Intervista me disa personalitete mbi "Kongresin e Gjuhës Shqipe"

[ILovePejaa]

Anastas DODI per Gjuhën Letrare Shqipe

Nuk u tha se dialekti bazë ishte ai toskë sepse kjo mund të bënte dëm

Rruga e thithjes së elementeve të dialektit të veriut në gjuhën letare mund të ishte më e madhe. Në qoftë se do të rishikohet problemi i Gjuhës Letrare Shqipe -ky problem do të rishikohet, në radhë të parë, që t'i jepet vend më shumë dialektit të veriut, sidomos sa i përket leksikut. Gjuha Letrare Shqipe do të duhej të ishte treguar më e gjerë, më tolerante për leksikun e veriut. Edhe kjo jam i sigurt se do të bëhet në një rishikim që mendohet t'i bëhet problemit të gjuhës letrare

Mimoza Cika (DW)

Cili është për ju, profesor Dodi, roli i Kongresit të Drejtshkrimit për Gjuhën Letrare Shqipe?

Dodi: Kongresi i Drejtshkrimit nuk krijoi ndonjë gjuhë të re letrare, siç thuhet gabimisht ndonjëherë. Ai miratoi ato arritje që ishin shënuar objektivisht gjatë një periudhe të gjatë të zhvillimit të gjuhës së shkruar, sidomos që nga gjysma e dytë e shekullit XIX. Gjuha letrare është rezultat i një zhvillimi të gjatë historik, për të cilin kanë punuar breza të tërë - se ajo mbështetet gjerësisht në gjuhën e popullit, duke thithur prej saj çdo gjë të vlefshme. Ajo nuk mund të jetë një përzierje pa kritere elementësh heterogjenë, siç thoshin disa. Në të njëjtën kohë, Kongresi ndihmoi për ta çuar përpara njësimin në ato hallka ku ende kishte lëkundje dhe nuk ishte arritur plotësisht njësimi.
Duke dalë në disa raste jashtë detyrave të mirëfillëta të një drejtshkrimi, Kongresi diskutoi dhe vendosi edhe për disa probleme gramatikore që lidheshin sidomos me njësimin e treguesve morfologjikë dhe fjalëformues. Kështu, Kongresi zgjidhi detyrën e kodifikimit të plotë të normave të gjuhës letrare dhe të njësimit të tyre të mëtejshëm në gjithë nënsistemet e gjuhës.

Por, cilët faktorë ndikuan në zgjidhjen e bazës dialektore të një gjuhe letrare standarde dhe cilët faktorë qenë vendimtarë për zgjidhjen e bazës për gjuhën letrare shqipe?

Dodi: Boshti kryesor i çdo gjuhe letrare është nocioni i normës, domethenë, gjuha letrare është e normësuar. Ajo zhvillohet dhe ndryshon së bashku me zhvilimin e gjuhës. Prandaj, gjuha letrare nuk mund të jetë kurrsesi rezultat i ndonjë akti zyrtar, ose i vullnetit të ndonjë personaliteti politik, siç thuhet nganjëherë, ose personaliteti letrar, ose shkencor, sado i rëndësishëm që të jetë ai. Këtë gjuhë nuk mund ta krijojë ndonjë gjuhëtar i vetëm, as shkrimtar i shquar, ose personalitet politik. Të gjithë këta mund të vënë nga një gur në themelet e kësaj gjuhe, por pesha e tyre mund të jetë më e madhe ose më e vogël, sipas peshës që ka vetë shkrimtari ose studiuesi. Gjuha letrare, si e tillë, formohet me kontributin e disa brezave të njerëzve të kulturuar, duke u mbështetur në pasurinë e gjuhës së popullit. Një rol të rëndësishëm për këtë e luan gjuha e letërsisë artistike.
Dialektii toskë ishte më i standartizuar

Pas shpalljes së pluralizmit politik u tha se toskërishtja u bë bazë e shqipes letrare, sepse shumica e udhëheqësve të Shqipërisë së pasluftës qenë vetë nga jugu i Shqipërisë…

Dodi: Nuk ishte kjo arsyeja pse Gjuha Letrare Shqipe u mbështet mbi dialektin e jugut. Ishte gjithë zhvillimi i gjuhës letrare, deri në atë kohë, që e përcaktonte këtë, jo pse shumica e udhëheqësve ishin toskë, por sepse toskërishtja letrare ishte përpunuar më shumë sesa gegërishtja.

Megjithatë, dihet se kjo ngjarje themeluese për Gjuhën Letrare Shqipe u mbajt në një kohë kur në Shqipëri sundonte një regjim dirigjues politik. Por, në çfarë forme është pasqyruar ndikimi i politës zyrtare të asaj kohe në politikën gjuhësore?

Dodi: Edhe regjimi monist ishte i interesuar për standardizimin e gjuhës letrare, sepse ajo shënonte një arritje, një sukses edhe të atij regjimi. Kjo e përcakton, domethënë, edhe atë që pse ai regjim e përkrahu formimin e një gjuhe letrare të vetme. Unë mendoj se ndikime të drejtpërdrejta për këtë nuk ka pasur. Aty u ndoq pak a shumë ajo që e parashikonte profesor Eqrem Çabej, u mbështet ai variant që kishte shkuar më përpara që nga shekulli XIX e këtej.

Pse në Kongres nuk u tha që baza e Gjuhës Letrare Shqipe, që po fiksohej aty, është dialekti toskë?

Dodi: Sigurisht ajo mund thuhej. Më kujtohet që kjo punë u bisedua - dhe ne i bëmë vërejtje atij referatit të Kostallarit, edhe i thamë se duhet të thuhet që dialekti bazë është toskërishtja, që vihet në bazën e gjuhës letrare. Por, u tha se kjo mbase mund të bëjë më shumë dëm sesa të sjellë ndonjë dobi.

A u vu dialekti toskë në këtë kongres dhe në konferencat e mëparshme gjuhësore në bazë të gjuhës letrare shqipe?

Dodi: Jo, për dialektin toskë ishte folur që nga shekulli XIX që duhet të vihet në bazën e gjuhës letrare, si dialekt më i standartizuar, më i rregulluar dhe më i njësuar.

Por, çfarë bëri që të hiqej dorë nga përdorimi i gegërishtës së standardizuar nga komunikimi zyrtar?

Dodi: Gegërishte të standardizuar nuk ka pasur. Edhe në kohën e Ahmet Zogut përdorej një gegërishte zyrtare, por që ishte mjaft e kufizuar në elemente. Gegërishtja, për fat të keq, nuk ka qenë e standardizuar.

A kanë rol gjuhëtarët nga Kosova, Maqedonia e Mali i Zi në konluzionet gjuhësore për Gjuhën Letrare Shqipe?

Dodi: Roli i tyre është vendimtar. Në qoftë se kosovarët nuk do të ishin bashkuar me Shqipërinë për formimin e një gjuhe letrare, kjo gjuhë letrare nuk do të ishte formuar. Kjo ka qenë biseda që kemi bërë me profesor Idriz Ajetin, i cili ra dakord plotësisht që në bazën e gjuhës letrare të vihet njëri dialekt, duke u pasuruar me dialektin tjetër.
A ka të meta në krijimin e kësaj? Sigurisht që ka, sepse rruga e thithjes së elementëve të dialektit të veriut në gjuhën letare mund të ishte më e madhe. Në qoftë se do të rishikohet problemi i Gjuhës Letrare Shqipe - ky problem do të rishikohet, në radhë të parë, në këtë që t'i jepet vend më shumë dialektit të veriut, sidomos sa i përket leksikut. Gjuha Letrare Shqipe do të duhej të ishte treguar më e gjerë, më tolerante për leksikun e veriut. Edhe kjo jam i sigurt se do të bëhet në një rishikim që mendohet t'i bëhet problemit të gjuhës letrare.

Çfarë mbetet e vlefshme ende nga konkluzionet e Kongresit të Drejtshkrimit?

