Dialekti

[SERAFIM DILO]

Dialekti=Bisedë me njëri-tjetrin, është një variant i një gjuhe, i cili përdoret nga një pjesë e popullsisë së një vendi, por që kuptohet edhe nga folësit e tjerë të kësaj gjuhe. Dialektet e një gjuhe dallojnë nga njëri-tjetri nga disa veçori leksikore, sintaksore ose fonetike.

Në përgjithësi dallojmë dy lloje dialektesh:

dialektet krahinorë (ose gjeografikë), që studiohen nga dialektologjia.
dialektet shoqërorë (ose sociolektet), që studiohen nga sociolinguistika.
Gjuha Shqipe ka dy dialekte, gegë dhe toskë.

Dialekti Gegë ose gegërishtja (Geg. gegnisht) është njëri nga dy dialektet e gjuhës shqipe, që flitet nga shqiptarët gegë në veri të Shqipërisë, në Kosovë, në Maqedoni si dhe në Serbi dhe Mal të Zi. Kufiri në mes të gegërishtes dhe toskërishtes është Lumi Shkumbin në Shqipëri, që përshkon Shqipërinë e mesme nga lindja në perëndim.

Gegë është po ashtu klasifikim nënetnik i shqiptarëve dhe përfshin banorët e viseve mbi Shkumbin, cekur më lart, ose folësit e gegërishtes. Trojet e banuara nga gegët janë njohur historikisht si Gegëri, sidomos gjatë shek. XIX dhe kohës së Lidhjes së Prizrenit.

Prejardhja e fjalës

Pashko Vasa për kuptimin e fjalëve gegëri dhe gegë, mendon se duhet kërkuar tek Homeri, saktësisht në rreshtat ku thotë se : Përtej maleve të Akrokeronit banojnë gjigantët. Sipas Pashko Vasës, fjala gjigas, në greqisht do të thotë gjigant, vigan. Për argumenti jep një shkresë në të cilën ndër të tjera thotë se fjala Gjigaj dhe Gegaj, - janë i njëjti emër dhe kanë të njëjtin kuptim si në shqip po ashtu edhe në greqisht.

Veçanti të gegërishtes

Paskajorja

Paskajorja – me + pjesorja e foljes (p.sh. me punue, me kallëzue). Kjo veçanti e gegërishtes përdoren në shumicën e gjuhës dhe zë vendin e mënyrës lidhore të gjuhës standarde në shumicën e rasteve. Mënyra lidhore që përdoret në standard lidhet me vetën dhe kohën (e tashme: p.sh. të punoj d.m.th. unë të punoj, të punosh d.m.th. ti të punosh etj., dhe e pakryer: të punoja, të punoje, etj.) ndërsa paskajorja e gegërishtes është gjithëpërfshirëse.

Shumë gjuhëtarë sot janë ithtarë të futjes së këtij lloji të paskajores në gjuhën standarde meqë një pjesë e madhe e shqiptarëve e përdorin në të folurën e përditshme. Këta gjuhëtare mendojnë se shqipja standarde do të ishte më e lehtë dhe me më shumë mundësi shprehëese e stilistike. Ky lloj i paskajores do të ofronte përkthime më adekuate në këtë rast: "To Be or Not To Be" Shekspiri nuk thotë Ti, të jesh apo të mos jesh, por thotë, pa iu drejtuar asnjë vete, as të dytës, as të tretës: “Me qenë a mos me qenë” (ose në variante më të skajshme: "me kânë a mos ke kânë"). Ndërkaq, një përkthim i tipit "për të qenë apo për të mos qenë" nuk tingëllon shqip.

Foljet kalimtare dhe jokalimtare

Megjithëse veprore, në gegërishte, shumë folje, si “me ardhë/vij”, në të kaluarën dhe kohë të tjera të së shkuarës paraprihen nga folja “me qenë/jam”. P.sh. “Jam ardhë dje, po nuk t’gjeta aty”. Sidoqoftë, këto folje mund të zgjedhohen edhe si në standard me “kam” përpara, por modeli i mësipërm është shumë i përhapur në Kosovë.

Fjalori i pasur

Gegërishtja ka shumë fjalë që nuk përfshihen në fjalorin e gjuhës standarde. Disa shembuj: me nirthtë, me (i) mejt (p.sh. Më ka mejt krahu), kacurret (plot, me spicë) etj.

