike duhet tė bazohen dhe udhehiqen nga shkenca marksiste-leniniste. Tė gjitha studimet qė do tė realizohen nė Shqipėri (bėhej fjalė pėr origjinėn e shqiptarėve-shėn im), duhet tė kenė bazė solide dhe tė distancuara nga ēdo gjurmė shoviniste »
C’farė ka dashur tė pėrcaktojė me fjalėn « shovinizem » ? Kjo fjalė nuk ka patur kurre lidhje jo vetėm me studimet historike tė shqiptarėve tė tė gjitha kohėrave, por as me ngjarjet e ndodhura gjatė tė gjithė historisė sė popullit tonė. Problemi qėndronte gjetkė : Si do ta priste historiografia botėrore dhe veēanrisht ajo greko-sėrbe, origjinėn pellazgjike tė gjuhės dhe popullit tonė ? Ky merak, i lindi kur u njoh me studimin e Spiro Kondės. Megjithatė pėr tė mos ja ngrėnė hakun, lejoi tė paraqitej teza pellazgjike nė Konferencėn e parė Albanologjike qė u organizua nė Tiranė (1962) dhe ku merrnin pjesė autoritete shkencore me emėr nga vėndi dhe bota. Me gjithė argumentimin e S.Kondės tė bazuar nė autorė tė shumtė, fakte dhe aresyetime, mbi origjinėn pellazge tė gjuhės dhe kombit shqiptar, nuk pati debate. As sot e kėsaj dite, nga ana e shkencės albanologjike zyrtare shqiptare, nuk janė sjellė fakte shkencore qė do ta hidhnin poshtė tezėn pellazgjike tė tij, por preferohet heshtja.
Historiografia zyrtare e «pas 90 » vazhdon tė ndjekė denjėsisht udhėzimet e E.Hoxhės, i cili theksonte se « sipas mendimit tim, ata (studiuesit e shkencave albanologjike-shėn im) duhet t’iu japin pėrparėsi problemit ilir… Ne nuk mund tė mbėshtetemi mbi hamėndsime dhe tė themi se Etruskėt (origjina e tė cilėve ėshtė shumė e diskutueshme dhe mbetet e erėt) janė paraardhėsit tanė …dhe pėrderisa ajo do tė jetė njė hipotezė, ajo nuk do tė pėrfillet nė studimet tona ».
Po kush ishin kėta Ilirėt dhe Etruskėt? Studiuesi Arif Mati i emėrton nė grupin „dega perėndimore dhe lindore“ e fiseve pellazge, ku futeshin edhe thesprotėt, molosėt,kaonėt, dodonėt, thesalianėt dardanėt,venetėt, dalmatėt, frigjianėt, trojanėt, maqedonėt, getėt, dakėt etj. Pra Ilirėt dhe Etruskėt, ose me saktesisht Thrako-Ilirėt janė vetė pellazgėt!.
Qė janė fise tė tė njejtit trung pellazg, na e deshmojnė fakte tė shumta si arkeologjike ashtu edhe tė shkruara, tė traditės gojore, zakonore, miteve dhe sidomos ato gjuhėsore. “Sintaksa dhe struktura e gjuhės etruske rigjendet nė shqipen e sotme, prej mė shumė se 2000 vjetėsh mė pas, pa folur pėr toponime dhe antroponime tė shumta tė cilat shpjegohen falė kėsaj gjuhe (shqipes-shėn im)... (f.176 A.Mati)
Fakti qė fiset pellazge, kanė marrė dhe kanė dhėnė ndėrmjet tyre dhe kanė lėvizur nė “tokat e tyre”, por edhe janė hedhur deri nė Indi, ka ēoroditur shumė studiues tė lashtėsisė. Tė nisur nga gjetja e materialeve arkeologjike apo rite tė varimit dhe besimit tė njejta, apo fjalė tė njė rrėnje, kanė shprehur mendime se X-fis ka zbritur nga veriu ndėrsa Y- fis ka ardhur nga lindja, pa kuptuar se bėhej fjalė pėr fise tė tė njėjtit trung pellazg, dhe qė kishin njė shtrirje tė gjerė tokėsore, sidomos fisi i Trako-Ilirėve.
M.Korkuti nė paraqitjen e studimit tė tij mbi parailirėt-ilirėt -arbėrit, duke ju referuar botimeve tė studiuesit Zaharia Mayanit dhe Spiro Kondės, mbi lidhjen e gjuhės pellazgjike etruske me atė shqipe, vėren se ata, “ kanė pėrdorur metoda jashtė shkencore, ndaj pėrfundimet e tyre nuk janė pėrfillur nga asnjė gjuhėtar shqiptar“. Kėtu ka dashur tė thotė „nga asnjė gjuhėtar zyrtar shqiptar“. Pėr tė mos u zgjatur pėr problemin e gjuhės, dua tė sjell vetėm njė fakt tė dhėnė nga studiuesi francez Eduard Shnaider nė fund tė shk.19. Duke studiuar fjalėt njė-rrokėshe tė shqipes, qė dėshmojnė lashtėsinė e njė gjuhe, e qė ruhen edhe sot nė fondin e saj bazė leksikor (785 tė tilla, ndėrkohė qė nė gjuhėt e tjera europiane gjėnden jo mė tepėr se katėr-pesė rrėnje, nė greqishte 9 rrėnje, e nė latinisht vetėm njė) pohon se “i vetmi popull qė mund tė mburet se trashėgon vetitė, zakonet, traditat, tiparet dhe gjuhėn e Pellazgėve, ėshte populli shqiptar” (f.11 E.Sh.)