Dodi: Konkluzionet e Kongresit të Drejtshkrimit janë gjuhësore, nuk janë konkluzione politike. Aty ka mjaft gjëra që mund të ndreqen, në radhë të parë, është afrimi më i madh me gegërishten. Ky afrim mund të bëhet qoftë në drejtshkim, në pakësimin e atyre "ë" -ve të shumta që ka toskërishtja. Ne ngulëm këmbë që në Kongresin e Drejtshkrimit që të bëjmë një hap më tej në afrimin me gegërishten, duke pakësuar 'ë" - të në pozicione të ndryshme. Mirëpo, nuk fitoi kjo tezë në atë kohë, për shkak të këmbënguljes së Kostallarit, i cili ishte për një toskërishte më të qartë. Por, tash jam i bindur se kjo ka ecur përpara.

Intervista eshte botuar ne gazeten javore "Java" nga Prishtina

[ILovePejaa]

NUK KAM PËRGJIGJE TË PRERË SE A VEPROI KONGRESI SHKENCËRISHT A JO…

Duhet ta përgatisim vetë, qoftë atmosferën, qoftë bazën e gjuhës standarde, e cila nuk është plotësisht e ndërtuar, ta hapim, ta zgjerojmë, në mënyrë që t'i plotësojë të gjitha kushtet, të gjitha kërkesat që kanë folësit e mundshëm të gjuhës shipe

Mimoza Cika (DW)

Profesor Ismaili, cili është për ju roli i Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe për Gjuhën Letrare Shqipe?

Rexhep Ismaili: Kongresi i Drejtshkrimit, ashtu sikur edhe më heret Kongresi i Manastirit, kishte një detyrë që të përpiqej të rrumbullaksonte një fazë të zhvillimit në fushën e zhvillimeve të Gjuhës Letrare Shqipe, duke sjellë një vendim mbi bazën e të cilit do të nxjerreshin dokumentet që e bëjnë standartizimin e domosdoshëm të një gjuhe për të komunikuar brenda një populli. Në këtë rrugë, Kongresi i Drejtshkrimit, i cili erdhi katër vjet pas Konsultës së Prishtinës, mbajtur në prill të vitit 1968, i vuri pikën zhvillimit për atë kohë të vlerësuar shumë pozitive për integrimet shqiptare.

Pse në vitin 1968, në Konsultën e Prishtinës, u braktis gegërishtja dhe u pranua projekti i rregullave të drejtshkrimit të 67-së të Tiranës me bazë toskërishten. A ishte ky, thjesht, një veprim patriotik apo bazohej në shkallët e ndryshme të zhvillimit të toskërishtes dhe të gegërishtes?

Rexhep Ismaili: Zhvillimet kanë qenë pak më komplekse dhe unë nuk do të doja të thjeshtësoja kështu me gegërishte e toskërishte, sepse zhvillimiet kanë qenë më të begatshme. Ka pasur gjuhë të bazuara letrare në të dy variantet, pastaj ka pasur përpjekje për t'i kapërcyer të dyja variantet dhe, më në fund, më 1968, dy vjet pas vitit 1966, kur ndodhi një kthesë e madhe në zhvilimet politike e kulturore shqiptare, pas gjithë atyre 20 vjetëve të përndjekjes, ky popull pati një fazë zhvillimi pak më të shlirshëm, kështu që pati një entuziazëm të pashoq. Në atë entuziazëm, duke pasur parasysh përvojat e mëhershme shumë të hidhura, shpërnguljet në Turqi, vrasjet, rrahjet, maltretimet, tendencat për t'u mohuar lidhjet me pjesën tjetër të popullit shqiptar, atëherë intelektualët vendosën që të mbyllnin një vrimë nga mund të ndodhte një diçka e tillë dhe e konsideruan të nevojshme që të përshtatnin një gjuhë të vetme letrare. Dhe, në atë kohë kishim vetëm projektin e rregullave të drejtshkrimit, i cili u pranua me një entuziazëm të pashoq, sepse të gjithë filluan publikisht ta zbatojnë menjëherë, katër vjet para Kongresit të Drejtshkrimit. Asryeja ishte komplekse, politko-shoqërore, psiko-sociale, çështja e identitetit e shumë gjëra të tjera.

Ju vetë keni qenë në Kongres si vëzhgues. A mendoni se Kongresi i Drejtshkrimit veproi shkencërisht në shfrytëzimin e asaj që sillnin të dyja dialektet?

Rexhep Ismaili: Kjo është një pyetje pak më e gjerë, pyetje për të cilën unë nuk kam përgjigje bardh e zi, nuk kam përgjigje të prerë. Ka gjëra për të cilat mendoj se kanë mundur të bëhen edhe ndryshe, ka gjëra për të cilat mendoj se janë zgjidhur në nje frymë që ka ndjekur një rrugë pak më të gjatë.

Cili ka qenë roli i gjuhëtarëve nga Kosova, Maqedonia dhe Mali i Zi në konkluzionet gjuhësore që u morën për Gjuhën Letrare Shqipe?

Rexhep Ismaili: Unë nuk kam qenë në komisionet për konkluzione. Unë kam qenë në sallë. Kam dëgjuar vetëm çfarë është raportuar, por aty ka qenë vetëm një konkluzion, ndërsa elaborimi i mëtejmë i atyre përfundimeve është bërë nga grupi që ka mbetur në Tiranë, në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë - dhe ai grup pastaj me vendime të posaqme të qeverisë shqiptare është autorizuar të bëjë drejtshkrimin, gramatikën, fjalorin, dm.mth. mjetet e domosdoshme për zbatimin dhe për përhapjen e asaj ideje të përgjithshme që kishte vendosur Kongres i Drejtshkrimit. Aty ka pasur diskutime nga më të ndryshmet dhe normalisht nuk refuzoj, por nuk mund të pajtohem me interpretime kështu bardh e zi, sepse shoh edhe hije brenda, hije të ndryshme.

Ndërkohë, rrethanat e reja politike dhe sociale për shqiptarët kërkojnë edhe reagime të shpejta nga gjuhëtarët. Si duhet reaguar në këtë situatë, pra cilat do të jenë rrugët e zhvilimit dhe të pasurimit të Gjuhës Letrare Shqipe?

Rexhep Ismaili: Mbeta borxh t'ju them një gjë. Në periudhën deri në vitin 90-të, d.m.th. për dyze e sa vjet, në botën shqiptare, në të dyja anët, ka mbretëruar politika dirigjiste, pra një politikë e dirigjuar nga lart në të gjitha aspektet, pra edhe në fushën e gjuhës. Kjo politikë dirigjiste, natyrisht, nuk ka lënë hapësirë shumë të madhe për çfarëdo lloj diskutimesh që mund të merren me mend sot. Nga pozita e sotme nuk është mirë të gjykojmë për diçka që ka ndodhur në të kaluarën, d.m.th duhet të kthehemi atje ta kuptojmë mirë. Por, kjo ka disa pasoja. Sot nuk jemi më në fazë kur kemi politikë dirigjiste. Sot jemi në fazë kur po synojmë në të gjitha trojet shqiptare politikë liberale. Edhe në kuadër të gjuhës duhet të bëjmë politikë liberale. Politika liberale nuk do të thotë anarki. Mungesa e politikës është anarki. Dhe, politikë liberale mund të bëjnë vetëm institucionet e përgatitura mirë, të mbështetura nga shteti me mjete financiare, por edhe me njerëz, me programe, me infrastrukturë, në mëyrë që të mund të reagojnë në çdo moment. Më vjen keq ta them publikisht, por në gjendjen në të cillën janë institucionet që do të duhej të merreshin me këto punë, në këto dhjetë vjet, nuk e besoj se mund të pritet diçka shumë e madhe, sepse janë lënë pasdore. Tani po duket se ka një interesim pak më të madh. Do të shohim. Do të ketë zhvillimet të reja. Duhet të vijnë edhe njerëz të rinjë, të përgatiten kuadro të reja që të merren më intensivisht me këtë punë. Natyrisht, nuk ka kuptim sot të bisedojmë për ndërhyrje të tipit të policisë. Ato janë ndërhyrje që nuk zgjidhin gjë. Duhet ta përgatisim vetë, qoftë atmosferën, qoftë bazën e gjuhës standarde, e cila nuk është plotësisht e ndërtuar, ta hapim, ta zgjerojmë, në mënyrë që t'i plotësojë të gjitha kushtet, të gjitha kërkesat që kanë folësit e mundshëm të gjuhës shipe.

