Në bjeshkët e Prizrenit, ku serbët zhdukën shqiptarët

Violeta Murati 30/10/2010 10:36:00


Prizreni, qyteti i lidhjes dhe i ndarjes së historisë së shqiptarëve; në bjeshkët e Sharrit me të rikthyerit nga spastrimi serb; Brezovica, rrëzimi i lavdisë së qendrës më të famshme të skijimit në Evropë, kur politika shoviniste e populloi me serbë të butë e myslimanë të Bosnjës, si bashkëjetojnë sot me shqiptarët e sapoardhur



Në ditët kur tetori ka diell, Prizreni sikur zbulohet prej një mbulese të mëndafshtë gri, hijerëndë që ia jep dimri. Lumbardhi ka ngjyrë të ëmbël, nuk është i vrullshëm, edhe pse ngjan egër dhe ndien më shpejt të ftohtin në qytet, dhe rrugë të gjatë bën nga derdhja prej maleve, rrëshqitjen mes kanioneve kur zbret nga bjeshkët e Sharrit. Aty, në vendin me emrin Prevall, në luginën ku serbët shpërngulën të gjithë shqiptarët duke e populluar me serbë e myslimanë të Bosnjës.

“Këtu buron Lumbardhi, që mbledh ujë e borë, që zgjat deri në gusht në këto bjeshkë”, - na thotë Kyseli Hulaj, kryetar i Shoqatës së Gjuetarëve, që i ngjitet çdo ditë malit dhe shoqëron mjaft turistë në atë zonë.

Bjeshkët e Sharrit janë mburrja e prizrenasve, të paktën në ditët e sotme, pasi fenë e kanë vënë në plan të dytë, si dëfrim për turistët!

Ndërsa urat e vjetra, që shoqërojnë Lumbardhin në hyrje, të vjetra, prej guri, kanë histori, po ne nxitojmë në këtë prekje të beftë të Prizrenit, kur buzë bordurës që mban lumin, na tërheq vëmendjen një fjali e shkruar në të kuqe: “Kapitalizmi organizon komunizmin”.

Sapo jemi ndalur përpara Hamamit të Gazi Mehmet Pashës, kur mbi një kaloshinë të zbukuruar me të kuqe, dy vajza të reja, në të zeza, veshur hollë për këtë stinë, kthejnë kokën sa majtas, djathtas, duke shkrepur aparatin fotografik; menjëherë pas tyre në ironi në një Benz të zi, të hapur, dy djem të rinj nxitonin të parakalonin - rruga nuk ka ndonjë tension trafiku. Përballë, një tabelë pothuaj në rënie, mbi xham plot pluhur të një godinë si të vjetër, shkruante: “Hotel Tirana!”

Ishim habitur shpesh në Tiranë se lokalet a kioskat vinin emra qytetesh nga Kosova. Po kaq me habi pamë edhe godinën me emrin e kryeqytetit. Por në këtë hutim të shpejtë, Shendi, përgjegjësi i zhvillimit të turizmit për Prizrenin, na thotë se hamami që do të vizitojmë, është ndër më të mëdhenjtë në Ballkan; mendohet të jetë me themele romake, në krenari që të mos identifikohen aq shumë me turqit, po më herët.

Në fakt, hamami është i konservuar prej shekujsh, ruan strukturën arkitekturore orientale, - është madhështore dhe një ndër arsyet që vendalinjtë e quajnë Prizrenin “Parajsë e kësaj bote”, duke renditur shpejt e shpejt pa mundur t’i vizatojmë brenda pak orëve: Xhaminë e Sinan Pashës, “Shën Premtja”, Kalaja, Manastiri i Kryeengjujve, kompleksin arkeologjik, çezmet e shumta në rrugët e qytetit, Shatërvani, si dhe vendet buzë lumit Lumbardh. Kroi në Shatërvan, që rrjedh me ujë të ftohtë dhe të pijshëm, me kalldrëm të vjetër, vendosur përballë Urës së Gurit, Xhamisë së Sinan Pashës dhe Kishës së Shën Gjergjit, mbahet si më e veçanta në Prizren. Aty na tregojnë për një proverb të vjetër që thotë: Kush pi ujë një herë në Shatërvan, do ta ketë të vështirë të largohet nga Prizreni, ndërsa të citojnë menjëherë edhe fjalët e historianëve se çdo gur i Prizrenit është histori më vete dhe poetët kanë lënë epitafin e romantizmit se Prizreni është qyteti i këngës dhe i dashurisë - ja pse bëhet i ëmbël dhe e ndien fort këtë qytet!