Pėr pasojė, nė tekstin e Historisė tė 2010-ės, ku ėshtė ai autor, nuk e pasqyrojnė fare kėtė fis pellazg (etruskėt, apo toskėt e jugut shqiptar) i cili ka meritėn e madhe qė na ka pėrcjellė shkrime tė shumta deri nė ditėt e sotme (afro 10 000 siē na njofton Niko Stillo), me alfabetin origjinal pellazgjik i cili padrejtėsisht iu atribohet fenikasve apo grekėve, por qė kuptohet vetėm nėpėrmjet dialekteve tė shqipes.
Studimet e pavarura shqiptare tė viteve tė fundit, kanė dhėnė njė ndihmesė tė madhe pėr largimin e errėsirės qė mbulonte lashtėsine europiane, dhe u takon atyre merita, qė sqaruan ,hap pas hapi, botėn mitike tė Pellazgėve dhe sollėn zėrin e tyre, ashtu siē kanė folur dhe emėrtuar vetveten dhe natyrėn qė i rrethonte,qė kur u ēfaq njėriu i parė mendimtar (botimi i Niko Stillos “Etruskishte Toskerishte”). Sot shkenca botėrore kėtė periudhė, mbi fillimet e inteligjencės njerėzore (periudhėn pellazge), e llogarit tė ketė filluar 45 000 mijė vjet mė parė. Ndėrkohė, qė tė gjitha periudhat e tjera historike tė shoqėrisė njerėzore (edhe ajo greko-romake), nuk i kalojnė disa shekuj. Pėrjashtim bėn vetėm periudha Bizantine, me njė kohėzgjatje 1000 vjeēare.
Si pėrfundim, brezat e rinj tė shqiptarėve, qė shkollohen me tekstet historike zyrtare, duhet tė presin edhe ca shekuj se ndoshta historiografia botėrore (nė rast se do ta lejojnė akademitė sėrbo-greke etj) do tė kujtohet pėr studimet tona.
Qė historiografia botėrore tė shprehet pėr origjinėn pellazge tė shqiptarėve, ajo duhet tė njihet me studimet e bėra nė kėtė drejtim. Me qėnėse kėto studime pėrfshijnė njė periudhe kohore tre shekullore (shk.19, 20, 21) janė pikėrisht tre Akademi Albanologjike nė trevat shqiptare: e Tiranės, e Prishtinės dhe e Shkupit, pa pėrmendur edhe ato nė vendet e huaja, qė duhet t’i debatojne kėto studime dhe t’i popullarizojnė nė vendet e tyre dhe nė botė, duke i pėrkthyer nė gjuhėt kryesore dhe jo tė presin qė kėtė punė, ta bėjnė vetė autorėt me shpenzimet e tyre financiare.
Sigurisht kėtu, njė problem themelor ėshtė : Nė se kėto Akademi, kanė studiues tė atij niveli
sa tė debatojnė me autorėt pėr faktet e sjella prej tyre ?
«Qė tė merresh me historinė e popullit shqiptar, qė nga prehistoria dhe deri nė kohėt e vona - shprehej Spiro Konda – duhet tė jesh filolog, helenist, latinist, glosolog, indolog dhe gjuhėn shqipe ta kesh gjuhė ametare dhe ta zotėrosh shkencėrisht » (A.Bitraku “S.Konda dhe prejardhja pellazgjike e shqiptareve”)
Deri sa nxori nė dritė librin e tij “Shqipėria, Origjina e pabesueshme e njė populli parahelen”
Arif Mati pohon: “Unė kam kryesr studime tė shumta, hulumtime dhe analiza tė hollėsishme nė pesė fusha tė ndryshme: Histori, Arkeologji, Antropologji, Gjuhėsi, Mitologji”(f12 A.M.).
A ėshtė e drejtė qė tė vijojmė t’ia hedhim fajin viteve tė “para 90-ės” pėr ē’ka vėrejmė nė historiografinė zyrtare shqiptare tė ditėve tė sotme?
Sigurisht qė jo. Kėtu kemi vetėm njė pėrputhje tė qėndrimeve dhe synimeve politike tė dy anėve tė murit ndarės tė vitit 1990.
A ėshtė “origjina pellazge e arbėrorėve” thjesht njė problem i shkencės albanologjike shqiptare, apo ka njė shtrirje tė gjėrė kulturore dhe etnike dhe me njė theks veēanrisht aktual politik? Sa i rėndesishėm ėshtė problemi i origjinės sė njė populli?