Atëherë, në kuadër të politikës liberale që duhet të ndërtohet për gjuhën, cili është mendimi juaj?

Rexhep Ismaili: Unë mendoj se gjëja e parë që do bërë me qëllim të pasurimit të shqipes është që së pari ta dëgjojmë mirë njëri-tjetrin, t'i dëgjojmë shprehitë e të folurit në të gjitha anët, t'i identifikojmë ato pika ku na duket se ka probleme dhe pastaj drejtshkrimi ynë dhe zgjidhjet ekzistuese na bëjnë të mundshme që të ketë zgjerime. Unë nuk kujtoj se është mëkat të bësh kompromise në këto raste, sepse në drejtshkrimin tonë tashmë parimi i kompromist ekziston, edhe pse është baza toskërishtja ka edhe elemnete të gegërishtes. Prandaj, çështja e sasisë është krejtësisht e parëndësishme, mund të shtohen ose të zvogëlohen, varësisht nga konsideratat që do të kemi. Kjo do të ishte rruga që edhe do t'i kënaqim të gjitha kërkesat tona për t'u kuptuar më mirë në situatën e ndryshuar demografike e politike, edhe nga ana tjetër, për të mos bërë dëme, për të mos bërë kthesa, që do të na kthenin prapa, që do të na çonin kot energjinë e investuar deri sot.

Intervista eshte marre nga gazeta javore "Java" qe botohet ne Prishtina

[ILovePejaa]

Mimoza Cika (DW)

Zoti Kadare, çfarë vlere ka per ju, sot, pas gati tre dekadash, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe cili qe roli i tij?

Kadare: Mendoj se për këtë kongres po bëhen shumë spekulime. Nga njëra anë sigurisht ka qenë rritja e rëndësisë së tij ose glorifikimi i tij nga pushteti, nga regjimi komunist në Shqipëri. Nga ana tjetër, ka qenë një mohim i tij total, duke e quajtur si një manipulim të regjimit. Mendoj se e vërteta është midis të dyjave. Kongresi i Drejtshkrimit nuk është as një gjë për t’i ngritur monument, për ta glorifikuar, nuk është as një gjë që duhet mallkuar, duhet rrëzuar.

A mendoni se Kongresi ka vendosur kufizime për ndonjërin nga dialektet?

Kadare: Besoj se nuk mund të flitet me terma kaq të prera. Kongresi, siç thashë, është në vazhdim të një prirjeje të vjetër, gati shekullore, që gjuha shqipe, ashtu si gjuhët e tjera evropiane, të shkojë drejt njësimit. Pra, është një aspiratë e vjetër, e natyrshme, harmonioze, e detyrueshme, e një kulture. Në Shqipëri nuk u bë asgjë e jashtëzakonshme. Përkundrazi, u bë ajo që është bërë në të gjitha vendet evropiane. Pra, Kongresi është një nga forumet që ka marrë pjesë në këtë gjë. Partia Komuniste donte të merrte patronazhin e saj, të merrte lavdinë, se është ajo që e krijoi Gjuhën e Njësuar Shqipe, gjë që s’është e vërtetë, sepse gjuhën e njësuar nuk e krijon kurrë një regjim politik, një parti ose një diktaturë. Por, ajo e mori në patronazh dhe u sugjestionuan të gjithë, duke e pranuar këtë mashtrim. Në të vërtetë, duke qenë në ndikim të regjimit, në Kongres u bënë edhe gabime. U bënë gabime, por jo të asaj natyre dramatike ose tragjike sa për ta mohuar atë dhe për ta rikthtyer procesin gjuhësor 30 e sa vjet prapa, sepse kjo do të ishte një humbje e jashtëzakonshme për kulturën shqiptare. Gabimet që u bënë, pra, nuk janë të asaj peshe që mund të përligjin një kthim prapa. Kthimi prapa do të ishte, vërtet, një dramë e rëndë për kulturën shqiptare, do të krijonte probleme të jashtëzakonshme, të cilat do të donin edhe gjysmë shekulli për t’u zgjidhur.

Cilat janë ato gabime që u bënë në Kongres, për të cilat po flisni ju zoti Kadare?

Kadare: Gabimet që u bënë në Kongres - kanë qenë se një grup shkencëtarësh stalinistë, gjuhëtarë stalinistë, për fat të keq ka pasur të tillë, u përpoqën aq sa mundën të ndikonin, në çdo mënyrë, që ta nënvleftësonin fondin, pasurinë e fjalorit, të njërit prej dy dialekteve kryesore, atë të gegërishtes. Në mënyrë gati tinëzare, duke bërë sikur harruan, duke bërë sikur iu shpëtoi, duke bërë sikur nuk iu ra në sy, lanë jashtë fjalorit, që u hartua fill pas Kongresit të Drejtshrimit, një pjesë të madhe të pasurisë gjuhësore. Kurse, në sistemim sintaksor, në bazat e strukturës së gjuhës, nuk besoj se u bënë gabime dramatike. Natyrisht, kanë kaluar 30 e sa vjet dhe ka gjëra për t’u korrigjuar. Bashkë me qortimin e këtyre gjërave do të qortohej edhe ajo ana meskine, sepse në çdo mënyrë u përpoqën ta denigronin pasurinë, sidomos të shkrimtarëve katolikë të veriut. Pra, bashkë me këtë korrigjim, për të cilin unë mendoj se është korrigjimi themelor që duhet bërë, mund të rishikohen disa nga rregullat të cilat janë vendosur ndoshta jo drejt. Kjo gjë mund të bëhet dhe duhet të bëhet. Është gjë e natyrshme. Në çdo vend, në Greqi, për shembull, pas Kongresit të Drejtshkrimit janë bërë reforma gjuhësore. Dy vjet më parë, në Gjermani u rishikuan disa rregulla ortografike, pas një polemike 10 vjeçare. Një gjuhë e madhe si gjermanishtja, e kristalizuar gjatë shekujve, përsëri herë pas herë, e lyp nevoja diçka dhe ndryshohet. S’ka asgjë të panatyrshme në këtë gjë. Por, në gjuhën shqipe, në bazën e saj, nuk ka gjëra themelore për t’u rishikuar. Gjuha shqipe është një bazë e strukturuar që askush nuk mund t’i prishë natyrën e saj.

Pyetje: Ju jeni njëri nga shkrimtarët që keni ndikuar në pasurimin e leksikut të shqipes, me fjalë e forma të reja, dhe këtë e keni bërë në kohën e regjimit komunist. Në ç’formë është pasqyruar ndikimi i politikës zyrtare të asaj kohe në politikën gjuhësore dhe në atë letrare?

Kadare: Unë mendoj se te gjuha e shkrimtarëve - regjimi nuk duhet të lozte asnjë rol. Nuk mund të justifikohen shkrimtarët shqiptarë e të thonë: unë pata gjuhë të varfër, sepse ma varfëroi regjimi. Ky është një mashtrim, një sharlatanizëm. Ne shkrimtarët kemi përgjegjësi për gjërat tona, regjimi ka përgjegjësi për gjërat e veta. Ne nuk mund të ankohemi se regjimi na prishi gjuhën.
Lidhur me atë se a u ndalua njëri dialekt, ai i gegërishtes, në kohën e komunizmit, kjo ka qenë më tepër dinake, sepse stimulohej, në çdo mënyrë, që është mirë të shkruhet në këtë tjetrin dialekt nga shkrimtarët, kurse për t’u ndaluar - nuk është ndaluar asnjëherë. Unë di disa shkrimtarë të veriut që kanë vazhduar me kokëfortësi të shkruanin në dialektin e tyre, deri sa vdiqën. Por, natyrisht, kur ka një gjuhë standard, asnjë vend në botë nuk lejon që në shkolla, në shtyp, në radio, televizion, të ketë dy gjuhë. Është vetëm njëra që sundon. Kurse, çdo shkrimtar ka të drejtën e tij të krijimit, ta bëjë gjuhën si të dojë ai, ta kthejë kokëposhtë, po deshi, është e drejta e tij private. Këtu ngatërrohen shumë njerëz, sepse harrojnë përgjegjësitë që ka shkrimtari dhe përgjegjësitë që ka shteti ose qeveria. Po them, shkrimtari mund të bëjë çfarë të dojë.

