Naum Prifti per Dhimitër Xhuvanin

[Brari]

Naum Prifti:


Pse e zemëroi Mehmet Shehun “Tuneli” i Dhimitër Xhuvanit
» Dërguar më: 06/12/2009 - 14:11




Nga Naum Prifti

Për shkak të natyrës së tij romantike, dikush nga shokët e klasës sonë e quajti Dhimitër Xhuvanin “Zef Serembe” dhe kjo nofkë letrare prestigjioze nuk iu nda atij jo vetëm sa ishte në Politeknikumin Mjekësor të Tiranës, por edhe gjatë gjithë jetës së tij. Kur takoheshin shok me shok ata gjithmonë pyesnim: “E ke parë Zef Zeremben? Je takuar me Zef Seremben?” Ndoshta kjo ngjau edhe për shkak se ai u bë shkrimtar i njohur si Zef Serembja, një shekull më parë.
Programi i letërsisë në shkollën mjekësore qe mjaft i përmbledhur dhe vazhdonte vetëm një vit, por ne patëm fatin e mirë të kishim mësues letërsie shkrimtarin Filip Ndocaj dhe një pedagoge të përkushtuar sikurse Lumnie Radovickën. Prej të dyvet përfituam mjaft. Shpesh hartimet e mia dhe të Dhimitër Xhuvanit mësuesit i lexonin para klasës. Më kujtohet se njëherë Filip Ndocaj na tha se hartimi i Xhuvanit qe me vargje, poezi, dhe ai nuk kishte parë ndonjë herë hartim të tillë, por megjithatë e lavdëroi dhe i vuri notën 5, nota maksimale.
Ndërkohë unë kisha botuar tregimin e parë te gazeta “Letrari i Ri” dhe kur isha në shkollën e mesme, aktivizohesha po te kjo gazetë, te “Rinia” dhe te “Pionieri.” Dhimitri e nisi stazhin pak më vonë dhe unë isha një nga të besuarit e tij për shkrimet e para. Në konkursin e vitit 1953, ai fitoi çmimin e parë për tregimin “Ditët e fundit,” mbresa nga aksioni në “Rrugën e Dritës,” ndërsa unë fitova të tretin me tregimin “Guri i Sinorit.” U gëzova njëlloj si për veten time, se me atë tregim ai filloi rrugën letrare. Ia pata zilinë jo aq për çmimin, sa për radion 25000 lekshe që mori shpërblim, të cilën s’do të mund ta blinte me kursimet e tij as për 25 vjet. Taqos, –kështu e thërrisnim Dhimitrin– ia kisha zilinë që shkonte vizitë te Mitrush Kuteli, për shkak se nëna e tij, Vangjeja, ishte nga Pogradeci dhe farefis me Mitrushin. Nje të diel Taqoja u kthye me një pako librash të cilat ia kishte falur Mitrushi. Me atë rast i rilexova dhe njëherë vëllimet “Netë Shqiptare,” “Kapllan Aga i Shaban Shpatës,” “Ago Jakupi” dhe novelën “Fshati im e pi rakinë.” Mitrush Kuteli dhe Koliqi qenë figurat më të kompletuara të tregimit tonë, nga të cilët u ndikua brezi ynë.
Kur e pyesnin Taqon nëse kishte të bënte me Aleksandër Xhuvanin, figurë e njohur anembanë vendit tonë, ai përgjigjej se ata i përkisnin një dege tjetër Xhuvanësh. Vetëm pasi u miqësuam ai më tregoi se Visarion Xhuvanin, ish kryepeshkopin e Kishës Ortodokse Shqiptare, e kishte xhaxha, të cilin pas lufte qeveria komuniste e burgosi kot. Dhimitri më tha se xhaxhai i tij kishte vdekur në burg si martir, duke u shërbyer të sëmurëve me përkushtim, sa të burgosurit e quanin shenjt. Sekretin që më rrëfeu e mbajta të fshehtë, sepse e dija sa e rrezikshme qe sikur ta merrnin vesh ata që e kishin inat, apo zili.