Zanoret hundore

Zanoret hundore (a, ë) e bëjnë gegërishten më të vështirë për t'u mësuar si dialekt (për shqiptarët) ose gjuhë e dytë (për të huajt që mësojnë shqipen gege). Njëherësh, theksimi i tyre është dallimi kryesor në theks prej toskërishtes, duke e bërë atë më të butë për veshin. Zanoret hundore zëvendësojnë thuajse plotësisht tingullin e theksuar "ë" që në gegërishte figuron si shkronjë për zgjatjen e zanores paraprijëse dhe shpesh quhet "e pa zâ" (e pa zë). Kur "ë"-ja shkon e patheksuar në toskërisht, në gegërisht ajo zgjat zanoret paraprake.

Rotacizmi

Kjo është një teori shumë e mbështetur nga studimet. Shihet, për shembull se rotacizmi “n” në “r” ka ndodhur e jo “r” në “n”, çka dëshmon se gegërishtja ka ruajtur më shumë elemente të shqipes së vjetër. Këtë e zbulojmë prej fjalëve latine si psh. “virgin-” që në gegërishte sot është “virgjin” dhe në toskërisht/standard “i/e virgjër”, “inimicus” e gjetur në gegërishte si “anmik” dhe e transformuar në toskërisht/standard si “armik”.

Përdorimi letrar

Dokumentet më të vjetra të shqipes janë shkruar në gegërishte. Këto përfshijnë "Formulën e pagëzimit" të Pal Engjëllit, "Mesharin" e Gjon Buzukut, "Çetën e profetëve" nga Pjetër Bogdani, veprat e Pjetër Budit, Frang Bardhit etj. Në gegërishte u shkruan edhe kryevepra të letërsisë shqiptare si "Lahuta e Malcís" e Gjergj Fishtës, si dhe u kodifikua Kanuni i Lekë Dukagjinit nga Shtjefën Gjeçovi.

Përveç se flitet nga shqiptarët gegë, gegërishtja ka qenë dialekt zyrtar në Shqipëri para Luftës së Dytë Botërore dhe në Kosovë deri më 1968. Shumë mërgimtarë shqiptarë gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri kanë vazhduar ta përdorin gegërishten në letrat e tyre. Sot gegërishtja përkrahet si dialekt dhe përdoret aty-këtu nga gazeta "Java" në Kosovë. Botuesi i saj, Migjen Kelmendi, është një nga ideatorët për zyrtarizimin e gegërishtes së paku në Kosovë, mirëpo figura e tij është kritikuar për nxitje të përçarjes kombëtare. Të tjerë përkrahës të gegërishtes janë kryesisht letrarë nga Shkodra, një nga qendrat e përdorimit dhe zhvillimit të gegërishtes gjatë historisë.

Migjen Kelmendi dhe Gjuha e zyrtare
Ideja për zyrtarizimin e gegërishtes, kudoqoftë, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë, jo që duhet kritikuar, natyrisht pa fyer as Migjenin as Nexhmedinin, as të tjeret që mendojnë ndryshe, por kurrsesi nuk duhet te pajtohemi me nje ide të tille, kjo vërtet do ishte nje përçarjes kombëtare. Mendoj, se nese asgje nuk ka arritur shqipatria ne teresi, gjate udheheqjes se komunisteve, me unifikimin e gjuhes shqipe, tregon se ajo udheheqje nuk ka qene antishqiptare, siç po e emërojnë-etiketojne një pjesë e madhe intelektualesh.Me unifikim e gjuhes shqipe, jane vure themelet e bashkimit te kombit-idesë së shenjtë te Rilindasëve-Profetëve shqiptarë. Andi Ballshi

Shembuj dhe krahasime

(1) Shtjefën Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër: 1933

Burri a' në detyrë:
a) me u përkujdesë per veshë e mathë e per gjithshka të lypet per me mbajtë jeten;
b) me ruejtë nderen e grues e mos me e lânë me u ankue per kurrnji nevojë.

Në standard:
Burri është i detyruar:
a) të përkujdeset për veshmbathje e për gjithçka që lipset për ta mbajtur jetën;
b) ta ruajë nderin e gruas e mos ta lë të ankohet për asnjë nevojë.

(2) Këshilli Populluer i Komunës së Prishtinës, Prishtina (monografi), 1959

Gjatë pesëmbëdhetë vjetve të fundit janë investue mjete bukur të mëdha për objekte të ndryshme komunale. Qysh në vjetin 1946 rinija ndërtoi rezervoarin e madh për ujsellësin e qytetit dhe Prishtinës iu sigurue kështu për herë të parë uji i shëndoshë për pije. Kapaciteti i ujsjellësit ishte 15 litra në sekndë. Prej asaj kohe ujsellsi u zgjanue dhe modernizue vazhdimisht dhe tash për çdo sekondë jep nga 30 litra ujë.