Ndërkohë, shumë intelektuialë, pas 30 vjetësh të Kongresit të Drejtshkrimit, kanë dalë me hipoteza se Gjuha e Njësuar Shqipe favorizoi një dialekt në disfavor të tjetrit dhe gjatë gjithë kësaj kohe është dëshmuar se ajo nuk u familjarizua me pjesën më të madhe të atyre që shqipen e quajnë gjuhë amtare…

Kadare: Nuk ka askund që dy dialekte të ecin paralelisht. Njëri do të jetë gjuhë standard, tjetri mundësisht të ndihmojë me pasurimin e tij. Nuk mund të ketë dy gjuhë shqipe. Kjo është naive nga ana shkencore ta mendosh, sepse në të gjitha vendet e botës ka pasur disa dialekte dhe njëri prej tyre, për një arsye ose tjetër, dialekti i një zone, i një qyteti, bile edhe i një njeriu, është bërë gjuhë standard. Që Shqipëria të bëjë përjashtim e të ketë dy gjuhë, këto më duken versione të sugjerimeve që i bëhen kombit shqiptar për t’u përçarë sa më shumë. Ka mundësi të ndahen veç gegë e toskë, të ndahen veç katolikë, ortodoksë e muslimanë. Janë bërë këto marifete në Shqipëri, janë bërë këto sugjerime të mbrapshta antishqiptare. Nuk ka pse Shqipëria të bëjë dallim dhe ndryshe nga Gjermania, e cila gjithashtu ka pasur dhe ka ende shumë dialekte, ose nga Franca apo Italia. Nuk ka pse Shqipëria të dalë tashti me dy gjuhë. Këto janë marrëzitë tona që vijnë ose nga injoranca, ose nga burime krejt të dyshimta. Është pjesë e një programimi shumë këmbëngulës për të mbjellë në Shqipëri përçarje me çdo kusht.
Shkencëtarët e intelektualët tanë kanë për detyrë morale, mision para popullit shqiptar, të sqarojnë se si ndodh që një dialekt të bëhet zotërues në një gjuhë. Që u bë njëri nga dy dialektet është një gjë krejt normale. Mund të bëhej dialekti i veriut, mund të bëhej ai i jugut. Natyrisht, politika shqiptare diktatoriale donte, në çdo mënyrë, të bëhej dialekti i jugut, për arsye që i dimë, për arsyet e armiqësisë së tyre, instinktive gati, për kulturën veriore, të shqiptarëve të veriut, sidomos kulturën katolike. Por, kjo nuk mund të bëhej me kokëfortësi kundër rregullave të përgjithshme të kulturës. Gjuha shqipe nuk është një gjuhë indigjenësh që mund të merrej nëpër këmbë nga një byro politike, e cila përbëhej kryesisht nga injorantë. Gjuha shqipe është kaq e formuar sa që kurrsesi nuk mund të deformohej në këtë mënyrë.

Në qoftë se kemi parasysh që kohëve të fundit po shkruhet në gjuhë letrare dhe në dialektin gegë, kujt i shërben kjo?

Kadare: Mua më duket krejtësisht normale që shkrimtarët të shkruajnë si të duan. Nuk ka asgjë të keqe. Në gjuhën standard, ndërkaq, kjo është e palejueshme. Në Francë, për shembull, është i ndaluar me ligj përdorimi në gjuhën standard i fjalëve që nuk i ka aprovuar akademia. Në çdo vit del një numër fjalësh, 20 deri në 30, që aprovohen. Ndryshe, është e ndaluar me ligj dhe dënohen ata që i përdorin. Kurse shkrimtarët mund të shkruajnë secili si të dojë, ajo është gjuha private e tyre në krijimtarinë letrare.

Rrethanat e reja politike dhe sociale për shqiptarët kërkojnë dhe reagime të shpejta nga gjuha dhe gjuhëtarët. Cila do të jetë strategjia e re gjuhësore në këtë situatë dhe rrugët për pasurimin e gjuhës shqipe?

Kadare: Në procesin e një gjuhe lozin një rol shumë të madh njerëzit që janë të njohur në publik. Po kush janë ata? Dy janë kategori të njerëzve që lozin rol në gjuhë, për t’u imituar nga të tjerët në gjuhën e përditshme, janë politikanët dhe aktorët. Tash, politikanët, për fat të keq, për shkak të injorancës, përdorin jashtëzakonisht fjalë të huaja për t’i dhënë autoritet vetes, duke e shkatërruar kështu një pjesë të gjuhës, gazetarët injorantë, që gjithashtu, shkojnë pas tyre, ose edhe një pjesë “aktorësh” që përdorin të njëjtën gjuhë. Kjo ka sjellë probleme të rënda në Shqipëri. Detyrë urgjente është ruajtja e pasurisë së gjuhës shqipe, jo për të rënë në puritanizëm. Ruajtja e pasurisë së një gjuhe është detyrë, është një gjë e shëndetshme në një gjuhë. Ne jemi të detyruar ta ruajmë identitetin e gjuhës shqipe, e cila nuk ka nevojë të mbulohet nga një mori fjalësh të huaja, të panevojshme. Gjuha shqipe është një makinë e mrekullueshme e të shprehurit, një nga makinat më të përsosura të Evropës, nga ana e mundësive të shprehjes. Prandaj, ne s’kemi pse ta prishim këtë makinë për t’u dukur se jemi më të zgjuar, për t’u dukur që dimë anglisht, italisht a frëngjisht. Ruajtja e pastërtisë së gjuhës, që shoqërohet me procesin e pasurimit, tregon mjeshtërinë e lartë dhe moralitetin e një kulture.

Intervista eshte marre nga gazeta javore "Java" qe botohet ne Prishtine

[ILovePejaa]

Do tij postoj edhe disa intervista te tjera mbi Kongresin e Gjuhes Shqipe, ne ditet e ardhshme.

[ILovePejaa]

Rexhep QOSJA per Gjuhën Letrare Shqipe

Çdokush që do t’i dëgjojë fëmijët dhe të rinjtë e Kosovës, në shkolla, fakultete, vendtubime të ndryshme, se sa lehtë, se sa natyrshëm e flasin Gjuhën Letrare Shqipe, do të bindet se sa mirë është familjarizuar ajo në Kosovë

Mimoza Cika

Profesor Qosja, si do ta vlerësonit ju Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe Gjuhën Letrare Shqipe të vitit 1972? Ju keni qene vëte i pranishëm në punimet e këtij kongresi. A pati ndikime të politikës aktuale për cakimin e bazës së formimit të gjuhës?

Rexhep Qosja: Formimi i gjuhës që e përdorin gjithë pjesëtarët e një kombi, për dallim prej gjuhës dialektore që e përdorin vetëm disa nga pjesëtarët e atij kombi, te secili popull ka shënuar shkallën më të lartë të zhvillimit e qytetërimit të tij. Nuk jemi përjashtim, apo jo? Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe krijimi i Gjuhës Letrare shënon shkallën më të lartë në zhvilimin e qytetërimit tonë. Gjuha letrare është e arritura më e çmuar e procesit historik të zhvillimit të vetëdijës të popullit shqiptar, të kulturës, të letërsisë e të gjuhës së tij. Në këtë bisedë që po bëni ju me gjuhëtarë e shkrimtarë për Kongresin e Drejtshkrimit janë dëgjuar mendime pohuese se ka pasur dhe mohuese se nuk ka pasur ndikime të tilla. Unë nuk mund ta di a ka pasur ndikim të politikës në përcaktimin e bazës së gjuhës letrare. Por, unë jam i bindur se ka pasur ndikime të udhëheqjes së shtetit shqiptar në mbajtjen e kongresit, e kjo d.m.th. edhe në formimin e Gjuhës Letrare Shqipe. Dhe kjo, për mendimin tim, është e kuptueshme. Do të ishte e pakuptueshme dhe, në një mënyrë, e panatyrshme, po të mos kishte pasur ndikim të tillë. Gjuha letrare s’është çështje vetëm e gjuhëtarëve, por është çështje e krejt një populli, e krejt një shoqërie. Një filozof gjerman e ka thënë se gjuha është fenomen aq i rëndësishëm sa që nuk guxojmë t’ua lëmë në duar vetëm gjuhëtarëve. Gjuha i bashkon, por gjuha edhe mund t’i ndajë njerëzit. Shteti është fryt i përpjekjeve bashkuese në historinë e një populi. Dhe, gjuha letrare standarde është fryt i përpjekjeve bashkuese në historinë e një populli. Nuk ka gjuhë letrare atje ku nuk ka shtet, më saktësisht, atje ku nuk ka vetëdije për shtetin, për të përbashkëtën institucionale. Nuk është e rastit që gjuhët letrare kryesisht janë krijuar në kohët kur janë shtuar faktorët që vendosin lidhjet e përbashkëta në jetën e popujve: komunikacioni, administrata, qyetetet e mëdha, universitetet, tregtia, librat, gazetat e të tjera. Dhe, nuk është e rastit pse vetëdija për një gjuhë të përbashkët, për Gjuhë Letrare Kombëtare, te shqiptarët fillon në kohën e Rilindjes, domethënë në kohën kur shquhet lëvizja për pavarësi dhe për forimimin e shtetit shqiptar. E di se nuk ka shtet në këtë botë, së paku qe dy shekuj, që nuk ka këmbëngulur për një gjuhë letrare, sepse ashtu lehtësohet funksioni i shtetit dhe ashtu lehtësohet bashkimi i kombit.

