Updike, i fundmi i sagave të gjata

[Xhuxhumaku]

Updike, i fundmi i sagave të gjata

23/11/2010



“Subjekti i librave të mi, - thoshte shpesh shkrimtari i madh amerikan John Updike, - është shtresa e mesme protestante që popullon qytezat amerikane”. Në një shoqëri ekstremesh, ku dhuna, ajo e drejtpërdrejtë dhe verbale, janë një rutinë e kulturës së përditshme, Updike ishte dhe mbeti deri në fund i bindur në mundësinë e një jete normale për amerikanin e zakonshëm

“Kur shkruaj i drejtohem jo atij që banon në zemër të Nju Jorkut, por atij që e çon jetën në periferitë e errëta të krahinave. Parafytyroj djemtë e rinj fshatarë tek shkojnë në libraritë e fshatrave me mëngët përveshur e gjithë djersë, të cilët rrëmojnë nëpër libra për të shuar etjen që kanë për jetën”. Pamohueshmërisht i bardhë, heteroseksual dhe protestant, gjatë jetës së tij, Updike mbarti mbi supe barrën e të qenit një shkrimtar që nuk ishte i zi, nuk ishte femër, nuk ishte hebre, nuk ishte homoseksual dhe që i përkiste një kulture të caktuar, por që qëndronte gjithmonë në anën “e gabuar” të çështjeve, për të cilat ekzistonin konsensuse të heshtura. Ai mbështeti ndërhyrjen e amerikanëve në Vietnam dhe vuri në dyshim mençurinë e qeverisë në mbështetjen për artet. Shkroi plot pasion dhe hir për dashurinë ndaj grave, por njëherazi bëri edhe përshkrime elegante për homoseksualizmin, që për hir të së vërtetës nuk ishte përkatësia e tij. Gjithë kundërshtitë që bënte bashkë një personalitet si Updike bënë që e kaluara e tij, prejardhja modeste të ishte një fakt i përmendur shumë rrallë. Ai lindi në Shillington, një qytet i vogël në lindje të Pensilvanisë, në afërsi të qytetit të Readingut. I ati, Weslej, pas një periudhe papunësie në vitin 1930, gjeti një punë të paguar shumë keq si mësues matematike në një shkollë të mesme lokale. Një republikan i kahershëm, ai ndryshoi krah dhe vendosi të votojë për Ruzveltin. E ëma e shkrimtarit, Linda Hoyer, ishte një grua me shumë interesa kulturore dhe aspirata të larta, pavarësisht se ishte shitëse në një dyqan në zonës. Ajo kishte një diplomë për gjuhën angleze nga Universiteti i famshëm i Cornell-it dhe dëshironte të bëhej shkrimtare. Në vitet e fundit të jetës arriti që të botonte dy vëllime me tregime, “Magjia”, në vitin 1971 dhe “Predatori”, 1990. I biri, John, trashëgoi pasionin dhe ambicien e saj artistike që në moshë të hershme. Kujtimet e djalërisë i lidhen gjithmonë me ritmin e tasteve të makinës së shkrimit të së ëmës. Familja e Updike ishte një mbështetëse e vazhdueshme e demokratëve, deri në fund. Madje, edhe në zgjedhjet e fundit shkrimtari i madh ishte një nga mbështetësit më të zjarrtë të Barak Obamës dhe ndaj kandidates për numrin dy të republikanëve, Sarah Palin u shpreh shumë keq. Kur mësoi se të dy kandidatët presidencialë, si Obama ashtu edhe MekKejn i konsideronin librat e tij si të preferuarit e tyre, mbeti i çuditur. Në fëmijëri shkollimin e nisi në një shkollë luteriane dhe më pas familja u zhvendos në një qytet më të madh të Pensilvanisë, Plouvile. John Updike, një nga shkrimtarët më “urbanë” të Amerikës, i kaloi vitet e adoleshencës në një fermë shumë të vogël. Shillingtoni i fëmijërisë ishte copëza e tokës që e mbarte me vete kudo që shkonte. Ai ishte Dublini i tij, Parisi, Londra… “E kam dashur Shillingtonin sikurse dua trupin tim, ndërgjegjen time, sepse janë sinonime të qenies sime”, - shkruante shkrimtari në një intervistë. Ndjenja e përkatësisë bëri që vëmendja e tij e hershme në shkrime, por edhe më vonë, të përqendrohej te jeta dhe ekzistenca e njeriut të thjeshtë të shtresës së mesme. “Aty ndodhesha komod dhe pikërisht aty ishin edhe lajmet dhe brumi i shkrimeve të mia”. Në fëmijëri dhe adoleshencë, Updike ishte një djalë i gjatë, i ndrojtur, me një hundë të madhe romake, që gjente kënaqësi të jashtëzakonshme te piktura dhe të shkruarit. Ishte një karikaturist shumë i talentuar dhe shpresonte që një ditë të punonte në studiot e “Walt Disney”. Shkruante rregullisht për disa revista komike të zonës, dhe madje më vonë fitoi edhe një bursë për në