Në fund të vitit të parë, kur po jepnim provimin e matematikës, Taqoja dhe unë ishim ulur në bangën e fundit dhe me që nuk po arrinim t’i zgjidhnim disa detyra, nisëm të konsultoheshim. Profesori i lëndës Koço Flloko, na vuri re dhe me ironi na tërhoqi vërejtjen: “Ju atje në fund, Xhuvani dhe Prifti përse po bisedoni? Mos po i zgjidhni bashkarisht problemet?” “Jo, professor,” i thashë unë.’ “Jo, jo, ju mund t’i bëni edhe bashkë...” tha ai me ironi. “Profesor, ne as bashkë nuk po arrijmë t’i zgjidhim!” ia priti Xhuvani. Nga përgjigjeja e sinqertë e Taqos në klasë shpërtheu e qeshura. Qeshi edhe profesori. Nuk e di pse na e ngarkonin aq shumë programin e aritemetikës, duke na futur edhe logaritmet, të cilat s’kishin për të na hyrë kurrë në punë. Këtë e dinte edhe profesor Fllokoja. Ai kaloi të gjithë nxënësit, pa lënë asnjë me provim për në vjeshtë. Pas disa vjetësh dëgjuam se mësuesin tonë e kishin arrestuar dhe dënuar me disa vjet bug. Na erdhi keq për të. I vetmi faj i tij qe se gruan e kishte malazeze dhe nuk pranoi ta ndante. Kur ishim në vitin e parë mësuam se na kishin burgosur mësuesin e kimisë, professor Radovanin, të akuzuar sikur ishte një nga ata që kishin hedhur një bombë në ambasadën sovjetike. Qeveria komuniste e sajoi vetë provokacionin me qëllim të eliminonte një tufë intelektualësh e ca më shumë për t’u futur tmerrin të tjerëve.
Pas mbarimit të shkollës, Taqon e emëruan ndihmësmjek në Gramsh dhe pastaj në Librazhd. Në të dy rrethet ai punoi me përkushtim, sidomos kur ra epidemia e fortë e gripit. Përvoja e atyre viteve i shërbeu për subjektet e vëllimit me tregime “Kambana e fundit,” që pati jehonë të mirë në rrethet letrare. Shuteriqi, duke çmuar talentin e tij, e dërgoi për studime në Institutin Gorki në Moskë, furriku ku mbruheshin artistët e penës. Për shkak të prishjes së marrëdhënieve shqiptaro-sovjetike, Taqoja nuk arriti ta mbaronte, por së paku mësoi rusishten dhe zgjeroi kulturën e tij. Kur u kthye nga Moska ai na solli në redaksinë e revistës “Ylli,” një tregim me prirje disidente “Ulica Jamskaja Nr. 9,” ku ai nxirrte në pah vanitetin e brezit të ri sovjetik. Vajza i qe mburrur dashnorit se banonte te një pallat madhështor, ndërsa shtëpia e saj te rrugica Jamskaja qe një kasolle druri e shekullit të kaluar.