Ne nuk kemi menduar për gjuhën prej aspektit të dialektit

Çfarë roli luajtën në atë kohë gjuhëtarët nga Kosova në vendosjen e kritereve për Gjuhën Letrare Shqipe? A ka pasur argumente se kjo gjuhë është imponuar për të hequr dorë nga gegërishtja?

Rexhep Qosja: Të gjitha punët, gjuhësore, administrative, politike, për mbajtjen e Kongresit të Drejtshkrimit janë bërë në Tiranë, natyrisht. Gjuhëtarët nga Kosova nuk kanë mundur të luajnë farë roli të drejtpërdrejtë në vendosjen e kritereve për gjuhën letrare, sepse komunikimet me Shqipërinë ishin shumë të penguara prej pushtetit jugosllav. Por, gjuhëtarët nga Kosova, megjithatë, në masë të madhe e kanë nxitur, e kanë frymëzuar, e kanë ndihmuar vendosjen e atyre kritereve, së pari me Konsultën e Prishtinës, mbajtur në vitin 1968, e pastaj me përkrahjen e deklarauar të të gjithë intelektualëve kosovarë për krijimin e gjuhës letrare mbi kriteret që ishin shpallur. Atëherë nuk është dëgjuar zë kundër gjuhës letrare. Përkundrazi. Është dëgjuar përkrahje me entuziazëm të jashtëzakonshëm. Ne, për fat, nuk kemi menduar për gjuhën prej aspektit të dialektit. Ne kemi menduar për gjuhën letrare si pjesëtarë të një kombi, ashtu më në fund siç duhej të mendojmë edhe sot.

Ka zëra që gjuha letrare për 30 vjet nuk u familjarizua nga shqiptarët në Kosovë. Kjo, sipas tyre, ka sjellur dygjuhësinë. Si mendoni ju, sa është e vërtetë kjo tezë?

Rexhep Qosja: Sipas mendimi tim – kjo është tezë e rrejshme. Tek të gjithë popujt që kanë gjuhët letrare sot, përpos gjuhës standarde, në të folur, më pak a më shumë, përdoren edhe dialektet vendore. Duke u përgatitur për këtë bisedë me ju – unë lexova në librin e gjuhëtarit të njohur Oto Jespersen, “Njerëzimi i popullit dhe individi nga aspekti linguistik” se gjuha e gjermanëve të arsimuar, edhe sot, pak a shumë, pas aq shumë vitesh të krijimit të gjuhës letrare, është gjuhë dialektalisht e ngjyrosur. Dhe, nuk thuhet se gjuha standarde gjermane nuk është familjarizuar në Gjermani, Austri a në ndonjërën krahine gjermane. Çdokush që do t’i dëgjojë fëmijët dhe të rinjtë e Kosovës, në shkolla, fakultete, vendtubime të ndryshme, se sa lehtë, se sa natyrshëm e flasin Gjuhën Letrare Shqipe, do të bindet se sa mirë është familjarizuar ajo në Kosovë.

Sa janë të përgjegjshëm vetë gjuhëtarët në Kosovë, por edhe shtresa intelektuale në përgjithësi, në njësimin e Gjuhës Letrare Shqipe, si një gjuhë e vetme dhe e standardizuar?

Rexhep Qosja: Numri më i madh i gjuhëtarëve dhe klasa intelektuale pothuajse në përgjithësi, me ndonjë përjashtim të rrallë, e përkrahin Gjuhën Letrare Kombëtare si gjuhë e vetme e standardizuar. Dhe, këtë e bëjnë me shumë përkushtim, e bëjnë me shumë përgjegjësi. Jam i bindur.

Ju jeni shkrimtar dhe autor i një sërë veprash letrare. Sa kanë ndihuar shkrimtarët kosovarë në pasurimin e gjuhës shqipe?

Rexhep Qosja: Besoj se kanë ndihmuar ndjeshëm, qoftë duke ia sjellë gjuhës letrare leksikun e viseve ku kanë lindur, qoftë duke trajtuar përmbajtje të reja, në trajta të reja moderen letrare që kërkojnë shprehje më të përbërë figurative e simbolike që doemos e pasuron gjuhën letrare në përgjithësi.

Sot, profesor, janë një sërë mediash në gjuhën shqipe në Kosovë. A ndikojnë pozitivisht ato dhe auditori shkollor në Kosovë në përvetësimin e masës për përdorimin e një gjuhe të tillë?

Rexhep Qosja: Mësuesit, arsimtarët e profesorët në Kosovë kanë bërë shumë dhe vazhdojnë të bëjnë shumë për përdorimin e gjuhës së përbashkët. Ata mund të quhen ajo shtresa profesionale së cilës ia detyrojnë ngritjen e kulturës gjuhësore të të rinjëve të Kosovës. Edhe mediat kanë ushtuar dhe ushtrojnë ndikim pozitiv në ngulitjen e normës letrare gjuhësore. Për fat të keq, në media, natyrisht me pak përjashtime, gjuha është shumë e thjeshtësuar, e kthyer gjithnjë e më dukshëm në gjuhë zhargoni, në të cilën si edhe në politikë, zotërojnë disa fjalë, si për shembull fjalët: liria, pavarësia, demokracia, republika, që s’kanë lidhje me përmbajtjen kuptimore dhe me kontekstin që do t’i shpjegonte ato. Këtu kemi një paradoks të çuditshëm. Mediat e ndihmojnë përdorimin e gjuhës letrare me vetë faktin se e përdorin. Por, e ndihmojnë duke e varfëruar jashtëzakonisht shumë. Ngjet kështu sepse përmbajtja mbizotëruese e mediave tona janë politika, së cilës ato shumë përulshëm i shërbejnë, dhe argëtimi. Ngjet kështu sepse mediat, në mënyrë të veçantë mediat elektronike, tregojnë një disponim të vazhdueshëm kundërintelektual, sigurisht nën ndikimin e disa faktorëve që intelegjencinë vazhdojnë ta quajnë si në kohën e komunizimit, prodhuese të nacionalizmit.

Të shkruash në gjuhë letrare dhe të shkruash në dialekt

Me pretendimin se gegërishtja është gjuhë shqipe dhe jo serbe, çfarë mendimi keni ju, ose cili është vlerësimi juaj se kujt i shërben përdorimi i saj sot dhe a duhet për disa sektorë të vendosen ligje në përdorimin e Gjuhës Letrare Shqipe?

Rexhep Qosja: Në një shoqëri demokratike çdokush mund ta flasë a ta shkuajë gjuhën që do, gjuhën letrare apo dialektin. Është çështje tjetër, ndërkaq, ne qoftë se dikush e mohon gjuhën e përbashkët letare për hir të dialektit apo në qoftë se dikush e mohon gjuhën letrare kombëtare në emrin e dy të ashtuquajtuarve gjuhë dialektore letrare. Në një rast të tillë kemi të bëjmë me çështje serioze, jo gjuhësore, por, në radhë të parë, me çështje politike. Në Kosovë dhe në Shqipërinë shtetërore sot mund të dëgjohen individë që e mohojnë gjuhën e përbashkët dhe predikojnë veçimin dialektor. Numri i tyre sot është i vogël, po nesër ndoshta edhe mund të rritet një çikë ky numër. Ata janë të frymëzuar prej qarqesh politike në Prishtinë që përvjedhin idenë sipas së cilës Kosova karshi Shqipërisë duhet të zhvillohet si Austria karshi Gjermanisë dhe harrojnë se Gjermania dhe Austria, megjithatë, kanë një gjuhë letrare, Gjuhën Letrare Gjermane. Ata janë të frymëzuar, ma merr mendja, njëkohësisht edhe prej qarqesh të huaja politike që tradicionalisht janë përpjekur t’i ngatërrojnë punët e shqiptarëve. Të gjitha, thotë Gëte, janë të vdekshme, vetëm marrëzirat janë të pavdekshme. Përpjekjet për rrënimin e gjuhës letrare mund të bëhen edhe ndonjë ditë, por janë të dështuara sepse janë prapakthime kundërhistorike që do të kishin pasoja shumë të mëdha.
Sa i përket pjesës së dytë të pyetjes suaj se a duhet të vendosen ligje në disa sektorë në përdorimin e gjuhës, unë mund të them më sa vijon: përdorimi i gjuhës letrare është i rregulluar jo vetëm me marrëveshje, por edhe me ligje në vendet që kanë gjuhë të standardizuar, në adminstratë, arsim, shëndetësi, ushtri, në instuitucionet e shkencës e kulturës, në media, mund të përdoret vetëm gjuha e standardizuar. Kështu është edhe te ne, por në disa vende rregullimi i çështjeve të gjuhës letrare është çuar edhe më përpara. Në disa vende në ministritë e arsimit e të kulturës e në disa akademi të shkencave bëjnë kujdesin për kulturën e gjuhës në përgjithësi. Këto institucione caktojnë, fjala vjen, se cilat fjalë të huaja mund të përdoren në gjuhën standarde. Në Slloveni, për shembull, ekzistn gjyqi i gjuhësisë që dënon shkeljet e normave të gjuhës letrare.

Profesor, çfarë do të thotë për ju si shkrimtar një shkrim i shkruar në gjuhë letrare dhe çfarë do të thotë një shkrim i shkruar në gegërishte?

Rexhep Qosja: Të shkruash në gjuhën letrare, sipas mendimit tim, së pari do të thotë të shkruash si njeri me kërkesa më të larta shpirtërore, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash me kërkesa sado kudo me të rrudhura shpirtërore. Të shkruash në gjuhën letrare do të thotë të shkruash me mundësi më të mëdha të shprehjes gjuhësore e artistike, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash me mundësi më të pakta të shprehjes gjuhësore e artistike. Të shkruash në gjuhen letare do të thotë të shkruash për shumë më tepër lexues, për gjithë pjesëtarët e populit të cilit i takon, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash për më pak lexues, për pjesëtarët e atij dialekti. Të shkruash në dialekt do të thotë të vjtërohesh gjuhësisht më shpejt, kurse të shkruash në gjuhën e njësuar letrare do të thotë të shkruash për kohë shumë më të gjatë, në mos jo përgjithmonë. Ata që duan ta dënojnë vetën e të shkruajnë për më pak lexues e për kohë më të shkurtër duhet t’i përkujtojmë për këtë, por në asnjë mënyrë t’i pengojmë. Njeriu duhet të jetë i lirë të bëjë ç’të dojë me veten e tij.

Intervista eshte botuar ne gazeten javore "Java" nga Prishtina

[illiriani]

sic flet A Dodi:

1. Kongresi i Drejtshktimit te Shqipes '72, duhej te kishte per baze arritjet (jo te periudhes nga gjysma e dyte e shek.XIX, sepse ajo nuk eshte nje periudhe kohore, por tash e mbi vetem nje shekull perpara. Periudha eshte dicka krejt tjeter, megjithese qet ne pah se 'do te bente dem', poqese thoheshe se u formua nga baza e toskerishtes). Arritjet gjuhesore, duhet te ishin nga gjuha e sotme e folur shqipe dhe nga arritjet letrare qe nga 'Meshari' i Buzukut (1555), nga veprat e authoreve te vjeter te Gegenishtes
qe vuan themelet e para te gjuhes shqipe: Budi, Bogdani, Kazazi, Variboba, Bardhi... dhe nga thithja e elementeve dialektore te nje gjuhe te fuqishme para-indoeuropiane - Gegenishtes, si thithje e elementeve gjuheformuese europane te sotme!

Tash e sa kohe deri tek kongresi '72, na eshte thene, qe dominon 'elementi i perbashket' gege-toske ne gjuhen e njesuar letrare, vetem te mos bente 'dem' dhe solli aqe deme krimi mbi nje dialekt aqe te fuqishem Gegenishten, me perqindjen e te folurit, me fuqine shprehese fono-morfologjike, pa te cilen nuk mund te behet asnje gjurmi gjuhesor ne linguistike!

Duhej te thithej gjuha e popullit neper dialekte e nendialekte, qe te behej nje gjuhe moderne shqipe, e jo te bazohej ne thithjen e krejt dialektit te Toskerishtes komplet!

Gjuha letrare nuk shkruhet nga nje e folme e shkruar dialektore, por tue thithe elementet e perbashketa, per aqe sa iu takon, te gjuhes se folur te popullit sot, poqese duam ne gjuhe vertet unike kombetare! Populli eshte ai sovrani qe duhet t'i ofrohet nje gjuhe unike, qe me te vertete te bindemi dhe ta flasim me dashuri
Shqipen tone, e te bindemi se me te vertete dominon 'elementi i perbashket gege-toske'! Provincializmi ne gjuhen letrare shqipe, duhet te korrigjohet sa ma shpejt qe esht e mundur!

(per mungese kohe vijojme...)

[ILovePejaa]

Disa rrethana, edhe ndonjë faktor jashtëgjuhësor, bënë të përhapej varianti jugor

Për sa u takon shqiptarëve të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi, ata qysh në Konsultën e Prishtinës të vitit 1968 vendosën të pranonin dhe të zbatonin atë gjuhë letrare që kishte gjetur një përhapje të gjerë brenda kufijve shtetëror të Shqipërisë. Prandaj, kur flitet sot për një gjuhë letrare të përbashkët për të gjithë shqiptarët, kjo, de fakto, u vendos në Konsultën e Prishtinës, katër vjet para Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe

Mimoza CIKA (DW)

Sa herë që bëhet fjalë për shqipen e sotme letrare, në përgjithësi, përmendet edhe Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe i viti 1972. Kjo është e kuptueshme po të mbahet parasysh fakti që në atë kongres, ku kishte përfaqësues jo vetëm nga Republika e Shqipërisë, por dhe nga viset shqiptare të ish - federatës jugosllave si dhe nga arbëreshët e Italisë, u vendos që të gjithë shqiptarët ta përdorin një gjuhë letrare të vetme dhe pikërisht atë që kemi sot në përdorim.
Në radhë të parë, duhet mbajtur parasysh se vendimi i një kongresi për një çështje aq të rëndësishme, siç është ajo e Gjuhës Letrare Shqipe, nuk mund të ishte i zbatueshëm, e aq më pak i detyrueshëm, për shqiptarët jashtë kufijve shtetëror të Shqipërisë - në rast se ata nuk do të ishin të gatshëm për ta pranuar atë me vullnetin e tyre.

Për sa u takon shqiptarëve të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi, ata qysh në Konsultën e Prishtinës të vitit 1968 vendosën të pranonin dhe të zbatonin atë gjuhë letrare që kishte gjetur një përhapje të gjerë brenda kufijve shtetëror të Shqipërisë. Prandaj, kur flitet sot për një gjuhë letrare të përbashkët për të gjithë shqiptarët, kjo, de fakto, u vendos në Konsultën e Prishtinës, katër vjet para Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Pa vendimin e Konsultës së Prishtinës nuk do të kishim sot një shqipe letrare të përbashkët.