Në standard:
Gjatë pesëmbëdhjetë vjetëve të fundit janë investuar mjete bukur të mëdha për objekte të ndryshme komunale. Qysh në vitin 1946, rinia ndërtoi rezervarin e madh për ujësjellësin e qytetit dhe Prishtinës iu sigurua kështu për herë të parë uji i shëndoshë për pije. Kapaciteti i ujësjellësit ishte 15 litra në sekondë. Prej asaj kohe ujësjellësi u zgjerua dhe modernizua vazhdimisht dhe tani për çdo sekondë jep nga 30 litra ujë.

Dialekti Toskë ose toskërisht është njëri nga dy dialektet e gjuhës shqipe, që flitet në jug të Shqipërisë, në një pjesë të vogël të Maqedonisë, në Greqi dhe në Italinë jugore nga arbëreshët. Kufiri në mes të gegërishtes dhe toskërishtes është Lumi Shkumbin që përshkon Shqipërinë e Mesme nga lindja në perëndim.

Teme inteligjente,dhe e shkruar bukur.

[s0ni]

Gjinokastra ti je ne vete apo jo?? Pse ke lindur ne Shqiperi edhe te eshte mesuar veshi me ate letraren te duket e drejte te perulesh te tjeret??
Fillimisht kjo tema eshte per Dialektin Shqip, mos na vendos Serbishten ketu!!!
Meso si te respektosh e komunikosh si njeri me te tjeret perpara se te flasesh, jo per gje por vetes tende i ul pike.

[Gjinokastra]

Gjinokastra ti je ne vete apo jo?? Pse ke lindur ne Shqiperi edhe te eshte mesuar veshi me ate letraren te duket e drejte te perulesh te tjeret??
Fillimisht kjo tema eshte per Dialektin Shqip, mos na vendos Serbishten ketu!!!
Meso si te respektosh e komunikosh si njeri me te tjeret perpara se te flasesh, jo per gje por vetes tende i ul pike.

Po te mesoj sesi te shqiptosh gjuhen tende! Se ti nuk di!

Edhe serbishten e solla per krahasim!

Nuk eshte ceshtje superioriteti krahinor o mendje ngushte!

Eshte kulture edhe deshire per te ndihmuar bashke kombasit!

JU VRAFTE MURTAJA, 1 NEURON NE KOKE KENI TE GJITHE!

Sapo mesoni te shkruani, vetem budallalleqe feminore thoni.

[s0ni]

Po te mesoj sesi te shqiptosh gjuhen tende! Se ti nuk di!

Edhe serbishten e solla per krahasim!

Nuk eshte ceshtje superioriteti krahinor o mendje ngushte!

Eshte kulture edhe deshire per te ndihmuar bashke kombasit!

JU VRAFTE MURTAJA, 1 NEURON NE KOKE KENI TE GJITHE!

Sapo mesoni te shkruani, vetem budallalleqe feminore thoni.

Me rafte pika me rafte, se kam ditur qe qenke mendja me e ndritur qe kemi ketu. Do nje medalje ta varesh ne qafe?

[kapllani]

Po te mesoj sesi te shqiptosh gjuhen tende! Se ti nuk di!

Edhe serbishten e solla per krahasim!

Nuk eshte ceshtje superioriteti krahinor o mendje ngushte!

Eshte kulture edhe deshire per te ndihmuar bashke kombasit!

JU VRAFTE MURTAJA, 1 NEURON NE KOKE KENI TE GJITHE!

Sapo mesoni te shkruani, vetem budallalleqe feminore thoni.

shum qesharake, pikerisht ai qe shtiret me qene koka ma e mencun mbi kete dhe, fillon t'i nemose te tjeret per mendimet e tyne.

Teme pa vlera, akoma nuk e kam kuptuar pse eshte hapur edhe c'qellim ka?

pse teme pa vlere? neqoftese e ke ngene me e shikue tane forumin me te gjitha temet e tij, te pakten dhjete teme do t'i gjesh qe do t'ia vlente t'i thuesh teme te pakuptimta. Mendoj se per te gjithe ata qe jane te interesuem ne gjuhen shqipe dhe sidomos ne dialektet e saj kane me pase interese me dhane kontributin e tyne per kete teme. Ty te indinjon vetem permendja e gegnishtes dhe dron se prap do te ndizet nji diskutim per venien e saj ne perdorim shkrimor. Nuk di cfare halli ke, qe kurr nuk u shoqnove me kete ide, e cila, sikur te implementohej, do te zgjidhte shum probleme sa i perket gjuhesise, dhe ne shqiptaret do te ishim nji komb shum ma i bashkuem, nji gja e cila do te gezonte shum atedhedashes si puna jote. Prandej mos i perul te tjeret per mendimet e tyne dhe mos u zemro qe ende kemi ca njerez me vetedije te shendosh te cilet nuk e kane harrue padrejtesine qe i asht ba popullit tone, kur ne vitin 1972 imponohej nji leterarce e cila e pashqyronte ne menyre ma te qarte komunizmin enverist.