Pas kryerjes së fakultetit Gjuhë e Letërsi Shqipe në Tiranë, Taqoja u fut në punë në Lidhjen e Shkrimtarëve. Sikurse u bë zakon në vitet ’60, shkrimtarët shkonin në terren të merrnin mbresa direkte nga jeta. Edhe pse nuk thuhej hapur, kërkesa nga lart ishte që letërsia të kthehej në gazetari e mjet propagande. Taqoja zgjodhi si vend të preferuar Hidrocentralin e Bistricës, te “Syri i Kaltër,” pranë kënetës së Butrinit, vend piktoresk me klimë të butë. Pasi kaloi një muaj atje, u kthye në Tiranë dhe iu vu punës për romanin “Tuneli.” Kur u botua vepra ngjalli entusiazmë dhe u prit mirë nga rrethet letrare, ngase vinte në pah me realizmë jetën e kantierit ashtu siç ishte. Drejtor kantieri në Bistricë, qe Sali Vata, i mbiquajturi “Luani i tueneleve,” i cili kishte fituar nam në Shkopet, me forcën e krahëve. Kryeministri Mehmet Shehu e caktoi drejtor në Bistricë edhe pse ai qe vetëm me shkollë fillore, po ky qe rregulli atëherë, ata pa shkollë urdhëronin njerëzit e shkolluar. Sali Vata i nxiste inxhinierët të nxirrnin sa më shumë steril nga tuneli, sepse kjo qe masa e tij e vetme e suksesit. Inxhinierët i kundërshtonin duke e quajtur të dëmshme dhe jo ekonomike hapjen e zgavrës me përmasa të mëdha, sepse më pas duhej mbushur me beton e hekur, me cimento të kualitetit të lartë, prandaj ngulmonin të gërmonin sipas parametrave të përcaktuar. Këtë kontradiktë midis mendimit shkencor dhe empirik, shkrimtari e bëri bosht romanit të tij, sikurse dhe jetën e zymtë të kantierit. Qëlloi qe romanin e lexoi Mehmet Shehu dhe kryeministri u prek, a më sakt u zemërua që autori kishte guxuar të kritikonte heroin e Punës Socialiste, Sali Vatën, sado me emër tjetër. Sipas dëshmisë së Bashkimit, djalit të tij, ai e kishte nxirë me kalem çdo faqe, e quajti veprën skandaloze e dha urdhër të mbahej qëndrim kundrejt autorit. Shpërthyen kritikat e forta në të gjitha organet e shtypit. Ishte një fushatë e egër që vazhdoi gjatë. Autokritika e Xhuvanit as që u përfill. Qe e shëmtuar të shihje disa nga shokët tanë të klasës, të suleshin me shkrime kundër tij, sado që nuk kishin haber nga fusha e kritikës dhe e letërsisë, vetëm e vetëm të solidarizoheshin me vijën e partisë. Konformizmi u bë normë morale. Komentet për “Tunelin” vazhduan gjatë në bisedat shoqërore. Qe e bukur se ndërsa një palë pohonte se realiteti nuk njihet në një muaj, pala tjetër më realiste ishte e mendimit se shkrimtarit nuk i duhej më shumë se një javë, mbasi ashtu s’do të kishte parë anët negative të kantierit. Dhimitrin e pushuan nga puna si redaktor dhe kryeministri dha urdhër ta shlyente mëkatin atje ku e kishte gatuar. Kështu Dhimitër Xhuvanin e dërguan punëtor në kantierin e Bistricës. Ç’mund të bënte një shkrimtar pa zanat, veç t’i binte kazmës? Shokët e miqtë e tij inxhinierë, që e ndjenin të afërt dhe e dinin mirëfilli se ishte dënuar kot, menduan për të. Ata i dhanë një palë kominoshe, fisën oksidrike, një maskë dhe e mësuan të saldonte. Mbaj mend se Xhuvani fliste me respekt të veçantë e dashuri per kryeinxhinierin Kristo Kalidhopulli, miqësinë me të cilin e ruajti gjithë jetën. Shumë shpejt Taqoja u bë mjeshtër i saldimit. “Që saldimi të jetë i fortë dhe i bukur, ngjitja duhet të ketë formën e luspave të peshkut,” qenë fjalët që mbaj mend prej tij. Pas disa kohe kantieri u mbyll se puna u krye dhe hidrocentrali do të përurohej. Dhimitrin tok me disa shokë të tij nga kantieri, e transferuan në Cërrik, ku po ndërtohej rafineria e naftës, përsëri saldator. Pas dy a tre vitesh mundi të vinte në Tiranë te ndërmarrja bujqësore “Gjergj Dimitrov” po në zanatin e ri, por tani kishte kënaqësinë të kthehej në darkë pranë familjes. Kjo periudhë e dënimit me punë fizike vazhdoi pesë vjet.