Së dyti, duhet mbajtur parasysh, gjithashtu, se shqipja e sotme letare nuk u krijua as në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe as në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, kur në Shqipëri u vendos sistemi shtetëror monist. Është e vërtet se në atë periudhë u bë një punë e madhe për kodifikimin e mëtejshëm të normave drejtshkrimore të gjuhës shqipe. Për këtë kanë dhënë ndihmesë të çmuar sidomos gjuhëtarët tanë të shquar si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë.

Dihet se përpunimi dhe kodifikimi i shqipes letrare ka nisur shumë më heret dhe nuk është punë e një a disa personave, por rezultat i punës së kryer nga disa breza intelektualësh, duke nisur me rilindasit tanë të shquar, Kristoforidhin, Naimin, Samiun dhe duke vazhduar me Konicën, Nolin e të tjerë. Dhe, një meritë të veçantë për këtë e kanë sidomos shkrimtarët të cilët me veprat e tyre ndihmuan për zhvillimin dhe përhapjen e shqipes letrare në përgjithësi.

Së treti, duhet mbajtur parasysh, gjithashtu, se asnjë vendim për një çështje kaq të rëndësishme, siç është gjuha letrare e një kombi, nuk mund të qëndrojë në rast se nuk i plotëson mirë të gjitha kërkesat e një gjuhe letrare të një populli në zhvillim. Vështruar nga kjo pikpamje mund të pohohet se shqipja e sotme letrare e ka kaluar tashmë periudhën e provës më të vështirë. Ajo i ka plotësuar pa ndonjë vështirësi të madhe kërkesat e letërsisë artisitike, shkencore, kulturore si dhe të kumtimit gojor në të gjitha rrafshet. Ajo është lëvruar edhe nga shkrimtarë që në familje kanë përdorur dialektin verior. Për më tepër, ajo është përvetësuar mirë edhe nga nxënësit e shkollave të ndryshme të viseve të banuara nga shqiptarë brenda dhe jashtë kufijve shtetëror të Shqipërisë.

Së katërti, dëshiroj të theksoj se edhe dialekti verior mund të kishte shërbyer si bazë për shqipen letrare të përbashkët, natyrisht duke iu nënshtruar një procesi standartizimi që me siguri do të kërkonte më shumë punë për shkak të dallimeve midis të folmeve të ndryshme të atij dialekti, sidomos në rrafshin fonetik. Nga kjo pikpamje dialekti jugor paraqitej me dallime më të pakta ndërmjet të folmeve të tij. Historia e gjuhës shqipe dëshmon se të paktën qysh nga shekulli i Buzukut dhe i Matrëngës, të folmet e dialektit verior janë diferencuar gjithnjë e më shumë njëra nga tjetra, ndërsa të folmet e dialektit jugor gjatë këtyre shekujve kanë pasur një zhvillim më konvergjent. Natyrisht, me këtë nuk duhet kuptuar se dialekti verior nuk mund të ngrihej në një gjuhë letrare të përbashkët, por disa rrethana, përfshirë këtu edhe ndonjë faktor jashëgjuhësor, bënë që të përhapej më shumë varianti letrar jugor, i cili me përpunimin dhe zhvillimin e tij të mëtejshëm tashmë është përhapur gjithandej si gjuhë letrare e përbashkët e të gjithë shqiptarëve.

Në këtë mënyrë, dëshira e disa brezave atdhetarësh për një gjuhë letrare dhe të përbashkët për të gjithë shqiptarët më në fund u bë realitet dhe është me të vërtët një gjë e gëzueshme që kjo gjuhë letrare po përdoret gjithandej, si në botimet letrare, shkencore, kulturore dhe politike, ashtu edhe nëpër kumtimet gojore, në radio e televizon. Në këto rrethana mendimi i shprehur nga disa intelektualë për t'u kthyer prapa tek gjendja e dikurshme e dy varianteve letrare të gjuhës shqipe është i papërligjur dhe për më tepër do të ngjallte frymën e përçarjes në një kohë kur kombi shqiptar ka nevojë më shumë se kurrë për bashkim.
Së fundi, dëshiroj të theksoj se kjo gjuhë letrare e përbashkët nuk duhet marrë si diçka e bërë një herë e përgjithmonë, domethënë që nuk ka më nevojë për përmirësime të mëtejshme. Natyrisht, të gjithë intelektualët shqiptarë e kanë për detyrë që të japin ndihmesën e tyre në këtë drejtim. Besoj se këtij qëllimi do t'i shërbejë konferenca mbarëshqiptare që mendohet të organizohet vitin e ardhshëm në Tiranë, me rastin e 30 vjetorit të Kongresit të Gjuhës Shqipe.

Artikulli eshte botuar ne gazeten javore "Java" nga Prishtina

[ILovePejaa]

Unë nuk jam kundër normës dhe standardit gjuhësor që e kuptoj si nji sfidë civilizuese, si nji nevojë e domosdoshme e nji shoqnie e cila pretendon se asht e civilizueme. Por, ate që unë kontestoj asht mënyra se si kultura shqiptare, se si elita që përfaqësoi këtë kulturë dhe këtë civilizim shqiptar në kongresin e mbajtun n'Tiranë, iu gjegj kësaj sfide qytetnuese, siç asht caktimi i standardit gjuhësor

Mimoza Cika (DW)

Çfarë rëndësie ka për ju, zoti Kelmendi, Kongresi i Gjuhës Shqipe për Gjuhën Letrare Shqipe?

Migjen Kelmendi: Më 1972, në nji mënyrë, ato përpjekje të kahmotshme të kulturës shqiptare dhe, në përgjithësi, të popullit, morën njifarë rrumbullakimi, morën njifarë forme, e cila n'atë moment shërbeu si nji zgjidhje e përkohshme, paliative. Sidomos (caktimi i standardit) i shërbeu asaj elite kosovare e cila me nji ndjenjë të nji patriotizmi, ngapak edhe infantil, mori pjesë n'atë kongres dhe u pajtue me të gjitha vendimet e tij, pa shikue pasojat, pa parashikue situatën dhe zhvillimin e matejmë që ai kongres pastaj i shkaktoi gjuhës shipe, kulturës shqiptare dhe në përgjithësi civilizimit shqiptar.
Në parim, unë nuk jam kundër normës dhe standardit gjuhësor që e kuptoj si nji sfidë civilizuese, si nji nevojë e domosdoshme e nji shoqnie e cila pretendon se asht e civilizueme. Por, ate që unë kontestoj asht mënyra se si kultura shqiptare, se si elita që përfaqësoi këtë kulturë dhe këtë civilizim shqiptar në kongresin e mbajtun n'Tiranë, iu gjegj kësaj sfide qytetnuese, siç asht caktimi i standardit gjuhësor.

A mendoni se Kongresi shfrytëzoi shkencërisht, me rastin e Gjuhës Letrare Shqipe, atë që sillnin të dyja dialektet? Thuhet se kur formohet një gjuhë letrare dialektet të cilat nuk merren për bazë për gjuhën letrare u bëhet një padrejtësi dhe kjo vlen për çdo gjuhë…