Nė veprėn e tij Spiro Konda pėrmėnd njė thėnie tė Aristotelit pellazg, se “Fisnikėri ėshtė pėr njė komb, kur tė parėt e tij janė autoktonė ose shumė tė vjetėr nė vėndin ku banojnė dhe kur nga gjiri i tyre kanė nxjerrė njerėz qė me veprat qė kanė lėnė, janė pėr t’u pasur zili” (A.Bitaku “S.Konda dhe prejardhja pellazgjike e shqiptarėve”)
Nė shekullin e 18, pėr tė konsoliduar kombėsinė e popujve tė ndryshėm, qė pėrfshiheshin brėnda kufijve tė tyre dhe pėr supremaci kulturore, ekonomike dhe politike, mbretėritė europiane i kthyen sytė “nga origjina e tyre e stėrlashtė” dhe filluan tė punojnė intensivisht pėr tė dėshmuar lashtėsinė dhe vlerat e tė parėve. Nė kėto pėrpjekje, qė u pėrfshi nė lėvizjen e Rilindjes Europiane, prioritet patėn romakėt dhe grekėt. Megjithėse hynė mė vonė nė kėtė garė, ata kishin trashėguar njė material tė pasur arkeologjik tė dėshmuar edhe nga autorėt e lashtėsisė, gjithashtu kishin njė arkiv tė pasur tė shkruar apo tė pėrkthyer mbi lashtėsinė.
Mirėpo, ėshtė dėshmuar se shumė shkrime, ndėrtime dhe vepra monumentale apo tė kultit tė lashtėsisė sė herėshme, janė shkatėruar qėllimisht nga pushtuesit ose janė pėrvetėsuar apo adaptuar nga mė tė vonėshmit, “pėr historinė” qė do tė shkruhej. Siē pohon edhe themeluesi i Akademisė keltike (franceze mė 30.3.1805) Mangourit « Aneksimet kulturore, ecin nė tė njejtin hap me pushtimet territoriale » .(f.66 A.Th .) Kėshtu p.sh. gjatė pushtimit romak, mė 167 pk u sheshuan deri nė themel shumė qytete tė lulėzuara tė Epirit, u shkatrua edhe vėndi i shenjtė i Dodonės.
Tė gjithė pushtuesit qė kaluan historikisht mbi trevat arbėrore, lanė pas “tokėn e djegur” apo ringritėn mbi trashėgiminė pellazgo-arberore, ndėrtime tė kulturės apo besimeve tė tyre. Shėmbujt nuk mungojnė as edhe nė ditėt e sotme. Shumė monumente fetare tė lashtėsisė dardane apo tė periudhės bizantine, janė pėrvetėsuar nga sėrbet nė Kosovė.
Kėshtu, u ndėrtua historiografia e lashtėsisė europiane, si njė lashtėsi “greko-romake”. Atyre ju takoi edhe “fisnikrija” kombėtare, si dhe “zilia” e shteteve tė tjera tė mėvonshme qė njiheshin historikisht si tė ardhur, sidomos nė Ballkan.
“Miza nėn kėsulė” pėr periudhėn pellazgjike, e historiografise greko-romake, ka qėnė se nuk mund tė vėrtetonte shkencėrisht autoktoninė dhe vijueshmėrinė pa ndėrprerje deri nė ditėt e sotme, tė kombeve tė tyre.
“…Nėse ne kėrkojmė nė legjendat e lashta, mitet historike apo shkrimet mė tė lashta greke, nuk do tė gjejmė asnjė gjurmė tė emrit grek, apo Graikos, Helenėve apo Dorianėve! ... Manipuluesit e historisė romake janė pėrpjekur dhe gjithėmonė kanė dashur tė mbulojnė rolin vendimtar tė Etruskėve nė lindjen e qytetrimit romak” (f.41, f 144 A.Mati)
Historiografija jonė zyrtare, mbasi ja qan hallin “mizės” sė historiografisė greke, me bujari i vendosin grekėt (tė dėshmuar vetėm nė shk.8 pk) pėrkrah ilireve dhe trakėve, nė vitin 3000 pk! “Gjatė epokės sė bronxit dhe tė hekurit, nė territorin e Ballkanit kanė banuar tre popuj tė mėdhenj: grekėt nė jug, ilirėt nė perėndim dhe trakėt nė lindje tė gadishullit” (f5. “Historia 4”)
Njė pengesė e pakapėrcyeshme pėr historiografinė “greko-romake” qe edhe pamundėsia e zbėrthimit tė shkrimeve tė kėsaj periudhe, me anėn e gjuhėve tė tyre, greqishten dhe latinishten e lashtė.
Pa dashur tė zgjatem mbi kėtė argument, dua tė sjell pėrfundimin e historianit A.Mati, i cili duke u bazuar edhe nė arritjet e studiuesve tė huaj dhe shqiptar, qė nė studimin e popujve tė parė europianė i kthyen syte drejt arbėrorėve, thekson:
“…Shqipėria dhe rajonet nė kufi tė saj (qė njihen si treva arbėrore-shėn im) paraqesin njė rast unik nė Europė : njė dhe vetėm njė popull, i cili jeton nė tokat e tij stėrgjyshore, tė paktėn qė nga neolitiku…Ajo qė duket tė jetė greqishtja e lashtė apo dialekti « miken » nuk ėshtė gjė tjetėr veēse « pellazgjishtja e lashtė » (f.12, f 22 A.Mati)
Vetė flamuri i shtetit shqiptar, qė ėshtė flamur kombėtar i arbėrorėve, flet pėr pellazgėt.