Vetëm Hamamin e Gazi Mehmet Pashës patëm mundësi ta shikojmë në brendësi, duke na treguar se është ndër objektet më të vizituara të qytetit.

Qysh prej kohës së turqve nuk është më funksional, dhe për këtë Shendi na thotë më zë, si në fshehtësi, se së shpejti është një projekt për ta bërë funksional.

Hamami ka qenë publik, i ndarë në dy mjedise më hapësirë gjigande, aty laheshin veç burrat e gratë! Në dy hapësirat me kupola të gjera, të mbuluara me tjegulla turke, që kanë rënie në tetë anë. Në qendër ka shatërvanin rreth të cilit në kohën e atëhershme bëheshin përgatitjet për banjo duke shërbyer me pije të ndryshme. Na thuhet se në kohën e sotme hamami është nën mbrojtjen e monumenteve, në paradoks të historisë sot shfrytëzohet për takime kulturore! Dhe ja, në muret e hamamit varej një afishe e madhe duke na lajmëruar se ishte pushtuar nga ekspozitat e stripeve ndërkombëtare; asnjë fjalë shqip. Ekspozita ishte ndërkombëtare. Qëllimi për të parë hamamin na nxiti edhe për ekspozitën e fumetit.

Hodhëm sytë mbi shtetet pjesëmarrëse të vizatimeve ndërkombëtare: Iran, Turqi, Azerbajxhan, Siri, Kroaci, Serbi, sigurisht Kosovë, kjo si lindje e largme, ndërsa Shqipëria nuk ishte pjesëmarrëse.



***

Është kohë dreke, e diel, dhe xhiroja e famshme përpara Xhamisë së Sinan Pashës, - që ka tabelën e rikonstruksionit dhe nuk lejonte vizita, - është plot. Vajzat pushtojnë më së shumti, veshur moderne që ecin në grupe, dhe shkundin vështrimet e djemve anash tyre! Prizreni mbahet për gjallërinë e pashoqe të çarshisë. Takojmë dy gjimnaziste me kufje në vesh, dëgjojnë Rihanën, Tunën, e duan shumë Bleron apo Alban Skënderajn - ndërsa nxitojnë të jenë në shtëpi, pasi kishin kaluar disa orë në një ditëlindje, duke e festuar mu te Xhiroja e Çarshisë.

Nuk e tradhtojnë Prizrenin, ndonëse Tiranën thonë se e shohin me lakmi, se është moderne! Aktore dhe këngëtare, dëshira e tyre dhe hynë pas një copë rruge, në një kthinë të qytetit, duke qeshur me të madhe, pasi kujtonin ngacmimet e djemve në rrugë! Por, jo pak herë në Prizren dëgjon të flitet turqisht. Lokalet janë mbushur plot, anës Lumbardhit, ku mblidhen mizë gjithë njerëzia. Pas një dreke tradicionale, ngjitja e shpejtë në kala është kuriozitet për ata që nuk kanë qenë ndonjëherë në Prizren. Muri që duket nga poshtë, është gjigand, mjaft i lartë dhe mbrojtës për qytetin. Rruga është thikë përpjetë e tatëpjetë. Sa kalon portën e gurtë të kalasë, shembet gjithë përfytyrimi, bashkë me kalanë që ke imagjinuar. Përveç murit, asgjë tjetër s’ka në majë të kodrës që mban qytetin në pëllëmbë të dorës.

Efekti është i fortë - i menjëhershëm - shtruar si portokallinj, çatitë e shtëpive mbulojnë tokën, në një uniformë arkitekture, të ulëta, në një hapësirë që s’ta mbaron vështrimin - ky është Prizreni. Është magjepsëse pamja nga lart, mbi kala. Siç na thonë janë shtuar xhamitë - qyteti duket si mbi gjilpëra xhamish, majëholla, të shtrira me lagje, kush e kush ta ketë më të lartë.

Por në shëtitjen e Prizrenit e para gjë është historia e shqiptarëve. Lidhja e Prizrenit, godina me emrin. Nga jashtë është një nga perlat e arkitekturës së qytetit. Ndërsa të paimagjinueshme janë fotot e ekspozuara aty, për të krahasuar se si u rrafshua më ‘99 nga serbët dhe u rindërtua sërish sipas origjinalit. Godinë plot dritë, e ulët, e rrethuar nga kupolat dhe hijet e xhamive. Nuk e dallon, sa ironia na çon në mendimin se të ishte në Shqipëri, kjo godinë mund të ishte akoma e rrafshuar ose mund ta kishin bërë direkt lokal. Kjo është rezidenca ku është mbajtur Lidhja - kujtohet ciceronia të na thotë me zë të lartë, kalon me radhë vendet ku flitet për të gjitha personalitet e Lidhjes.

Hyjmë në muze, është shumë i vjetër dhe për eksponatet na thonë se qysh nga koha e luftës nuk janë të ekspozuara. Ka skulptura të Abdyl Frashërit dhe Ymer Prizrenit - ka vetëm piktura të mbytura në pluhur. Shtëpi tipike shqiptare e Prizrenit me manekinë të veshur me etnografinë e zonës. Veshje të burrave pak të përdorura apo e kanë nga koha, dyert janë për tokë. Një shirit nuk lejon të kalosh për të parë nga afër apo t’i shpëtosh tundimit për të provuar xhubletën e vjetër, tavane gdhendur me dru, kanë veç mostrën me datimin që i takon gjysmës së dytë të shekullit të 19-të. Është e njëjta pamje që të ofrojnë edhe shumë muze në Shqipëri, pluhur dhe gozhdë. Te “Lidhja e Prizrenit”, ciceronia na drejton për te tavolina origjinale e Abdyl Frashërit, një katërkëndore e vogël, e gdhendur te këmbët, në ngjyrë kafe të errët, si dhe prangat në një kënd tjetër, kur u arrestua Abdyl Frashëri; ja dhe shpata origjinale e Ymer Prizrenit dhe një orë muri e 800-s e dhuruar, po e Ymer Prizrenit.



***

Në Prizren hymë vonë, dritat e mbrëmjes rrëshqitën shpejt, ndërsa ne nisëm rrugën pa pasur idenë se ku do të shkonim. Guidari ynë, Sadik Malaj, që udhëhoqi turin organizuar prej dy agjencive, Kosovë e Shqipëri, për turizmin ndërkufitar, tha se për pak minuta do sosim. Por kaluan gati dy orë të mira udhëtimi me autobus dhe vetëm prej bufatjes së veshëve kuptuam se po ngjiteshim malit. Asnjë informacion tjetër, ndalesa për të ngrenë darkë ishte në një restorant të quajtur “Luboten”, - ah te Bora na thanë të nesërmen, janë serbë! Në fakt, kjo na u prezantua kur na ndalën para lokalit, si për të na lajmëruar. Atmosfera e restorantit është gati franceze; një oxhak i ndezur, plot dru e ngrohtësi që të rrëmbente fill. Ca të rinj, edhe pse ishte vonë, qëndronin në holl. Janë të rinj serbë, kalojnë pothuaj çdo mbrëmje këtu, mblidhen shpesh - na thanë. Nuk ishin të zhurmshëm, por dukeshin plot hare dhe të qeshurat e tyre shpërthenin herë pas here. Aty i gjetëm dhe aty i lamë edhe pasi darkuam, ku kamerierët serbë, dy burra veshur me uniformë, rrinin gati në buzëqeshje, edhe pse lokalin e kishim “pushtuar” nja 40 shqiptarë. Në këtë zonë na thanë se serbët janë të butë dhe mjaft kokulur. Ne, në fakt, në atë orë të mbrëmjes, për sinqeritet na interesonte vetëm oxhaku, se kishim shumë ftohtë, dhe një e ngrënë mirë! Kamerierët e kuptonin shumë mirë shqipen, pavarësisht se nuk thoshin asnjë fjalë shqip. Ndërsa ne po, për më pak se një orë, mësuam se “voda” i thoshin ujit!

Ishte ora dhjetë e mbrëmjes dhe na u desh edhe gjysmë ore nga “Luboteni” të mburrnim tek hoteli, ku na kishin caktuar fjetjen. Nga vendi ku ndali autobusi, deri tek hoteli, në mes të errësirës, na u desh të bënim nja pesë minuta në këmbë. Ishte errësirë totale dhe ne dukeshim gati si të arratisur dhe operatorëve të televizioneve nuk u mungoi fantazia që të na filmonin për arkiv - plane për të konkretizuar ndonjë lajm trafiku klandestin nga shtigje malesh! Edhe durimi na u sos nga rruga pa fund, por me të hyrë në “Woodland”, qetësia, ngrohtësia dhe muzika në sfond nën kitarë na ktheu shpresat se nuk do torturohemi më! Na treguan se kemi arritur në Brezovicë dhe ndodhemi në 1750 metra lartësi mbi nivelin e detit. Ndjenim ngricën nën këmbë, edhe pse ishte errësirë, dhe në hyrje të hotelit temperatura shënonte -1 gradë. Kjo ishte e pabesueshme në fillim të tetorit. Por befasia ishte të nesërmen. Ngaqë kishim udhëtuar natën, asnjë ide nuk ishte krijuar ku jemi. Në mëngjes, kur dielli del butë për njerëzit dhe majat e maleve - befasia nuk ngjante me asgjë; liri totale mes ajrit, tokës dhe qiellit.

Ngrica ishte trashur edhe më, bërë akull; ndërsa përpara vije zap një hapësirë pafund vargmalesh, dallgë deti, në blu dhe ti mbi to! Pamje shokuese poshtë teje dhe karshi, fare afër, gati ta prekje me dorë, majë mali tmerrësisht të butë, të lëpirë nga bari ngjyrë bezhë, i rruar deri në rrëzë të tokës.

Kjo ishte qendra turistike në bjeshkët e Sharrit, të cilën serbët e patën zhveshur së pari nga shqiptarët, duke e shndërruar në një vend, ndër më të famshmit në Evropë për skijim.

Reliktet ishin akoma në këmbë; hoteli i vjetër, teleferiku, slitat, ca kabina prej druri që mezi mbaheshin në këmbë. Na thanë se sapo janë privatizuar dhe ishte ndër prioritetet që ky vend do t’i sillte Kosovës famën e turizmit dimëror. Tani niste sezoni turistik aty.

E lamë qendrën e skijimit, si nga udhëtimet e rralla që duhet bërë patjetër kur të shkoni në Prizren. Rruga është e shtruar deri në vend. Dhe është mrekullia tjetër që merr me vete duke zbritur bjeshkët.

Në vjeshtë është kopsht pemësh që u lëshohen ngjitas maleve, duke e humbur tokën. E verdhë, të kuqe, shumë të kuqe, e kaftë, shumë jeshile duket sikur ecën në një shteg përrallash, të cilave dielli u jep më tepër shkëlqim dhe hijet e tyre zgjasin në kryqëzim të njëra-tjetrës, edhe neve na zënë rrugën e detyrohemi t’i kryqëzojmë shpejt ndjesitë; ato bukurinë, ne mahninë!

Grykat e krijuara prej shpateve të maleve mbrojnë disa shtëpi, të rrudhura bashkë, grumbull dhe banorët e tyre janë serbë. Janë disa gryka të tilla, si fshatra të vegjël, që rrinë plot frikë të strukur në lugina. Na thonë se të gjitha janë shtëpi serbe, të vendosura aty me qëllim nga shovinistët pasi kanë shkatërruar e djegur, spastruar krejtësisht zonën prej shqiptarëve. Fshatrat dhe shtëpitë që shoqërojnë rrugën, së shumti kthyer në hotele dhe pika turistike janë të banuar prej serbëve. “Por ata e kanë pranuar realitetin e Kosovës dhe nuk ndihen, janë të urtë”, - na thonë. Janë serbë që nuk janë të zhvilluar, mbahen me bagëti dhe ndërtim. Fëmijët i shkollojnë në shqip, por nuk krijojnë probleme. Ndërsa në shtëpi flasin serbisht.