PS: nuk kam nder mend me ba kete si baze per kete teme dhe nuk me ka shkue mendja ta ndezi prap kete debate, por ka ca njerez si Gjinokastra te cilet qesin mijra fjale boshe dhe e tregojne tuten e tyne si me e prezantue ne pjate.

[s0ni]

te cilet nuk e kane harrue padrejtesine qe i asht ba popullit tone, kur ne vitin 1972 imponohej nji leterarce e cila e pashqyronte ne menyre ma te qarte komunizmin enverist.

Cfare ndodhi ne 1972? Enveri beri Toskerishten gjuhen letrare? Sidoqofte me pelqen kjo gjuha letrare qe kemi tani.

Ty te indinjon vetem permendja e gegnishtes dhe dron se prap do te ndizet nji diskutim per venien e saj ne perdorim shkrimor.

Ku ne Shqiperi apo Kosove? Apo te dyja? Hera e pare qe kam degjuar per kete lajm, prandaj po pyes.

[Gjinokastra]

shum qesharake, pikerisht ai qe shtiret me qene koka ma e mencun mbi kete dhe, fillon t'i nemose te tjeret per mendimet e tyne.



pse teme pa vlere? neqoftese e ke ngene me e shikue tane forumin me te gjitha temet e tij, te pakten dhjete teme do t'i gjesh qe do t'ia vlente t'i thuesh teme te pakuptimta. Mendoj se per te gjithe ata qe jane te interesuem ne gjuhen shqipe dhe sidomos ne dialektet e saj kane me pase interese me dhane kontributin e tyne per kete teme. Ty te indinjon vetem permendja e gegnishtes dhe dron se prap do te ndizet nji diskutim per venien e saj ne perdorim shkrimor. Nuk di cfare halli ke, qe kurr nuk u shoqnove me kete ide, e cila, sikur te implementohej, do te zgjidhte shum probleme sa i perket gjuhesise, dhe ne shqiptaret do te ishim nji komb shum ma i bashkuem, nji gja e cila do te gezonte shum atedhedashes si puna jote. Prandej mos i perul te tjeret per mendimet e tyne dhe mos u zemro qe ende kemi ca njerez me vetedije te shendosh te cilet nuk e kane harrue padrejtesine qe i asht ba popullit tone, kur ne vitin 1972 imponohej nji leterarce e cila e pashqyronte ne menyre ma te qarte komunizmin enverist.

PS: nuk kam nder mend me ba kete si baze per kete teme dhe nuk me ka shkue mendja ta ndezi prap kete debate, por ka ca njerez si Gjinokastra te cilet qesin mijra fjale boshe dhe e tregojne tuten e tyne si me e prezantue ne pjate.

Ja filloj prape turku!

1-Ku e di ti qe une nuk flas gegerisht(jugore) ne familje?
2-Kush te tha ty qe kam probleme me dialektin geg?
3-Me 1992 delegatet nga Kosova e refuzuan mundesine e patjes 2 dialekte si gjuhe, lane kete qe eshte(perzierje geg-tosk).

--

Ti je turk, edhe e vetmja gje qe ben eshte ajo te krijosh percarje. Nese ishe shqiptar do flisje me dashuri edhe respekt per bashkekombesit. Ti mendon se nje dialekt vlen me shume se nje tjeter, akuzon bashke kombesit e nje dialekti tjeter se e kane imponuar me force gjuhen letrare(qe gjithsesi eshte perzierje gege-toske).

Prandaj meso njehere te gjykosh per ate qe sheh, pastaj fillo me hamendesimet, ti keshtu ti ashtu!

[i/regjistruar]

kapllani,

kur flasim per EVOLIM te Gjuhes, ne fakt nuk jan fjalet qe ndryshojn sidomos rrenjet e tyre

por thjesht toni i shprehjes, ngjyrimi i Tingujve, kjo nderron sipas modes se kohes dhe Influences se Komshinjve ose Pushtuesve

ne qoftese ky PUSHTIM esht i gjate ndodh edhe ndotje apo zhdukje e gjuhes Origjinale siç ndodhi me Greket qe gjuha e sotme nuk ngjan aspak me te vjetren

gjithashtu kam pershtypjen se Kosovaret do ta flasin me shpejt Shqipen Letrare sesa Shkodranet, per ta shkruar siç duhet ata kan filluar tashme

ne kohen e Migjenit nuk kishte gjuh letrare Shqipe...

ne fakt, termi i perpikte s'eshte "letrare" por gjuhe Shqipe e Standartizuar ose gjuh zyrtare.

Shqipja esht nje gjuh e re dhe ajo nuk perdoret akoma ne menyren e Standartizuar.

duhet thene gjithashtu se Shqipja nuk ka te njejtin muzikalitet.

[kapllani]

gjithashtu kam pershtypjen se Kosovaret do ta flasin me shpejt Shqipen Letrare sesa Shkodranet, per ta shkruar siç duhet ata kan filluar tashme

a mundesh me e shtjellue kete pak ma mire, pernjimend po me intereson.

Neqoftse te kam kuptue mire, thue se kosovaret do ta pervetesojne gjuhen e standardizueme ma mire sesa shkondranet. Ne pergjithesi kjo nuk ka asgja te keqe, por nuk mund ta komentoj sepse nuk dij qysh asht gjendja ne shkoder.

Por edhe une kam verejt se shpesh here kosovaret e ngaterrojne standardin me dialektin e tyne, keshtuqe mundet me u thane, se sidomos ne qytete te medha perziehen do fjale, posacersiht kur te mundohet njeriu ta shprehe nji gja te komplikueme.

Por ne anen tjeter jam tue verejt se gjithnji e ma shum po e gjen edhe dialekti gege ose gjuha e perditshme vend ne standard, te pakten ne telivizion ma nuk perqendrohet njeri me fole nji standard te paster dhe perdor fjale gege veriore si "shpi" ne vend te "shtepise", madje edhe njerez kah ana e jugut. Paskajorja perdoret nganjihere tue bisedue dhe mendoj, pa paragjykue dhe pa e hedh dikend ose tosknishten poshte, se gegnishtja ngadale asht ne rruge te mire me e mire ate pjese qe e meriton ne gjuhen standarde. Nuk dij pse shum gjinde po zemrohen kur te thote dikush se pasakjorja ose ca fjale tipike gege duhen me u perdore ma shpesh, mendoj se kjo vetem do ta zgjanonte spektrumin se shprehuni edhe fjalia e mirenjohun "to be or not to be" kishte me mujte me u shpreh edhe ne shqipen standarde pa kurrfare probleme dha pa as nji dallim kuptimor. Nuk po thom se fonetika duhet ndryshe thellesisht a te flasim kosovarce, shkodrance ose t'i menjanojme te gjitha elementet toske ose t'i fusim gjithkund zanoret hundore e as nuk po prentendoj se menyra si shkruej une do te ishte nji moster shembulli per nji standard te ri e te persosun, por ta thom te drejten: nuk jam fare i kenaqun me standardin tanishem dhe mendoj se mundemi me nxjerre ma shum prej shqipes sone te vyem sesa e kemi ba deri tani.

[i/regjistruar]

s'kam se ç'far te shtjelloj kapllani

mjafton qe t'i hedhesh nje sy forummit dhe kupton qe Kosovaret e shkruajne paster Shqipen, e bukra esht qe as nuk sforcohen per kte.
Ndersa Shkoderanet shpesh shkruajne ne dialekt, gjuhen e Nenes, germa (ç) nuk egziston çuni (quni) çimi (qimi) e kshu me radhe, te mos flasim ketu per shkrime te gjata dhe te lodhshme.

shkrimi yt pershembull, eshte komplet dialekt GEG, s'besoj qe ty ne shkolle te kene mesuar te shkruash me kete tonalitet (perveç numrit 44 = katerdhit e katres) ne Shkolle kudo mesohet Shqipja Standarte, dhe jo ajo e Shtepise

shtoj gjithashtu qe marrja vesht, fillohet persepari nga Shkrimi, dhe kam bindjen qe kur te filloni ju GEGET te shkruani jo ne dialekt, atehere them se do ta kini hedhur hapin e pare drejte marrjes vesh me te tjeret.

marrjes vesh ne shqipe letrare i thone edhe: ''Te gjeturit e nje gjuhe te perbashket''