Kur flitet pėr njerėzit e parė europianė duhet tė theksojmė se besimi, ishte epiqėndra e kėsaj shoqėrie tė stėrlashtė, dhe tek Pellazgėt ajo pėrfaqėsohej (jo rastėsisht) me Dodonėn e trevės arbėrore. Pėr tė kuptuar rolin e Faltores sė Dodonės, mjafton tė themi se ėshtė dėshmuar si qėndra mė e vjetėr fetare pellazge. Nga gjetjet e qeramikės parahistorike, mėsohet se kulti i drurit (i pėrhapur nė popujt e lashtė tė Europės qėndrore dhe veriore) nė Dodonė ka filluar qė nė vitet 2000 pk.
Nė tekstin “ Historia 4” nuk flitet as edhe njė rrjesht pėr Dodonėn, nisur ndoshta nga fakti, se trevat e Thesprotisė shqiptare ku janė zbuluar gjetjet arkeologjike tė kėsaj faltoreje, sot ndodhen nė shtetin Grek.
Frika e historiografisė zyrtare shqiptare ėshtė aq e madhe ndaj historiografisė europiane e sidomos asaj greke, sa nuk guxojnė tė pohojnė se Ilirėt, si pellazgė qė ishin, kishin perėnditė e tyre qė i pėrshkruan hollėsisht Homeri tek “Iliada” (a nuk ishin trojanėt fis dardano-ilir?) dhe emėrtimet e tė cilėve , shpjegohen me dialektet e shqipes (Niko Stillo “Etruskishte Toskėrishte” etj.) Simbolet e tyre gjėnden edhe nė ditėt e sotme tek popullsia shqipfolėse ( Dhimiter Pilika “Pellazget origjina e jone e mohuar” etj).
Nė librin “Historia 4” shkruhet :“Nėn ndikimin e kulturės dhe mitollogjisė greke, nė besimet ilire u futėn edhe kultet e perėndive greke. Ilirėt adhuronin Zeusin, Poseidonin, Afėrditėn, Artemisin etj. Kėtyre perėndive ilirėt u veshėn atribute vėndėse” (f14).
Nė fakt, nuk ka mbetur historian i lashtėsisė qė nuk ka pohuar se grekėt i morėn besimet nga pellazgėt dhe romakėt nga etruskėt. Ėshtė e njohur thirrja “O Zeus Pellazg!”qė e gjejmė shpesh, tek “Iliada” (“Zemrimi i Akilit”) e Homerit.
T’i heqėsh kurorėn “greko-romake” historiografisė europiane dhe sidomos asaj greke, ėshtė njė nismė, qė do shumė kurajo si shkencore dhe politike, megjithėse shumė studime historike, tashmė e kanė bėrė tė dyshimtė shkėlqimin e artė tė saj.
Ja pėrse edhe historiografija e jonė zyrtare e sotme, nuk guxon tė debatojė mbi kėtė tezė. Studiuesit tanė zyrtarė i tremben debatit pėr origjinėn pellazge tė arbėrorėve, sepse domosdoshmėrisht do tė dalin pohime se:
“ Shqiptarėt (Arbėrorėt) janė jo vetėm autoktonė dhe pasardhės tė drejtpėrdrejt tė Pallazgėve dhe qė sot e kėsaj dite flasin gjuhėn pellazgo-shqipe, por deri para Kongresit tė Berlinit 1878 dhe tė Londrės 1913, ka qėnė popullsia mė e madhe nė gadishullin Ballkanik. Historia e tyre lidhet me qytetrimet mė tė herėshme dhe shumė figura qė vunė themelet e qytetrimit grek dhe romak kanė patur gjak iliro-pellazg nė dejet e tyre. (f.212 A.Mati)
Duke njohur kėtė tė vėrtetė historike, si shqiptarėt ashtu edhe popullsia europiane, e sidomos brezi i ri, do tė avullonin tė gjitha pretendimet “ pėr truall historik” tė fqinjėve tanė. Do tė pellcisnin edhe flluckat “historike” pėr t’i karakterizuar shqiptarėt si popull “i ardhur” dhe “pa figura tė shquara autoktone historike”.Kėto pėrpjekje antishqiptare, janė mbeshtetur edhe nga njė pakicė intelektualesh shqiptarė, tė cilėt, pa asnjė pėrgjegjėsi shkencore dhe ndėrgjegjje kombėtare, pohojnė “origjinėn e huaj” tė Skėnderbeut apo figurave tė tjera historike, duke aritur sa tė venė nė dyshim edhe origjinėn ilire tė shqiptarėve .
Vėnia nė dyshim e origjinės sė shqiptarėve, rolit dhe kontributit tė figurave tė shquara tė tij nė historinė europiane, padyshim ėshtė shprehje e qartė e njė strategjije politike dhe luftės psikollogjike pėr tė pėrulur kombin shqiptar.