Pavarësisht se mezi mbijetojnë, serbët i kanë shtëpitë në arkitekturën e tyre, të bukura, oborret e tyre janë të pastra, të mbushura me lule, gjithçka e ngjashme me natyrën. Shtëpitë e vendosura buzë rrugës shfrytëzohen për hoteleri e turizëm dimëror. Marrim vesh se shqiptaret janë rikthyer pas luftës, duke rindërtuar vilat e djegura dhe duke blerë shtëpitë e serbëve.

Ndërsa në projektet politike, është edhe ndërtimi i një fshati turistik të populluar me shqiptarë. Të ardhur nga Bosnja, Fadili na tregon se janë larguar nga Kosova më ‘36, si familje. Të vendosur në ballë të një mali, restorant “Sharri” është ndër risorset turistike më të famshme në ato anë. Sapo i jemi larguar qendrës së komunës së Shterpcës dhe vendi quhet Prevall. Me nga një gotë raki para Fadili dhe Kyseli janë ulur pranë oxhakut. Me mbiemrin Hasani, kjo familje prej tri vitesh ka ngritur qendrën turistike në Prevall dhe është më e njohura e zonës. Fadili, jo menjëherë, na tregon se është bashkadministrator me të vëllain, që menaxhon restorantin “Sharri”. I veshur me rroba pune, Fadili tregon se vëllai i tij u martua me një shqiptare, ndaj u kthye në Kosovë. Në Bosnjë kanë jetuar me tregti, si traditë e familjes, kanë pasur dyqane, restorante dhe një ëmbëltore. “Vëllai e kishte merak që të çonte deri në fund zanatin, traditën e familjes, prandaj hapi restorantin”. Kthimi i të vëllait i shtyu të gjithë të vendoseshin familjarisht në Brezovicë.

Sot, ku kanë vendosur një nga risortet më të mëdha në Kosovë, e papërshkrueshme për nga hapësira, dhe shërbimet që ofron, ka qenë një livadh ku vinin për piknik.

Fadili na thotë të njëjtat fjalë si shqiptarët e tjerë të kësaj zone, se serbët këtu janë të butë dhe të urtë. Ata janë shqiptarët e parë që janë vendosur aty pas luftës dhe në tri vite investimi ku gjithçka është bërë prej tyre, privatisht, Fadili tregon se kanë pasur mjaft vështirësi, se kanë rregulluar vetë dritat, ujësjellësin, shtigjet... dhe presin të zgjerojnë sërish mjediset e brendshme, për të pasur më shumë mundësira argëtimi për turistët. Kyseli, që merret me gjueti dhe ndan miqësinë me të familjes Hasani, por dhe një lloj punësimi, tregon se shumë të huaj, që vijnë në Sharr, i shoqëron nëpër natyrën e zonës. “Jam adhurues i natyrës dhe vij çdo ditë këtu, çdo mal e bjeshkë i kam shëtitur më këmbë”, - thotë Kyseli. “Para pak kohësh ishin ministrat e Këshillit të Evropës, i kam shëtitur këtyre maleve, janë shtigje për piknik e gati për turizëm”, - shton burri me mustaqe, i veshur me kostum jeshil gjuetie.

Të gjithë besojnë te Brezovica, ndonëse tani ka mbetur një shkretëtirë, për fat të mirë, na thonë është shpallur Park Kombëtar, dhe vitin e ardhshëm kanë entuziazëm se do të bëhet një perlë e turizmit kosovar.

“Është një plan ndërkombëtar, ku do hidhen, besojmë, miliona, sepse është baza më e fortë e skijimit. Edhe serbët aty janë shumë luajalë. Pronarët e “Lubotenit”, janë në shoqatën tonë të turizmit, çdo herë u përgjigjen ftesave pozitivisht. Ata e kanë pranuar realitetin e Kosovës”, - na thonë ata të zyrës për zhvillimin e turizmit, në Prizren. Ndërsa lamë në hollin e “Woodland” copa revistash alpinizmi, në gjuhën serbe, ndoshta ekspozuar aty si gjurmë nostalgjie kur kjo zonë mblidhte Evropën në dimër! Ndërsa pritet të rikthehen shqiptarët.

standard