Harvard. Aty u njoh me kritikun e famshëm Christofer Lasch. Megjithëse shumë i talentuar në shkrime, nuk u përfshi në stafin e revistës së universitetit, i cili përbëhej nga djem shumë ambiciozë, që nuk lejonin asnjë të huaj të bëhej pjesë e rrethit të tyre. Por, megjithatë, nuk ndenji duarkryq. Preferoi që të shkruante në një revistë komike, jo shumë të famshme, me profil satirën dhe parodinë. Më pas u zgjodh edhe kryeredaktori i saj. Me gjithë dëshirën për të shkruar dhe talentin, ai u rrëzua dy herë në provimin e të shkruarit krijues dhe nuk u vu re nga “gjuajtësit” e talenteve në rrethet letrare të Bostonit. Ende në moshë të re u martua me Meri Pnington, një studente arti e kolegjit Redklif. Studimet i thelloi edhe në shkollën e vizatimit Ruskin në Oksford, ku çiftit i erdhi në jetë edhe fëmija i parë, Elisabeta, në vitin 1955. Po atë vit Updike kthehet në Shtetet e Bashkuara për të filluar punë në revistën “New Yorker”, ku ndër të tjera kishte edhe një kolonë të përjavshme me titull “Llafet e qytetit”. Kjo revistë pati një ndikim shumë të madh tek Updike që në vitet e adoleshencës. Ai e admironte për mënyrën e të shtypurit dhe mençurinë e mendësinë kozmopolitane që përçonte. Me sugjerimin e së ëmës ai i kishte dërguar revistës shkrime dhe poema, që edhe pse nuk i ishin botuar fillimisht, e bënë shumë të lidhur me stafin. Pas kthimit nga Anglia, Updike iu kushtua gazetarisë. Ishte koha e luftës së Vietnamit dhe për shkaqe shëndetësore ai nuk shkoi ushtar, por ndiqte gjithçka në televizor, ndërkohë që shkruante dhe ngjiste njëra pas tjetrës shkallët drejtuese në revistë. Me të ardhurat e mira që fitonte nga puna, çifti mori me qira një apartament të vogël më Manhatanin perëndimor. Ishte një periudhë zbulimesh të mrekullueshme letrare. Fillimisht ai lexoi Nabokovin, më pas Joyce, Proust dhe Kierkegardin. Admironte mënyrën se si shkruante JD Salinger dhe se si edhe përmes tregimit të shkurtër i jepte shumë frymëmarrje realitetit amerikan të pasluftës. Kur nuk punonte për revistën, ai i kushtohej një dorëshkrimi të gjatë me titull “Shtëpia”, që kishte të bënte me gjithë jetën e tij deri në moshën 16-vjeçare. Ishte një përmbledhje tregimesh të shkurtra, por që më pas u shndërrua në romanin e tij të parë. Updike nuk ishte opinionist i mirë. Atij i interesonin më shumë faktet, gjërat që mund të nuhateshin dhe të prekeshin. Në revistën “New Yorker” qëndroi 20 muaj dhe e ndjeu që qyteti e shpërqendronte shumë në atë që kërkonte të bënte dhe se mund t’i kërcënonte edhe krijimtarinë. Në vitin 2003 shkruante: “Nju Jorku, gjatë 20 muajve të mi në këtë qytet, nuk më dukej thelbi i vërtetë i Amerikës. Ai ishte diku gjetkë dhe mua më duhej të shkoja ta gjeja”. Me këtë mendje la punën, edhe pse vazhdonte që të shkruante kolonën e përjavshme dhe nisi të jetonte vetëm me të ardhurat që merrte nga botimi i tregimeve, deri sa u zhvendos në një rajon të Masaçusetsit. Aty solli në jetë edhe tre fëmijë të tjerë dhe nisi të bëhej pjesë e komunitetit, qytezës. Romani debutues i Updike ishte “Panairi i të varfërve” (1959), një vëzhgim mjeshtëror i banorëve të një shtëpie pleqsh, që ishin përfshirë në një “betejë” përplasjeje vlerash mes një ish-të burgosuri dhe një shefi të shtëpisë që besonte në perfeksionin e njeriut. Mënyra brilante e të shprehurit e Updike u prit shumë mirë nga kritika në vitin 1959. Pjesa më e madhe e konsideruan romanin e parë “të shkruar shumë mirë, por pak të paformë dhe që nuk të mbetej gjatë në mendje”. Por, reputacionin e vërtetë si shkrimtar i afirmuar Updike e arriti me botimin e dy vëllimeve me tregime, “E njëjta derë” (1959) dhe “Pendët e pëllumbit” (1962). Megjithatë, çka kritikët mund ta falnin apo edhe të admironin te shkrimtarë si Borges apo Nabokov (dy shkrimtarë që Updike i çmonte shumë), e shihnin me shumë dyshim tek amerikani i ri. Shpesh ata druheshin se mos Updike ishte thjesht një stilist i përkryer, por i zbrazët e pa brendi. Vetë shkrimtari u mundua që t’i jepte një sërë përgjigjesh kësaj lloj kritike të hidhur dhe sigurisht që e bëri në mënyrën më të mirë të