Pretendohet se ka mungesė tė dokumentave historike pėr iliro-arbėrorėt. Pėrveē materialit tė pasur arkeollogjik qė ruajnė trevat shqiptare, nėper arkivat e shteteve europiane gjendet njė fond i pasur shkrimor, pėr historiografinė tonė. Qytetet bregdetare dalmate, ruajnė nė arkivat e bibliotekat e tyre tė shumta, qofshin ato publike, shtetėrore, kishtare apo private, njė lėndė jashtėzakonisht tė pasur dhe tė vlefshme pėr shqiptarėt dhe Shqipėrinė, po kėshtu tė pa gjurmuara janė arkivat e Vatikanit dhe Athinės, apo tė shteteve tė tjera .Vetėm nga arkiva e Pragės, Dhimitėr Pilika solli 5 arka me dokumente pėr lashtėsine e popullit tonė.Studiuesi Bejtulla Destani nė Arkivin e Stambollit, gjeti pėr periudhėn osmane mbi 90 milion dokumenta tė dixhitalizuara dhe miliona tė tjera qė prisnin tė dixhitalizoheshin (“Nė arkivat e Stambollit ka miliona dokumenta pėr shqiptarėt”
Se pėrse ēpėrfillet kjo pasuri historike, ėshtė mė se e qarte kur vėrejmė se si po rėnohet trashėgimija arkeologjike dhe ndėrtimore nė vendin tonė dhe se si hulumtimet historike pothuajse janė jashtė planifikimeve financiare shtetėrore.
Pėr raportin midis politikės dhe historiografisė, lexova njė shkrim interesant, “Rrufetė politike mbi njė tekst shkolle” (Gazeta “Standart”) tė Artan Fugės, postuar nė njė prej forumeve me 26.09.2009. Autori shprehet se:“Europa dhe pėrvojat mė tė mira perėndimore sot po i nxisin ato praktika qė quhen “multiperspektiva historike”, domethenė pėr ta rindėrtuar historinė nė mėnyra tė diversifikuar, kundėr mendimit unik. Teksti alternativ shkollor prandaj ėshtė. Sjell pikpamje tė ndryshme. Kėtu (do te thotė se nė Shqipėri-shėn im)ende vazhdon kulti i historiografisė unike, qė i “takon popullit”, qė i “takon kombit”. Fjalė tė mėdha pa pikė kuptimi.Teksti i historise i takon autorėve tė tij, nuk ėshtė e vėrteta historike pėrfundimtare dhe unikale”.
Kjo shprehje ka njė filozofi tė gjerė brėnda saj, qė mė kujton disa citate tė Mao-s mbi “dy tė mira dhe tre tė kėqija” apo anasjelltas. Autori ngre me tė drejtė problemin e pavarsisė nga politika, tė punės sė historianėve nė hartimin e tekstit. Gjithashtu leximi i mendimeve tė ndryshme mbi njė ngjarje historike ėshtė mė se i drejtė. Ky nuk ėshtė njė mendim i shekullit tė XXI. Shėn Jeronimi prej Ilirije (shk.3 pas erės sė re) theksonte, se duhet tė paraqiteshin mendime tė ndryshme: “nė mėnyrė qė lexuesi, mbasi tė ketė lexuar shpjegime tė ndryshme dhe tė ketė njohur pikpamje tė ndryshme, tė gjykojė vetė se cili ėshtė mė i besueshmi ,dhe si nje ekspert i kėmbimit tė valutave, tė refuzoje monedhėn fallco” (D.Gazulli “Shen Jeronimi prej Ilirije”17.11.2010)
Por, pėrsa i takon “historisė kombėtare” , arsyetimi i A.Fugės nuk ėshtė i drejtė dhe praktikisht i dėmshėm pėr vetė kėtė shkencė. Autori nuk shpreh, se deri ku ėshtė “kufiri” i qėndrimit subjektiv tė studiuesve ndaj fakteve historike. Historia si shkencė, ashtu si edhe gazetaria, qė gjithashtu pasqyron jetėn e shoqėrisė njerėzore, bazohet nė faktet e ndodhura. Trajtimi i kėtyre fakteve, nuk mund tė jetė kurrė “ tėrėsisht bjektiv”pėrderisa ato pasqyrohen nga individė, qė kanė njė formimim kulturor dhe politik tė caktuar. Por...kėtu ka njė kusht, qė analisti italian Marko Travaglio e pėrcakton mjaft qartė:
“Ndryshimi i paraqitjes nė tre kėndvėshtrime jo tė njėjta ,nė rast se thelbi i ngjarjes (faktit) ėshtė respektuar, nuk pėrbėn problem; kjo ėshtė njė pasurim pėr lexuesin dhe vet ata, gazetarėt...(f.20 “La scomparsa dei fatti” 2006) Dhėnia e pacėnuar e thelbit tė faktit historik, tė ngjarjes sė ndodhur nė historinė e popullit tonė, pėrbėn historiografinė qė “i takon popullit dhe kombit”. Respektimi i”thelbit tė faktit historik” kufizon “lirinė” e historianėve. Kjo pėrbėn pikėrisht linjėn “unike” dhe “kombėtare” tė teksteve historike ,duke pėrfshirė edhe tekstet alternative. Pikėrisht kjo historiografi kombėtare, ėshtė vlera mė e madhe e ēdo shteti, sepse ushqen ideollogjikisht qytetarėt e ardhshėm dhe formon ndėrgjegjen e tyre etnike. Tė thuash, se kjo pėrgjegjsi e historiografise ndaj popullit dhe kombit tė vet, ėshtė “fjalė e madhe pa pikė kuptimi” do tė thotė se nuk njeh funksionin e kėsaj shkence. Autorėt, nuk janė “pronarė” tė teksteve historike tė tyre, sa tė ēpėrfillin periudha historike , tė shtrėmbėrojnė ,minimizojnė apo mbulojnė faktet historike tė popullit tonė.