Në vitet ’70 Kinostudioja e rriti planin e prodhimit të filmave shqiptarë, si imperativ për të mënjanuar ndikimet e filmave të huaj. Ndihej nevoja për skenarë filmash artistikë e dokumentarë origjinalë. Dhimitër Xhuvani e emëruan skenarist dhe ai pruri atje përvojën e tij nga jeta duke shkruar disa skenarë mjaft të bukur për shijet e kohës. Edhe vëllimi i tij me tregime “Rrugëve të kantiereve” përmban subjekte nga mbresat nga jeta si punëtor.
Ne maturantët e Politeknikumit Mjekësor të vitit 1953, krijuam traditë të mirë me takimet tona. E paracaktuam ta festonin dhjetëvjetorin para ndërtesës madhështore të Operas dhe Baletit, që ndërkohë ishte akoma projekt, por ne na dukej si një mrekulli që do t’i shtohej Tiranës. U takuam sipas premtimit më 1963 dhe festën e bëmë te ambientet e “Drinit” që aso kohe quhej Vollga. Takimet e tjera, çdo pesë vjet, i zhvilluam në Tiranë, madje një vit shkuam edhe në Dajt. Ndërkohë shumica e ish-nxënësve qenë martuar, disa me fëmijë dhe ndonjë prej nesh edhe gjysh. Në një takim shoqëror dikush u kujtua të pyeste sa vjet martuar kishte secili nga ne. Dikush tha 5, 8, 15, ndërsa kur i erdhi radha Taqos, ai u përgjegj: “mua më duket se kam lindur i martuar.” Plasi gazi. Vërtet ai qe martuar tepër i ri, gati njëzet vjeçar, për shkak të dashurisë me Fatmirën, shoqe besnike gjatë gjithë jetës së tij. Ka të ngjarë që thënia të mos jetë origjinale, po unë prej tij e dëgjova për herë të parë, prandaj po nxitoj t’ia jap kredinë.
Më kujtohet se Dhimitri para se të shkruante romanin që ngacmonte ndërgjegjen e tij krijuese, u konsultua me mua. Kishte dy subjekte, njërin për një bari matjan që e dimëronte tufën e dhive në fshatin e vet, duke thyer traditën e shtegtimeve në Shqipërinë e mesme dhe të jugut, dhe tjetrin për një punëtor të aksidentuar që ngrihej në këmbë me protezat që sajoi vetë. Duke e ditur se Taqoja nuk e njihte jetën e fshatit dhe do të mbetej disi soditës për blegtorin e tufës së dhive, e këshillova t’i kushtohej të aksidentuarit, jetën e të cilit si elbasanas, e njihte më mirë. Pas një viti doli në dritë romani “Përsëri në këmbë,” që u prit mjaft mirë, sepse sillte në mënyrë besnike jetën e një novatori me vullnet të hekurt. Më vinte maraz tek dëgjoja interpretime idiote se gjasme titullin ia kishte vënë qëllimisht që t’u tregonte se ai sërish ishte ngritur në këmbë. Jo, njëmijë herë jo! Besoj se sikur t’i kishte shkuar ky interpretim, do t’ia kishte ndryshuar titullin. Dhimitri nuk donte kurrsesi të sfidonte autoritetet që e kishin dënuar, po titulli i përshtatej për bukuri jetës së heroit me këmbë të prera, që ngrihej në këmbë dhe punonte njëlloj si të tjerët. Një ngjarje komike që s’mund ta harroj; Një studente shkoi te apartamenti i tij në rrugën e Durrësit dhe kërkoi të takonte shkrimtarin. Fati që u ndodh te dera i tha ta priste te kafe “Flora” sa të vishej. Taqoja zbriti pas pak dhe sa hyri te kafeja po shihte. Studentja i doli para dhe i tha se ai duhet të ishte Dhimitër Xhuvani. “Si më njohe?” e pyeti ai. “Nga përshkrimi që më bëri mamaja jote,” ia ktheu vajza. Taqoja filloi të qeshte se e kuptoi keq kuptimin. Nëna e Taqos kishte vite që kishte vdekur, ndërsa ajo kishte marrë gruan si mamanë e tij.
Nga fundi i viteve ‘80, Lidhja u kujtua t’i ndihmonte shkrimtaret dhe kompozitorët për kondita më të mira pune e jetese. Vendosi t’u jepte tre dhoma e një kuzhinë, me kusht të lironin apartamentet e tyre me dy dhoma e një kuzhinë. Për Seksionin e strehimit ky kusht qe i favorshëm, sepse në apartamentet e liruara, do të strehoheshin familje të tjera. Në listën fillestare isha unë, por pastaj më hoqën, për arsye se kisha vetëm vajza dhe kryesia arsyetoi se ato do të martoheshin dhe do iknin nga shtëpia. Dhimitrit i dhanë një apartament me tre dhoma e një kuzhinë, në godinat që u ngritën afër sanatoriumit të Tiranës, aty ku e ka selinë edhe sot familja e tij. Nga frika se mos ia okuponin të tjerët, Taqoja nisi riparimin e shtëpisë sipas shijeve të tij dhe disa muaj me radhë qëndroi atje, duke fjetur si gjynahqar te një shtrat dosido, deri sa u mbart familja krejt.
Dhimitri qe punëtor i palodhur. Sa pa mbaruar një vepër, mendjen e tij e ngacmonte subjekti i një vepre të re. Ai shkroi pa pushim, pa ndërprerje në disa gjini, tregime, novela, romane, skenarë, drama. Natyrisht qe i kujdesshëm t’u përmbahej normave të realizmit socialist, por asnjëherë ai nuk ra në shtratin e skematizmit banal, të atyre romaneve a veprave të cilave u kuptohej fundi qysh në faqet e para. Ai sillte fakte jetësore domethënëse e njëkohësisht ruhej të mos shkelte në dërrasë të kalbur, sepse kjo do t’i kushtonte shumë pas “Tunelit.” Filmat me skenarët e tij, si edhe romanet e asaj kohe, vazhdojne të lexohen, madje dhe të pëlqehen sidomos nga lexuesit e moshuar se janë pasyrë besnike e asaj kohe.
Taqoja ishte shumë i këndshën në bisedat shoqërore. Dinte të tregonte bukur, shtruar, pa u nxituar, por me kthjelltësi e kurdoherë me synim të nënvizonte idenë që donte të nxirrte në pah. Njëherë e pyeta nëse kishte në sirtar tregime për një kohë tjetër, disidente. Më tregoi një subjekt tragjik për një familje të pasur elbasanase, gruaja e të cilit qe vetëvrarë pas një vizite disa ditore në pallatin e Zogut kur ai ishte beqar. Ai m’i rrëfeu të gjitha hollësitë e tregimit, se ngarja njihej mirëfilli në Elbasan. Nuk e di nëse e hodhi në letër, apo mbeti subjekt i pakonsumuar, sikurse ngjet kur veprat shtyhen pafundësisht për arsye të ndryshme.
Disa herë na qëlloi të shkonim me shërbim bashkë, nëpër rrethe të ndryshme si anëtarë jurie, apo komisionesh ekspertësh nga ministria. Natyrisht në darkë na pëlqente të luanin ndonjë dorë me letra. Luanim krysisht kupat me një gjobë të lehtë, humbësit do të paguanin kafetë e ditës së nesërme. Shuma e të hollave nuk shkonte përtej 40-50 lekëve të vjetra për dy veta. Taqoja asnjëherë nuk pranoi të hynte në lojë me para. Me sa duket e kishte tronditur një ngjarje e viteve të rinisë në Elbasan, ndonjë dramë e shkaktuar nga kumari dhe kurrë nuk u ul të luante me para.
Njëherë, ndërsa ndodheshim në turizmin e Sarandës, vura re se Taqoja porositi vetëm një gjellë me mish, pa e shoqëruar me supë a sallatë. U bëra kureshtar dhe e pyeta si ishte me oreks që tregohej aq i përkorë. “Oreks?” pyeti duke buzëqeshur. “Unë mund ta ha gjithë menynë, por nuk dua ta lë këtu dietat dhe rrogën. Më mirë ha diçka dhe e quaj veten të ngrënë.” Pinte me karar, pa e tepëruar dhe unë kurrë nuk e pashë Taqon të dehur, a të pirë. Ai kishte shoqëri mjaft të gjerë, dhe të gjithë e donin për karakterin e tij të shkueshëm, të butë, të dashur. Vishej thjeshtë, pa lakmuar për luks e gjëra të shtrenjta. Ishte shembull i modestisë dhe thjeshtësisë. Dhe kurdoherë kthehej në familje me ndonjë dhuratë sado modeste, një qeskë me portokalle, me rrush a me mollë.
Dhimitër Xhuvani tregoi se kishte depozituar mbresa të shumta e të hidhura nga diktatura dhe atë duf e shprehu duke stigmatizuar anët e shëmtuara të atyre viteve, pas shembjes së saj. Më ka mbetur në mendje romani i tij “Jetë në arkivol” të cilin ma dhuroi me dedikimin mbresëlënës: “Naumit, për gjithçka të hidhur që kaluam. Me dashuri, Dhimitër Xhuvani. Tiranë, 7-12-96.” Aty ai demaskon egërsinë monstruoze të hetuesve të sigurimit, të cilët përpiqeshin të nxirrnin pohime nga të pandehurit, me tortura që kalojnë caqet e mendjes njerëzore. Po ashtu atij i la mbresa të pashlyeshme tragjedia e Otrantos, ku humbën jetën në mënyrë tragjike me dhjetra familje që ëndërronin të shkonin në një vend Europian si Italia. Vepra “I mbytyri i Otrantos,” është requiem për ata që treten në fund të detit Adriatik. Edhe në veprat e tjera, sikurse “E diel pas vdekjes,” “Kambana e thyer e Kremlinit,” “Kryqëzimi i dytë i Krishtit,” “Fytyra e vdekjes,” (tregime 1999), “Kupa e helmit,” ai sjell emocione tronditëse nga ashpërsia e diktaturës shqiptare, që nuk ka të krahasuar me asnjë nga vendet komuniste të Europës Lindore. Shpirti tij i ndjeshëm nuk e duronte as hipokrizinë, as mizoritë e zyrtarëve.
Skenarin e tij të fundit, “Lindje-Perëndim-Lindje,” e shkroi së bashku me djalin e tij, Gjergj Xhuvani, i cili qe edhe regjisori i filmit. Gjergji u bë i njohur me filmin “Parrullat,” një satire e mprehtë kundër dikataturës që u prit mirë edhe në festivalet ndërkombëtare. Premiera e filmit të ri u shfaq javën e parë të nëntorit, në kinema “Millenium” në Tiranë, por ai s’mundi ta gëzonte.
Dhimitër Xhuvani, punoi me përkushtim gjithë jetën për kultivimin e letërsisë, për ngritjen e saj në një nivel më të lartë, për t’u rreshtuar denjësisht krahas vendeve ballkanike dhe europiane. Gjatë këtyre dhjetë viteve ka qëlluar të kem humbur disa shokë të klasës, e natyrisht për të gjithë më ka ardhur keq, ndërsa ndarjen me Dhimitër Xhuvanin e kam përjetuar me dhimbje të thellë. Këtë vit gjatë bisede telefonike më pyeti se kur do të vija në Tiranë dhe kur i thashë “në shtator,” lëshoi një “Oh” të gjatë dhe sikur të fliste me vete, tha: “shtatori është larg, larg!” Vdekja e tij shkaktoi tronditje jo vetëm në Tiranë, por anembanë vendit. Me qindra njerëz e përcollën në banesën e fundit, edhe pse s’pati asnjë organizim zyrtar, çka tregoi dashurinë e sinqertë të njerëzve të thjeshtë për shkrimtarin e tyre të dashur.

gsh

.