Alda Merini

[Xhuxhumaku]

Alda merini, Erosi eshte jeta...

E takojmë Alda Merinin, pikërisht në momentin që ajo do të shpërngulet për të shkuar me banesë diku tjetër, “në një shtëpi më të madhe”, siç thuhet shpesh, këndej në zonën verilindore të qytetit, dy hapa larg sheshit Duomo të Milanos. Na prêt një erë e gjërave të vjetra dhe zëri i saj i bezdisur “çfarë doni – na thotë, me gjithë këto gjëra nëpër këmbë s’kemi ku hymë”.
E mbështetur në një shkop, na udhëheq drejt një salloni dhe më të hyrë ne largohen si krejt papritur zogj, të cilët çukasin dromca pranë pianos.
Në dhomë ka libra në çdo sipërfaqe horizontale, pianoja e mbyllur, një kuti plot me rroba mbush hapësirën që të nxjerr në terracë. Muret janë plot me piktura dhe fotografia, që tregojmë profilin e saj, ajo e veshur veçse me një varëse dhe një peliçe, ajo me Karla Fraçin, ajo me të bijat, ajo teksa merr çmime. Profili i saj në një skulpturë me terrakotë, e harruar diku në një mobilie. Tavolina e stërmbushur me gjithçka; cigare të fikura, mbetje ushqimesh, shishe vere, insekticid, banane të forta.
Pas një manovre të vogël, më në fund arrijmë të ulemi dhe fillojmë të flasim, ndërsa në derë shohim të shfaqet zonja që na ishte përgjigjur qëparë në citofon.
“Atëherë unë po iki – mërmërit – flasim sonte” dhe largohet.

Në një poezi keni shkruar: Poetit nuk i duhet lavdia e Zotit/por vetëm lavdia/që është reflektim i largët/e zemërim hyjnor. A mund të na i shpjegosh domethënien e këtyre vargjeve?
Poeti ndjehet i trazuar në jetën tokësore, e kërkon të shkojë në një jetë më të qetë. Kujdesi gazetaresk e shqetëson.
Po zemërimi hyjnor?
Ideja ime është se Zoti e krijoi njeriun në një moment zemërimi, sepse njeriu është urrejtje, nuk është dashuri, me gjithë këtë ligësi që ka përreth. Dashuria është një gjë krejt e thjeshtë: njeriu preferon të jetë urrejtje, pasi e bën më mirë.
Por ju ndërkohë keni provuar dhe shumë dashuri…
Kam provuar dashuri… Pikërisht dje pata këtu një zonjë që ishte e martuar që prej dymbëdhjetë vitesh: i shoqi ishte larguar me një tjetër dhe nuk po ua tregoj lotët e asaj zonje, më pyeste se si mund të shndërrohet një dashuri në urrejtje? Kur e pyeta priftin, ai më tha se kjo ndodh kur s’ka vlerësim për tjetrin, dhe kjo është e vërtetë: kur njeriu s’ka më vlerësim për tjetrin… Në fund të fundit edhe Zoti i tha Abrahamit shko merre djalin dhe vrite, kjo nuk dihet se çfarë lloj dashurie është, pasi nga jeta tokësore Atij nuk i interesonte aspak djali i Abrahamit…
Sa i takon ndërhyrjes së histeroktomisë, jeni shprehur: “Pasi hoqa mitrën, si krejt papritur m’u larguan sintomat e sëmundjes mendore. Mendoj se ka një lidhje mes tyre”. Çfarë keni dashur të thoni me këto fjalë?
Jo për sëmundjen mendore, jo. Kisha shumë hemorragji, prandaj bëhesha gjithnjë e më e dobët. Në çmendi i sterilizonin njerëzit, deri në atë pikë sa të mund të mos bënin fëmijë, se pastaj do miratohej ligji i birësimit, pastaj edhe nuk donin prova të shtatzënive: një rrëmujë e vërtetë. Mua më ka bërë mirë, pasi isha e sëmurë.
Po sipas jush ekziston një lidhje mes amësisë dhe vuajtjes?
Amësia është vuajtje, një gëzim i dhimbshëm. Nga i dashuri edhe mund të ikësh, por nga një fëmijë nuk mundesh dot.
Si i kaloni zakonisht ditët?
Po, ashtu si më vijnë. Tani jam e kushtëzuar nga këto operacione në brinjë: nëse mundem ngrihem, nëse jo, rri, por gjithsesi përpiqem të lëviz.

Ngrihet në këmbë dhe na tregon një të shenjë të gjatë në anën e djathtë të brinjëve, “plaga e luftës”, siç e quan, duke zbuluar kështu këmbët.

“E dini, zonja Merini, që keni ende këmbë të bukura?”

Ulet dhe shpërthen në një të qeshur të fuqishme, me fytyrën e fshehur mes duarve.

“Pse qeshni? Po mendoj se të tjerët jua kanë thënë këtë shumë kohë para nesh”.
“Jo, por po mendoj...kohë më parë, atëherë kur më filloi sëmundja, thirrja një zonjë për të më fërkuar me Lasonil për dhimbjen dhe ajo në një moment më thotë “po jo nuk paskeni për be asnjë qime!”...epo!”

Vazhdon e qesh edhe për pak, po aq bubullishëm si qëparë.

Është e vërtetë që ju i kujtoni të gjitha poezitë?
Pak a shumë po. Le të themi se jam e frymëzuar. Nuk shkruaj në tavolinë.
Pra është dikush që shkruan për ju...
Po, sepse kam një shkrim të tmerrshëm, kështu nëse i shkruaj unë, do të duhet t’i rishkruajnë: prandaj është më mirë t’i shkruajnë direkt. Pastaj, pikërisht për këtë, poezitë më dalin më thjeshtë.
Kur ju e “thoni” poezinë, a ju vjen së bashku me muzikën?
Pak a shumë. Më vjen krejt natyrshëm, por kjo bën pjesë në kulturën që ka secili brenda vetes. Ajo që vlen të poeti është kultura...por për fat të keq këta poetë të shkretë shkojnë e vriten...sepse mund të mos jesh e denigruar për bukurinë, për talentin, që është diçka e rrallë, që nuk e kanë të gjithë, të tjerëve kjo gjë i bezdis. Fillojnë e thonë “pse nuk jam e bukur si Merini? Pse nuk jam i aftë si Kostanco?”, sepse, nëse do të kishin modestinë më të vogël, do ta kuptonin se nëse Konstanco ka ndonjë talent, atëherë do t’i shfaqet në ndonjë gjë tjetër. Për shembull, si zonjë shtëpie unë nuk vlej asgjë. Njerëzit nuk e kuptojnë që talenti është diçka krejt tjetër: njëri mund të jetë i zoti për të shkruar poezi ose ndoshta jo...
Zilia tregon mjaft injorancë e mbi të gjitha, kur njeriu nuk i pranon këto gjëra, ato që i ka dhënë Zoti...ose prano që ti je më lart se unë, ose të bëj të qindtat deri në çmendi, deri sa të vdesësh...
Ju jeni xheloze?
Shumë. Jam temperament shumë xheloz. Rrallë më ndodh të nevrikosem, ndoshta njëherë në vit, por kur më ndodh...sepse kur një i mirë bëhet i keq bëhet tmerrësisht i keq...unë jam shumë e duruar.

Na kërkon që të heqim nga muri një kornizë që ka brenda një kolazh me fotografia, në të cilat duket së bashku me vajzën Barbara.
“Ja, - thotë, kjo është ime bijë, e shihni? Janë shumë të bukura vajzat e mia, kanë sy vrasës, ajo i ngjan më së shumti të atit...këto janë dashuritë e vërteta...”

Përveç vajzave, a jeni e dashuruar?
Jo, unë nganjëherë shkoj deri në delir...ende dashurohem dhe në rastin tim, duke u nisur edhe nga mosha, janë pasione tronditëse, edhe sepse nuk mund t’i realizosh. Poeti është si prifti, arrin të sublimojë: poeti, edhe nëse do të ishte e mundur, preferon t’i këndojë dashurisë se sa ta jetojë, edhe sepse ta jetosh është një rrezik, e në këtë rast gjithnjë tërhiqesh mbrapa.
Pra, poeti qënka, paksa frikacak?
Jo nuk është frikacak. Nëse dashurohem pas teje dhe bëjmë dashuri, është diçka e përkohshme që më vonë nuk i intereson më njeriu. Por nëse të kushtoj një faqe poezi ti je e pavdekshme: pra, ti, çfarë preferon, të bësh dashuri me mua apo të jesh e pavdeshme në një libër? E di që dashuria është mish, por, nëse unë e di që të hash një pjatë me pastashutë më bën keq dhe më pas bëhem e sëmurë, përpiqem të mos e ha, edhe pse e dëshiroj aq shumë. Ta konsiderosh nevojën për eros në një plan më të lartë, nuk e bëjnë të gjithë...duhet të arrish ta mundësh, sepse edhe ndjenjat...i kanë të gjithë; apo jo? I ka dhe gjyshja ime, por nëse ajo nuk i ka më ndjenjat, ajo thjeshtë është e vdekur. Sigurisht, është një çështje për të cilën kam luftuar dhe sepse këta pleqtë nuk e thonë: kanë frikë, një turp që nuk është real, sepse erosi është jeta.
Po ashtu është, por varet edhe nga kush ndizet ky eros?
Epo, unë kam katër vajza, kjo është ajo që më rri më afër. Natyrisht që e dua më shumë, tek e shoh gjithnjë, tek e dëgjoj gjithnjë, pastaj të tjerat janë xheloze, por është kjo që vjen e më lan këmbët, të më bëjë banjo. Është e qartë se afërsia e saj është edhe erotike, është edhe një afërsi me mishin, me lëkurën. Vajzat e tjera nuk e kuptojnë. Nëse kam një të dashur, që vjen, shqetësohet për mua, unë e dua sepse është edhe akt mirënjohjeje, që për shkak të kësaj nuk mund ta keqtrajtoj. Po nëse ky i dashur më braktis, vuaj, sepse më braktis një mik, më braktis një njeri që më jep një dorë, që më do shumë...që është ndryshe nga dashuria: pasioni nuk është “të dua shumë”, ta duash tjetrin do të thotë t’ia duash të mirën atij, pra edhe pse tjetri e braktis, duhet ta mësosh...është e vështirë, të braktisin edhe fëmijët për këtë, prandaj nëna vuan...është e vështirë ajo që mjafton për të shkuar te poezia...por...poezia nuk të jep bukë.
Në të vërtetë, “Valltare të papaguara”...
“Valltare të papaguara” është një titull që e kam vendosur unë, botuesi më pat thënë “Mos do të thuash që ne nuk paguajmë”. “Jo”, thashë...Pastaj nuk më erdhën paratë dhe shkova në kuesturë për ta denoncuar, atëherë më detyrohej një milionë...Më pat thënë “i ke provat?”, “titullin”, iu përgjigja “valltare të papaguara”. E sheh se sa i zgjuar është poeti? Kuestura është diçka krejt tjetër që do prova, them “po kërkoji ti provat!”; apo jo?
Në poezitë tuaja ka mjaft ngjyra, për shembull, te poezitë “Tokë e shenjtë” mbizotëron ngjyra blu...
Sepse në çmendi kishin dritare të mëdha nga të cilat shihej një copëz e madhe qielli...Më pëlqejnë shumë ngjyrat, sepse kur isha gjashtëmbëdhjetë vjeç, është diçka që e dinë shumë pak, isha e verbër për tre vite me radhë, dhe kur pas ndërhyrjes kirurgjikale, m’i hoqën fashot, kam riparë ngjyrat, dhe jam entuziazmuar. Tani shoh mirë, edhe pa gjyslykë, por atëherë, pas operacionit, kujtoj entuziazmin për ngjyrat. Ndoshta edhe sepse më pëlqen piktura dhe i frekuentoj shumë piktorët.
A keni pikturuar ndonjëherë?
Kur isha fëmijë, vajzë, më pas e lashë.
Ishte një rrugë tjetër...
Rruga e dhimbjes, për të cilët më duhet të jem mirënjohëse tim shoqi. Edhe Juda i dha rrugë krishtërimit. Nganjëherë gjërat negative, nëse shihet mirë pjesa e së keqes...Im shoq ma ka mësuar këtë kalim të të dëshiruarve, të të pafajshmëve. Kam njohur idenë e braktisjes nga Zoti dhe fati...unë kam paguar, kanë paguar të gjithë, është njëlloj si zhdukja e hebrejve...