Historiografija unike dhe kombėtare, nė pasqyrimin e fakteve, ėshtė sa shkencore aq edhe e kohės dhe nuk duhet tė ēpėrfillim mėsimet e saj.
Njė ndėr gazetarėt e shquar amerikanė tė kohės sė Luftės sė Dytė Botėrore, Edward R. Morrow ka thėnė: «Hapi i parė nė likuidimin e njė populli ėshtė tė fshini kujtesėn e tij. Shkatėrroni librat e tij, kulturėn e tij, historinė e tij. Atėhere vini dikė tė shkruajė libra tė rinj, tė krijojė njė kulturė tė re, tė shpikė njė histori tė re. Para se tė kalojė shumė kohė, kombi do tė harrojė se ēfarė ėshtė dhe ēfarė qe» (" A nation of sheep will beget a government of wolves" )
Se sa fut duart politika shqiptare dhe ajo e huaj nė tekstet zyrtare historike, mjafton tė rikujtojmė kėrkesat e vazhdueshme tė shtetit grek, ndaj teksteve tona tė historisė. Me nėnshkrimin e Protokollit tė bashkepunimit midis dy shteteve (Athinė 3.04.2003) Ministria e Arsimit e Greqisė u angazhua se do tė ngrejė njė komision pedagogėsh dhe ekspertėsh tė shkencave historike qė njohin edhe gjuhėn shqipe, pėr tė diskutuar me qėllim qė “tė , heqin nga librat e historisė, kryesisht tė palės shqiptare, pasaktėsitė dhe ngjarje tė cilat helmojnė marrėdhėniet dypalėshe”. Ajo u shpreh se “Ka akoma ide pėr Shqipėrinė e Madhe” (Shekulli 30/10/2004).
Mbasi u “krasitėn” tekstet tona zyrtare nga faktet e shumta komprometuese tė shtetit dhe kishės greke, mbasi u pėrcaktuan edhe “kufijtė” e paraqitjes sė lashtėsisė, historiografia zyrtare greke vijoi qetėsisht tė pasqyrojė nė tekstet e saj mėsimore dhe ato studimore, “viset vorio-epirote tė pushtuara nga shqiptarėt” pa haruar edhe zakonin e saj tė lashtėsisė, nė greqizimin e emrave dhe kombėsive tė figurave tė shquara historike shqiptare.
Si rrjedhojė, pėrpara Historiografisė zyrtare shqiptare shtrohet jo aq njė problem shkencor, se sa ay aktual politik. Nė rast se Historiografia zyrtare shqiptare, nuk do tė distancohet nga diktati i politikės, “zėri i saj“ nuk do tė jetė i ndryshėm nga ai i njė skllavi, sepse siē vėrente dramaturgu i lashtėsisė, Euripidi:“ Njė skllav nuk e ka tė drejtėn tė thotė tė vėrtetėn, nėse ajo nuk i vjen pėr shtat zotėrinjve tė tij “.
Fatbardha Demi
30.11.2010
A.M.- Arif Mati “Shqiptaret Origjina e nje populli parahelen”2007
E.Sh.- Eduard Shnaider “Pellazget e pasardhesit e tyre”2009
N.V.- Nermin Vlora-Falaski “Prona gjuhesore dhe gjenetike” 1997
A.Mati- Arif Mati “Mikenet=Pellazget”
A.Th.- Anne Marie Thiesse “Krijimi i Identiteteve Kombetare”Prishtine
M.T.- Marco Travaglio “La scomparsa dei fatti” 2006
Ndryshuar pėr herė tė fundit nga fegi : 09-12-2010 mė 02:15
Dėshmi nga antikiteti dhe mesjeta zbuluan arkeologėt gjatė gėrmimeve nė njė kėshtjellė tė lashtė qė ndodhet nė lokalitetin Ballėk dere tė Bullgarisė sė Jugut. Sipas Ivajlo Kėnevit, udhėheqės i studimeve qė prej disa vitesh, ndėrtimi i kėshtjellės ka filluar gjatė shekullit IV dhe ndoshta ėshtė lidhur me zhvendosjen e kryeqytetit tė Perandorisė Romake nga Roma nė Kostandinopojė. Atėherė u ndėrtuan disa kėshtjella rreth kryeqytetit tė ri dhe kjo ėshtė njėra prej tyre.
Gjatė kėtij viti bėmė disa zbulime interesante pėr kėtė kėshtjellė tha Ivajlo Kėnev. Nė shtresat mė tė poshtme zbuluam disa monedha helenistike nga shekulli II-I para Krishtit. Kjo na jep arsye tė mendojmė se gjatė shekullit IV, kur ėshtė ndėrtuar kėshtjella, kėtu ka pasur diēka tė lidhur me epokėn helenistike. Kjo do tė saktėsohet mė vonė nė vazhdim tė gėrmimeve. Gjėja tjetėr qė zbuluam ėshtė se fundi i jetės sė kėshtjellės ka qenė nė gjysmėn e parė tė shekullit XIII, domethėnė monedha nga njė periudhė mė tė vonshme nuk u zbuluan.