mundshme, përmes veprave të tij. Kështu erdhën romanet “Lepur, ik” (1960), që ishte edhe libri i parë i shumë të tjerëve që pasuan në 4 dekadat në vijim, ku shkrimtari rrëfen për ish-shokun e skuadrës së basketbollit “Lepur” Angstrom. Bëhet fjalë për 4 romane që dolën në intervale kohore një herë në dhjetë vjet dhe që flasin për ndryshimet në vite të njerëzve të zakonshëm, të fateve, mendësive e dashurive. Romanet e “Lepurit” kishin në vetvete një ambicie më të madhe se sa thjesht rrëfimin e dokeve dhe zakoneve amerikane. Ato i dhanë mundësi shkrimtarit që të rrëfente për venitjen dhe zvetënimin e mashkullit dhe femrës amerikane. Këto romane u vlerësuan shumë dhe morën një lumë çmimesh, ndër të cilat ishin dy çmime “Pulitzer” për romanin më të mirë. Në vitin 1982 shkrimtari doli për herë të dytë në kopertinën e revistës “Time”. “Më pëlqen shumë pjesa qendrore e Shteteve të Bashkuara. Pikërisht aty ndodhin përplasjet dhe konfliktet e vërteta”, - thoshte në një intervistë shkrimtari. “Centauri” (1963) ishte një tentativë për të qenë më shumë serioz në trajtimin e temave dhe me këtë libër Updike fitoi Çmimin Kombëtar për Letërsinë. Vitet ’60 ishin një periudhë relativisht e mbarë për Shtetet e Bashkuara, veçanërisht për një shkrimtar të ri. Updike mori me qira një studio mbi një restorant në qendër të qytezës, ku jetonte dhe shkruante çdo ditë që herët në mëngjes me makinën e tij të shkrimit. Për herë të parë e përdori kompjuterin në vitin 1983. Veç punës intensive ai i vinte vetes si qëllim që të bënte lëvizje të shpeshta në Nju Jork e qytete të tjera të mëdha, ku vizitonte muzetë dhe rrethet letrare. Ndryshimet e mëdha që sollën vitet ’60 kishin një ndikim shumë të madh edhe në jetën personale të shkrimtarit. Jeta e të rinjve ishte përfshirë nga “valët” e revolucionit seksual. Kur u botua romani i tij i pestë “Çiftet”, në vitin 1968, Updike zuri menjëherë vendin e parë në listën e librave më të shitur dhe vazhdoi të qëndronte në ato pozita deri në fund. Për sa i përket romanit, ai ishte një portret ambicioz i brezit të parë post-puritan të Amerikës, ku paratë dhe droga formëzonin sfondin në të cilin zhvillohet historia e 10 çifteve të ndryshme në një periudhë shumë të vështirë për martesat dhe çiftet, që po përjetonin kriza të mëdha. Updike nuk bënte pjesë në kategorinë e “djemve të këqij”, megjithatë ishte i pajisur me një “shije të mirë” për femrat. Në librat e tij ka shkruar shumë për to: për seksin, lëkurën, flokët e aromën dhe gjithmonë me një mjeshtëri, shpesh me humor dhe kënaqësi të patreguar. Për sa i përket jetës së çifteve, ai nuk mbante anë të caktuara, ndërsa për sa i përket moralit të tyre dhe tradhtive, nuk mundohej të gjykonte. Ai thjesht vëzhgonte dhe përshkruante, sikundër bënë në kohën e tyre edhe Flober e Joyce dhe sikundër duhet të bëjë një romancier i mirë. Shkrimtari u nda nga bashkëshortja në mënyrë miqësore në vitin 1976 dhe një vit më vonë ai u martua me Martha Bernhard. Fundi i martesës së parë i dha një material të pasur e të bollshëm për një cikël autobiografik historish për Richard dhe Joan Maples, martesa e të cilëve ndodhej në vështirësi. Në vitet ’70, Updike ishte shndërruar në një figurë publike. Në vitin 1978 botoi “Goditja”, në të cilin u mundua të jepte atë që kishte parë gjatë udhëtimeve të shpeshta në Afrikë. Ai shkroi edhe një autobiografi me titull “Vetëndërgjegjja” dhe 4 romane të tjerë në vitet 1980, një prej të cilëve “Shtrigat e Eastuikut”, ku flet për tendencat e feminizmit u shndërrua më vonë në një film shumë të suksesshëm. Më pas vijnë romane të tjerë si “Përtejeta” (1994, kujtime të administratës së Presidentit Ford), “Historia” e të tjera, e të tjera. Cilësia e prozës së Updike erdhi gjithnjë duke u përmirësuar e perfeksionuar nga dhjetëvjeçari në dhjetëvjeçar. Një nga kritikët më të mirë amerikanë ka shkruar për Updike: “Ai ka bërë për pasurimin tonë më shumë se të gjithë bankierët, brokerat e marrë së bashku dhe me ndryshimin se librat e Updike, ndryshe nga vlera e aksioneve të bursës, do të kenë një vlerë të përjetshme”.

shqip.