Ndërpritemi nga një kalim i shpejtë i harabelave, që fluturojnë lirshëm nëpër shtëpi.
“Këta zogj – thotë, janë me të vërtetë të padurueshëm...hyjnë, hanë, dalin...po për çfarë e kujtojnë këta shtëpinë time?”
E pas një batute tjetër, qeshim sërish së bashku. Pastaj bëjmë pyetjet tona të fundit, sepse Alda Merini duket e lodhur dhe thotë se ka nevojë të shtrihet pak.

Çfarë ju ka dhënë e çfarë ju ka marrë poezia?
Më ka marrë shumë kohë...jo, asgjë. E vetmja gjë që duhet bërë është që të mos mendosh të bësh para me poezi.
Po çmimi ‘Nobel’ do ju pëlqente?
Po si të them, jo se e kam shumë merak, sepse nga jeta kam pasur pothuajse gjithçka. Duhet me të vërtetë të provosh dhimbjen e çmendisë për të kuptuar atë se sa të bukura ka jeta.

Zonja Merini ngrihet dhe na udhëheq në korridorin e ngushtë që të çon te dhoma e saj.
“Ejani, – thotë, – dua t’u tregoj diçka para se të ikni. E shihni atë?” dhe tregon një dorezë që lëkundet mbi shtrat që i shërben si ndihmë për t’u ngritur.
“Zogjtë e përdorin si shilarës. Është qesharake se si argëtohen me një instrument torture; apo jo?
Më pas shtrihet në shtrat, ndez radion mbi komodinë nga ku fillon një këngë e Ornela Vanonit, që sigurisht flet për dashuri.
“Sa këngë e bukur!” na thotë vështrimi i saj, që deri në atë moment ishte tejet i vëmendshëm, pastaj bëhet i dobët dhe i lehtë. Ndjenja që provojmë është se jo ne, por ajo, që qëndron atje e shtrirë, ka ikur atje, krejt papritur.
E lëmë Alda Merinin. Dalim nga dera e ngushtë e hyrjes dhe zbresim nga shkallët të shoqëruara nga zëri i Vanonit dhe fjalët e dashurisë.
Milano 16 korrik 2004

Përktheu: Gilmana Bushati

milosao.

[Askusho]

ALDA MERINI
(Poete italiane e propozuar për çmimin “Nobel”)

U lind në Milano, në 21 mars 1931. Ka filluar të botojë qysh në moshën 16 vjeçe nën kujdesin e Angelo Romano dhe Giacinto Spagnoletti. Përmbledhja e parë me poezi “ Prezenca e Orfeos”, botuar në 1953 nga Schwarc, ka tërhequr menjëherë vëmendjen e një numri të konsiderueshëm letrarësh. Janë marrë, veç të tjerësh, me veprën e saj edhe Oreste Macri, David Maria Turoldo, Salvatore Quasimodo, Pier Paolo Pasolini, Carlo Betocchi, Maria Corti, Giovanni Raboni. Në vitin 1993 është publikuar vëllimthi “Aforizma” me fotografi të Giuliano Grittini ku i është dhënë gjithashtu çmimi Librex- Guggenheim “Eugenio Montale” për poezi. Emri i saj i është propozuar
Akademisë Franceze për çmimin Nobel në poezi. Në 1997 Maria Corti ka botuar një antologji me veprat e Alda Merinit me titull “ Lule poezish” 1951- 1997.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë


FËMIJËT

Fëmijët, sipas meje, kanë një shpirt në
ndërtim e sipër, jetojnë ndërmjet asaj që është
dlirësisht e ndjeshme dhe asaj që mund
të imagjinohet
duke u nisur nga ç’ka është e ndjeshme.
Shpirti dhe mbi të gjitha çmenduria kapërcejnë matanë
gjërave reale, imagjinojnë një vërtetësi të vërtetë
jo të kopjuar nga rastësia.
Kush ka shpirtin është njëkohësisht i zotëruar
nga dashuria e shpirtit që nuk është narcizëm
po lule poezie, tamam lule poezie,
moment magjik në shkretëtirën e të shkruajturit.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë


SHPIRTI

Shpirti ka strehimin e vet te dashuria si
tempull i një kurnacërie tokësore që hyjnitë nuk
mund ta prekin, po shpirti është dhe fjalë,
fjalë inkoshente. Është i gabuar identifikimi
i inkoshencës me kohën e shpirtit: është një tjetër
stinë, tjetër ushqim, ushqehemi
me gjëra të huaja në fjalën e fundit, me gjëra që
nuk kanë arsye të jenë, e prap janë, prej
gjërash që vërshëllejnë si gjarprinj, po
që në të kundërt janë ëngjëj ndriçues.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë

DASHUROMË

Dashuromë, në kujtime merre fjongon antike
dhe rrihmi flokët. Do më shohësh të rritem
e zezë si pylli i Amazonës,
por, po mi shkunde degët, do të shohësh në gjuhën time
zogj shumëngjyrësh, parajsa tokësore.
Mos iu lut Atit atëherë,
sepse begatinë e këngës sime
atij ia kam vjedhur, një ditë që s’e kishte mendjen.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë

TI NUK DI

Ti nuk di: ka mështekna që natën
shkëputen prej rrënjëve, nuk do të besosh kurrë
që netëve pemët ecin, ose shndërrohen
në ëndrra. Mendo që në një pemë ka një violinë dashurie.
Mendo që një pemë këndon dhe qesh.
Një pemë, nga një e çarëz del
dhe bëhet jetë. Ta kam thënë, poetët nuk kushtëzohen,
lihen të lirë të fluturojnë mes pemëve
si bilbilat të gatshëm edhe për vdekjen.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë


SHPIRT

Shpirt që ledhatoj në mbrëmje, je si një qen
i lodhur, por një qen gjithmonë besnik. Një qen
që belbëzon një emër: padron, padroni im.
Mos më lër ti shpirti qen, mos më lër kurrë.

KA PIKTORË

Ka piktorë që shkruajnë me rimë
e konturojnë pyje të mëdhenj, brenda të cilëve shkojnë
e jetojnë me dashuritë e tyre. Kënaqen me një
mendim të vetëm, e veshin me rubinë e kujtojnë
se është mbret.
Poetët nuk besojnë te datat, janë të bindur
se historia e tyre fillon tek e tashmja.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë

FËMIJË

Fëmijë,
po e gjete balonën e fantazisë tënde
lidhe me inteligjencën e zemrës.
Do shohësh të shfaqen kopshte magjikë
e nëna jote do shndërrohet në pemë
e do të të mbulojë me gjethet e saj.
Ktheji duart e tua në dy pëllumba të bardhë
të çojnë paqen kudo
rregullin e gjërave.
Po para se të mësosh të shkruash
shikohu në pasqyrën e ujit të ndjenjave.

PRONË PRIVATE

Prej kohësh pyes veten
e kujt të jetë kjo pronë
pronë publike dhe private
si një gjarpër
brenda zemrës,
kanë frikë nga hajdutët
dhe hajdutët gjithmonë
kanë sjellë fat,
ndërsa monotonia shtëpiake
nxeh varret.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë

FRYMËMARRJE JETE GJIRI NËN ERË

Tentomë ti,
finishi i Zotit është pervers
është ankimi dashurues
absolutisht pa të puthura.
Shtri gjirin
në diell
violetë e dëshirës tënde
ecje Esperidësh
kënga
qëndron ndërmjet meje dhe gjinjve të mi
ndërmjet meje dhe gojës tënde.

NË NJË ÇAST PUTH

O demon, për një moment
më ço larg, drejt atij

që egërsisht më puth
në kërkim të një aventure.

E puthur që duron peshën
e shpirtit tim të çastshëm
tek ty bota e diskutimeve të mia
kthehet në tingull dhe frikë.

[Askusho]

Përktheu nga italishtja
Ben Meçe,
Bolonjë

KTHEHU DASHURI

Kthehu dashuri
velë delikate dhe e lirë
që pushton
mendimin e tokës sime
po vdes mbi madhështinë e një lumi
të kuq prej dëshirës
që do
të përmbytë dashurinë tënde.

KËNGË E TRISHTUAR

Kur mëngjesi s’fle më
tre pëllumba më lindin nga zemra
ndërsa ngjyra e kuqe e mendimit
rrotullohet konstante rreth gjysmëhijes.
Tre pëllumba që shpërndajnë harmoni
e nuk kanë frikë që unë t’i prek…
Lindin në agim, kur duart e mia
janë të ngjyera me gjumë, të pangritura
ende, të pazgjuara larë në gjeste kërcënimi.