Pjesė prej gjetjeve, tė ekspozuara nė Muzeun historik nė qytetin Ivajlovgrad
“Nė kėtė nekropol zbuluam varreza me stoli shumė tė bukura – tha arkeologu. – Nė njė prej varrezave gjetėm njė gur me mbishkrim. Ai ėshtė nė greqishte tė vjetėr, ndoshta nga periudha e shekujve IV-VI. Fatkeqėsisht janė ruajtur vetėm disa vargje. Vetė pllaka ėshtė pėrpunuar shumė mirė. Mbetet shpresa mė tej tė gjejmė pjesėn tjetėr tė mbishkrimit.”
Guri me mbishkrimin
Pas gėrmimeve mbetet pėr t’u kryer puna tjetėr qė ėshtė dokumentimi. “Kjo punė duhet tė bėhet nė mėnyrė korrekte qė tė pėrshkruajmė mirė trashėgiminė tonė – shpjegoi Ivajlo Kėnev. – Pėrshkruhet pėr shembull sa pjesėza qeramike nė sa centimetra janė gjetur, ēfarė ėshtė ngjyra e tokės e kėshtu me radhė. Kėto janė gjėra tė rėndėsishme pėr shkencėn.”
Bashkė me objekte tė tjera arkeologjike nė vend, edhe kjo kėshtjellė mori ndihmė financiare nga shteti qė tė vazhdojnė gėrmimet. Studimet do tė zgjaten dhe gjatė vjeshtės.
Zbulimet janė nga periudha tė ndryshme tė zhvillimit tė Perperikonit
Disa zbulime nga sezoni i sivjetshėm arkeologjik prezantoi para gazetarėve profesori Nikollaj Ovēarov. Qė prej 10 vitesh me ekipin e vet ai studion qytetin e shenjtė Perperikon nė malin Rodopa. Supozohet, se ky vendbanim i lashtė ekziston qė prej 7 mijė vitesh. Sendet e paraqitura u zgjodhėn ashtu, qė tė prezantojnė periudha tė ndryshme nga zhvillimi i qytetit. Mė i vjetėr ėshtė idhulli prej guri, qė datohet qė para 6 mijė vitesh. Pas kėsaj radhitet sėpata prej bronzi qė i pėrket shekujve XIV-XV para Krishtit. Qė nga antikiteti janė njė thikė luftarake trake, njė pjesė prej llambe prej qeramike me subjekt erotik, njė vegėl e lashta mjekėsore. Lidhur me kėtė zbulim arkeologu Nikollaj Ovēarov shpjegon:
“Vegla mjekėsore datohet nga shekujt II-IV dhe supozohet se ajo u shfrytėzua nga mjekėt e lashtė nė njė mėnyrė tepėr interesante. Kjo ishte koha, kur higjiena e njerėzve nuk ishte nė njė nivel shumė tė lartė. Atėherė nė trojet bullgare ekzistonte njė krimb parazitar, i cili jetonte nėn lėkurėn e njeriut. Dhe nė se ky parazit do tė shumėzohej, atėherė njeriu mund tė vdiste. Ky lloji krimbi ekziston edhe mė sot, kryesisht nė vendet tropikale. Me ndihmėn e kėsaj vegle mjekėt e atėhershėm e nxirrnin kėtė parazit. Njė nga zbulimet mė tė fundit ėshtė njė llambė romake nga shekulli II. Mbi pjesėn e saj tė sipėrme ka njė figurė reliefi. Ajo pėrbėn njė valltare gjysmė tė veshur. Tepėr mirė duket fytyra e saj plotė joshje. Shihet, se ajo vallėzon.”
1 dhe 2.Mjekėt e lashtė shfrytėzuan kėtė vegėl kundėr njė krimbi tė rrezikshėm parazitar.
Karakteristike pėr epokėn e antikitetit ėshtė, se llambat prej qeramike zbukuroheshin me pamje tė hyjnive, me skena mi“Para disa vitesh specialisti i njohur i parahistorisė, docent Krasimir Leshtakov nga Universiteti i Sofjes evidentoi, se sipėrfaqja e vendit tė shenjtė parahistorik nga epoka e bronzit, domethėnė para 3500 vitesh, ishte 12 kilometra katrore. Doemos aty ishte qendra e riteve tė kultit, pėrreth ka vende tė tjera tė shenjta, qė funksionuan paralelisht. Sė bashku tė gjithė ata formuan njė konglomerat tė madh. Vetėm Akropolli – pjesa e sipėrme e qytetit, gjatė antikitetit dhe mesjetės ishte 22 dynym, ose 2.2 hektarė. Ai ishte rrethuar me mure tė kėshtjellės me trashėsi deri nė 3 metra. Mbarė qyteti me tė gjitha lagjet shtrihej nė njė sipėrfaqe prej mė se 240 dynymėsh, ose 24 hektarėsh. Kėshtu qė bėhet fjalė pėr njė qendėr tė madhe tė kultit, e cila nga shekulli XII deri nė shekullin XIV ishte selia e episkopisė. Kjo u zgjat deri nė vitin 1362, kur turqit pas njė rrethimi tė gjatė e pushtuan kėtė vendbanim.”