Migjen Kelmendi: Unë gjithmonë e kam parasysh ate thanien e famshme të linguistit norvegjez Haugen, i cili thotë se po u muer vetëm nji dialekt për bazë të gjuhës letrare, atëherë folësit e atij dialekti e marrin epitetin dhe ndjenjën e njifarë superioriteti si 'bartës të normës' dhe pastaj gjithmonë kanë përparësi në luftën për pushtet, për pozita, për punë, për prestigj shoqnor. Këtë mendim të Haugenit më duket se këta njerëz nuk e kanë pasë parasysh në vitin 1972.
Po ashtu, e kujtoj gjithnji edhe mendimin e zotit Çabej nga viti 1939, i cili shumë bukur e parashikon dhe mundohet me e koncentrue vemendjen e linguistikës shqiptare në zonat ku dy dialektet tona puqen dhe me kohë kanë arritë trajtat të cilat janë të kapshme dhe të afërta për të dy taborret e përgjithshme si toskë e gegë. Ajo Gjuha e Elbasanit, që e përmend dhe ban me gisht zoti Çabej, unë mendoj se asht dashtë me u marrë për bazë të standardit të gjuhës shqipe. Se çka e bani linguistin Çabej me e ndërrue mendjen, ndoshta edhe nuk duhet me pasë shumë imagjinatë. Por, në përgjithësi, mendoj se n'ate fjalimin e tij të mbajtun në kongres, të cilin unë e mbaj si nji fjalim historik, me randësi historike, zoti Çabej, për gjeneratat si kjo emja, që nuk i takon asaj kohe, i kishte kodue disa mesazhe. Nji nga ato mesazhe nga viti 1972, që e kam dekodue unë, asht ky ku thuhet se 'ne nuk jemi tue ba gjuhë për 4-5 mijë vetë, por duhet me pasë parasysh se po vendosim për gjuhën e 4 milionë njerëzve që shqipen e kanë gjuhë amtare.'
Sot, 30 vjet ma vonë, mendoj se pasojat e atyne vendimeve që u morën në vitin 1972 janë evidente dhe nji dështim monumental i krejt kësaj pune asht Kosova vetë. Po thom, asokohe, linguistët e morën atë vendim të determinuem nga shumë rrethana. Unë e kontestoj, ma së pari, lirinë e marrjes së vendimit. Siç e dini, në vitin 1972, prezent në sallë ishte e tanë Politbyroja. Se si ka mujtë me pasë mendim të lirë dhe vendim të lirë në nji sallë ku ishin 30 përfaqësues të Politbyrosë, njerëz aq të fuqishëm, aq të pushtetshëm, sa me nji lëvizje gishti mujshin me vendosë për jetën dhe vdekjen tande, unë s'un e kuptoj. Këtë pyeteje ua baj linguistëve që me kambëngulje donë me e mbrojtë e me e prezentue vitin 1972 si nji arritje të madhe të kulturës shqiptare. Unë kisha me i lutë linguistët e asaj kohe që me më kallxue me argumente shkencore, të kapshme dhe empirike, pse asht vendosë që tosknishtja me qenë në themel të gjuhës shqipe.

Në shkrimet tuaja argumenti kryesor që e shquani është diglosia. Ju ia vëni fajin Kongesit të Drejtshkrimit, por a nuk ka edhe faktorë tjerë gjatë 30 vjetëve që kanë ndikuar në krijimin e një diglosie?

Migjen Kelmendi: Po, e para e punës janë realitetet tona politike dhe historike. Ne kemi jetue në dy realitete të ndryshme historike. Përvojat tona historike janë tjera. Në këtë situatë, unë kam ndie si nji qytetar, si nji intelektual, si nji shkrimtar, nevojën e nji angazhimi shoqnor për me e rregullue, me e riparue këtë punë. I ndigjova me shumë vemendje bashkëfolësit dhe mysafirët e emisionit tuej. I gjej me nji randësi historike, me nji randësi të madhe, fjalët e shkrimtarit Ismail Kadare. Në momentet ma të vështira për Kosovën, Kadare dijti me u pozicionue në krahun e atyne trimave që luftonin për lirinë e Kosovës dhe përkrahja e tij ishte domethanëse, fjalët e tij e ngrohnin opinion këndej. Po kështu i gjej edhe fjalët dhe mendimet e tij për rishikimin e gjuhës. Ky intelektual gjeti potencën për me pranue se disa gabime edhe janë ba, diçka asht gabue, nuk duhet me e madhnue dhe as duhet me e shndërrue në tabu ate kongres. I gjithë angazhimi jem si qytetar asht ky: pse u dashka me ndërtue nji tabu nga nji kongres.

Shumë gjuhëtarë i pranojnë gabimet ashtu siç e përmendët ju rastin e Kadaresë, por edhe të tjerë i pranojnë gabimet e asaj kohe. Por, asnjëri nuk pranon mohimin dhe krijimin e një gjuhe të re letrare. Ju, pse mendoni se një gjuhë tjetër shqipe, e Kosovës, do të ishte e dobishme? A nuk ju kujtojnë përpjekjet që janë bërë për të ashtuquajturën "shiptarski"?

Migjen Kelmendi: Keni plotësisht të drejtë. Por, para se me u përgjegj në këtë pyetje due me e kujtue nji mendim që besoj se ekstrakton edhe tanë botëkuptimin tem për gjuhën shqipe dhe standardin e saj. Asht ai mendimi i famshëm i nobelistit Canneti, i cili thotë se "nuk ka gjuhë te keqe dhe gjuhë të mirë…dhe nëse vdes diku ndonji gjuhë në botë, më doket se po vdes nji pjesë e botës". Me u mundue me e shpallë të vdekun gegnishten, idiomën ma të vjetër, ma të folun…edhe sot e kësaj dite gjuhën ma të folun në përditshmëninë e hapsinave ku jetojnë shqiptarët, më doket se ne kështu e pakojmë, e varfnojmë, e dobësojmë kulturën shqipe. Me angazhimin tem për të drejtën 'qytetare', të drejtën e botimit, të drejtën e të folunit, edhe në media, edhe në jetën e përditshme, të idiomës gege, mendoj se ne e pasunojmë kulturën shqipe. Në çdo mënyrë pajtohem me zotin Kadare se nuk ka kthim mbrapa. Asnjani nga njerëzit që i kam lexue e që janë angazhue publikisht për të drejtën e botimit e të drejtën e të folunit gegnisht, nuk mendon se duhet kthye mbrapa, n'asnji mënyrë.

Por, a nuk mendoni se duke shkruar sot në gegërishte dhe jo në një gjuhë të kodifikuar bëheni vetëm pjesërisht i lexueshëm?

Migjen Kelmendi: Kjo e ka nji rrezik sa i takon tregut. Nëse e ke vendosë me botue diçka në idiomën gege - në nji farë menyre e ke llogaritë ndoshta rrezikun e kësaj pune në treg. Por, unë e kisha diku tjetër. Due me thanë se, tue u nisë nga realiteti gjuhësor sot në Kosovë, ne nga këto 24 orë tonat t'Zotit - 25 orë qajmë, mendojmë, flasim e këndojmë gegnisht. Pikëpjekjet tona me standardin gjuhësor janë të rralla në jetën tonë të përditshme. Janë shumë të rralla, dhe ato zakonisht na shkaktojnë njifarë ndjenje mossigurie, sepse asht nji gjuhë që pak a shumë asht importue nga Shqipnia dhe asnjiherë nuk pati mundësi me zanë rrajë si duhet. Andaj, çka duhet ba në nji situatë si kjo? Këto janë pyetje. Unë asnjiherë nuk jam mundue me dhanë përgjegje. Nuk mendoj se i ndihmojmë gjuhës shqipe tue u ba të shurdhët ndaj këtij realiteti lingual n'Kosovë. Unë mendoj se tue e shikue e tue u nisë nga realiteti gjuhësor i Kosovës sot - duhet gjetë mënyrat dhe pikëpjekjet që e bajnë të mundun që në hapësinën shqiptare, në hapsinën shpirtnore shqiptare, në hapsinën linguale shqiptare, ta kemi nji Lingua Franca, siç e quej unë, nji gjuhë të marrëveshjes e të mirëkuptimit dhe nji gjuhë të komunikimit të ndërsjelltë. Por, kjo nuk e nënkupton ndalesën e botimit, shkrimit, të folmes e të këndimit në idiomën gege, në gjuhën tonë amtare.
Due me thanë edhe nji here - nuk e kontestoj n'asnji mënyrë nevojën e nji standardi gjuhësor për gjithë hapsinën linguale shqiptare. Ate që kontestoj asht mënyra se si intelegjenca jonë, kultura jonë shqiptare, e përfaqësueme përmes atyne përfaqësuesve në vitin 1972 në kongres, iu gjegj kësaj sfide qytetnuese. Dhe, mendoj se mbas 30 vjetësh, nji shoqni që pretendon se asht e civilizueme, nji shoqni që pretendon se i takon nji bote perendimore, në vend se me kambëngulë në nji tabu, do duhej me e luftue tabunë.

Intervista eshte botuar ne gazeten javore "Java" nga Prishtina