Gjatė viteve 2008 dhe 2009 pėr vit Perperikonin e vizituan nga afro 200-250 mijė turistė. Dhe tendenca ėshtė qė numri i tyre tė rritet. Kėshtu qyteti i shenjtė nė malin Rodopa radhitet nė vendin e dytė pėr nga numri i adhuruesve tė turizmin kulturor historik pas kodrinės Carevec nė qytetin Veliko Tėrnovo. Konsiderohet, se ky lloji turizmi mund tė zhvillohet me sukses edhe nė rajonin e Rodopeve Lindore.
tologjike, me elemente dekorative.
Gjatė vitit 2008 ne zbuluam njė akropol, ku kishte njė unazė tė artė dhe disa tė tjera tė argjendta thotė prof. Ovēaroci. Gjatė vitit 2009 zbuluam mbi 100 varre, tė cilat na treguan shkėlqesinė e bejlerėve bullgarė nė periudhėn XIII - XIV, por edhe tė qytetarėve tė pasur nė periudhėn XV XVIII. Siē duket ky manastir ka qenė shumė i pasur dhe e kanė konsideruar si njė vend tė pėrshtatshėm pėr banesė tė pėrjetshme. Atje zbuluam mbi 600 sende, si dhe mbi 600 monedha. Ndėr kėto monedha ka ekzemplare tė rralla, madje tė tilla unike. Sa pėr bizhutė e paraqitura nė ekspozitė, vetėm unazat janė rreth 30. Tri prej tyre janė tė arta, tė tjerat janė tė argjendta, me gurė tė ēmuar, ose gjysmė tė ēmuar, me mbishkrime. Ndėr zbulimet do tė pėrmend njė varrim shumė tė pasur tė njė gruaje tė re nga gjysma e parė e shekullit tė XIV-tė. E quajtėm princeshėn e Tėrnovos, sepse kishte mbeturina prej rrobash tė qepura me fije tė arta, vethė tė florinjtė, njė unazė tė florinjtė dhe gjilpėra tė argjendta nė shami, e cila nuk ėshtė ruajtur. Mirėpo veshjet e saj mund tė rimėkėmben. Ndėr unazat gjithashtu ka njė shumė interesante. Unaza ndoshta ėshtė nga Franca Jugore, nga shekulli i XIII.
nė tė cilėn ka njė gur me imazhin e zotit Mars. Ajo ėshtė nga shekulli i III, nga periudha romake. Nė kėtė mėnyrė stėrgjyshėrit tanė kanė paraqitur respektin e tyre ndaj artit antik.
Archaeology: 8000-year-old skeleton found in Bulgaria
Bulgarian archaeologists, led by lecturer Boris Borissov from the university of Veliko Turnovo, unearthed a skeleton estimated at 8000 years old, Bulgarian media reported on
The remains were found while land was being cleared for the construction of the Maritsa motorway, en route to Turkey, near the village of Kroum, municipality of Dimitrovgrad. Experts say that the skeleton, was from the Neolithic age, dates back to 6000 BCE, and belonged to a young boy, aged 10-15.
Anthropologist Tsvetan Minkov and experts from the Dimitrovgrad museum were also called to the site. The skeleton is most likely going to end up in the museum, but its safe extraction from the grave will present a significant task. Although the teeth are reportedly in superb condition the rest of the skeleton is in extremely brittle state and it almost dissolves upon touch.
Rumunet e sotem u referohen te parve te tyre,dakeve- te nje blloku trako-dako qe more tipare te percaktuar ne funde te mijavjeqarit II para krish.
Te romanizuar nga nje pushtime qe zgjati nje shekull e gjysme nga Trajani te Aureliani(106-271 pas kr.) ata ruajten nje gjuhe te prejadhur nga latinishtja dhe ka pasure ndikime te mevonshem nga gotet.
Ata kane afersi me popullsi te shperdara gjate gjithe gadishullit,vllehet,te cilet e cilsojne veten si arumune dhe gjenden me emra te ndryshem si cincare te Pindit dhe te greqise se veriut,vllehe te serbise lindore dhe te Bosnjese,moralake te bregdetit dalmat dhe te Istrias.
Ata jane Trake,gjithashtu te romanizuar gjate pese shekujve dhe nukan pasure kur nje shtet te tyre.
Ndryshuar pėr herė tė fundit nga fegi : 13-12-2010 mė 08:22
Arkeologji: Tempulli i Diellit i gjetur ne bullgari 8000 vjeēar .
Tempulli mė i vjetėr i Diellit ėshtė zbuluar nė veriperėndim Bullgari, pranė qytetit tė Vratsa, 8000 vjete. Televizionit Kombėtar Bullgar (BNT) raportuar mė 15 dhjetor 2010.
Stonehenge' bullgar ėshtė kėshtu rreth 3000 vjet mė i vjetėr se 'Stonehenge angleze.Tempulli u gjet nė afėrsi tė fshatit Ohoden.Sipas arkeologėve, njerėzit prehistorike e pėrdorur struktura qiellore pėr tė llogaritur stinėte dhe pėr tė pėrcaktuar kohe mė tė mire per mbjellje dhe korjet.
"Semantikė e disqe simbolizojnė diskun e diellit vetė, qė do tė thotė se ky ėshtė tempull dedikuar ndonjėherė mė tė hershme nė adhurimin e Zotit tė Diellit, tė zbuluar nė tokat tona", tha arkeologu Georgi Ganetsovski BN
Ndryshuar pėr herė tė fundit nga fegi : 16-12-2010 mė 15:48
Regullat e Postimit
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt