Petraq Kolevica

[Dita]

Poezi nga Petraq Kolevica


Vitet që vinë

Kaq u shtuan poshtërsitë,
Kaq u rritën marrëzitë,
Kaq na mbytën ligësitë,
Sa kam frikë se një ditë,
Kur dhe ne të shohim dritë,
Kur të hapen krejt kufijtë,
Oh, kam frikë, atë ditë,
Ikjen e gjithë njerëzisë!
Do të lënë mall’ e gjënë,
Do braktisin babë e nënë
E s’do kthejnë kokën prapa,
Po do ikin me të vrapa
Larg qytetit, larg shtëpisë,
Larg, më larg prej Shqipërisë,
Larg, më larg kësaj së mjerës,
Sikur ikin prej kolerës...

Dhjetor 1976




Dom Pjetri

“Jerusalim, Jerusalim, që vret profetëritë edhe rreh me gurë ata që janë dërguarë te ti”...
Ungjilli pas Matheut
(F. 87 (41)


Rri Dom Pjetri në qeli,
Vdekjen pret në qetësi.

Rri i vetëm, pa një shok,
Këmb’ e duar lidhur tok.

Por dikush po vjen me vrap,
Vjen një qen, që portën hap.

Çohu! – thërret – me shkelm i bje.
Çohu shpejt, se s’kemi nge!

Çohet Pjetri, ec me zor,
Gjersa sosi në oborr.

Aty vetëm tek qëndron
Shpejt e hipin në kamion.

Ec kamioni, rrugën merr.
Jashtë – Natë. Ftohtë. Terr.

Ja, diku kamioni ndal,
Zbret Dom Pjetri mengadal.

Shpejt e shtyjnë mbi një ledh.
Kthen kamioni, dritën hedh.

Ndrit Dom Pjetri zbehur krejt.
Qentë qeshin përkundrejt.

Dhe dikush i flet që atje:
“Fol, ç’deshirë të fundit ke?”

Fol, ç’dëshirë ke mor qyq!
-“Zgjidhmi duar të bëj kryq.”

-Do gjë tjetër, mor bandill?
-“Të leçis një rrjesht n’ungjill.”

Që përposh, nën veladon,
Nxjerr ungjillin dhe lexon:

“Me të vërtetë po ju them,
Mjerë ti, Jerusalem.

Mjerë ti dhe bijt’ e tu,
Që profetët vret kështu.”

Bien plumbat batare,
Bie Dom Pjetri drejt, përdhe.

Ra përmbys, i vetëm fill,
Kryet vënë mbi ungjill.

Kthen kamioni, rrugën merr,
Qentë qeshin nëpër terr.

Ikin qentë, që e vrane,
Mblidhen qentë, që ta hanë.

Qentë vinë, ulërijnë,
Hanë e s’ngopen me njerinë.

Dhe një bushtër sythëngjill,
Lëpin gjakun mbi ungjill.

Dhjetor 1976





Të burgosurit

Dielli pa lerë
Futen ata në minierë
-Në skëterrë-
Me zemër të çjerrë,
Turmë njerëzore
E dënuar
E dëshpëruar,
E mjerë...
Policë përpara
Dhe prapa të tjerë.

Dalin ata nga miniera
-Nga skëterra-
Të zinj si sterra,
Me nerva të ndera,
Me fytyra të prera,
Qënie njerzore
Të dërmuara,
Të dëshpëruara
Të mjera...
Me roje përpara
Dhe prapa të tjera.

Në kapanone i fusin si derra
Në kapanone ku i grin era;
Lahen sa mos i zërë kolera.
Hanë barishte të zjera.
Bien në gjumë të rëndë përhera
Me ëndrra,
Me zgjëndrra,
Me vrer e me tmerr të përzjera,
Qënie njerëzore
Me emra të harruara,
Të hutuara,
Të mjera,
Roja i ruan te dera,
Rrotull – të tjerë si grera.

Gusht 1979





Autobusët

Autobusët e mëngjesit
-Autobusët urbanë-
Ngarkojnë, shkarkojnë në çdo anë,
Gra, që çohen në mëngjes
Më të lodhura se në mbrëmje.
Gra, që shtyhen për fëmijët.
Fëmijë që shtypen në barkun e tyre.
Zemra, ku ëndrrat e vyera
Varen si lecka të shqyera.
Gra, të reja,
Të veja,
Të moshuara,
Gra të munduara,
Të punuara,
Gra, që jeta u shkon huq,
Fytyra të dërrmuara,
Laturisur me të kuq...

* * *

-Autobusët urbanë-
Ngarkojnë, shkarkojnë në çdo anë
Burra, që mbartin nëpër net
Mendime kapitës.
Burra, që mbytin në fërnet
Mendimet e ditës.
Burra, me zemra të gjera,
Zemra ku ndryhen të tëra:
Klithma
Dhe dridhma
Dhe zëra,
Burra, me buzë të mbërthyera,
Me nofulla të shtrënguara.
Burra, me ëndrra të zgjënjyera,
Me brenga të mbuluara
Në gjokset si shpella,
Fytyra të paruara,
Me rrudha të thella...




Rradha

Rradhë.
Rradhë.
Rradhë.
Refren i përditshëm i jetës.
Jetë e ngrysur në rradhë.
Rradhë me njerëz të ngrysur,
Fëmijë, që stërviten në rradhë,
Të rinj, që rriten në rradhë,
Gra, që përfliten në rradhë,
Burra, që mërziten në rradhë,
Pleq, që sfiliten në rradhë.
Në rradhë,
Në rradhë,
Në rradhë,
Rri njeriu i zi
Në të ftohtë,
N’erë,
Në shi.
Rri pret si qen
Dhe ciknen ndjen
Gjer në kërthizë.
Dhe pyet një
E dy
E tre:
“Do mbetet vallë dhe për ne
Gjizë?”





TI

Në këto dit’ e këto netë,
Kur po kaloj nëpër tërmete,
Kur m’i u vu shkelmi gjith një jete,
E vetmja Ti përkrah m’u gjete,
E dashur që, e dashur mbete,
Gëlltite lotët në vetvete,
Më hodhe krahun...U mbështete...
Atëherë ndjeva me gëzim,
Se jeta prapë kish kuptim.

19 nëntor 1975





DESHPERIMI

Më vjen keq për gjithë kujtimet
Që harresa po mi zbeh,
Më vjen keq për këtë zemër
Që siç rrihte nuk më rreh,
Më vjen keq për trupn’ e lodhur
Që sa vjen më pak po fle,
Më vjen keq për ëndërrimet
Që tani nuk i ndjek dot,
Por më fort më dhimbsen ditët
Kaq të bukura, me diell,
Që tani po rrjedhin kot.

2 janar 1976





Dhe në jam këtu ku jam

Dhe në jam këtu ku jam
S’jam për faj ndaj njerëzisë,
Por se s’di t’i djeg thimjam
Në altar hipokrizisë.

Dhe në jam këtu ku jam
Varros ëndrrat e rinisë,
Por të tjera ëndrra kam
Që më shpien drejt lartësisë.

Se në jam këtu ku jam
Kaq i shtypur prej mërzisë
Do të vë në shpirt balsam
Nga balsami i poezisë...






Shpirti

Fle, shpirti, fle...vullkan i shuar
Harruar nga të gjithë.
Dhe kur kujton se si pat vluar
I vjen si qen të klithë.

Vullkani hesht e llavë s’nxjerr,
Si llavë sot mban vrerin.
Kur ndien rrugaçët mbi krater
Që qeshin dhe përmjerin...





Bisedë me zemrën

Që dhemb, o zemër s’bëj çudi.
Çudi do qe mos plasësh,
Kur brenda ke kaq dashuri
Dhe s’ke se si ta flasësh.

Që dhemb, o zemër, s’bëj çudi.
Çudi do qe mos plasësh,
Kur kaq urrejtje ke në gji
Dhe s’ke ku ta përplasësh.

Që dhemb, o zemër, s’bëj çudi.
Çudi do qe mos plasësh,
Kur ke një det me poezi
Dhe s’ke se si ta zbrazësh.

Që dhemb, o zemër, s’bëj çudi,
Po mbahu të mos plasësh,
Se ja! Vjen shekulli i ri
Me të do mund të flasësh.





Ajsbergu

Eshtë koha kur po kuptohej përfundimisht se diktatura komuniste nuk kishte më të ardhme. Ajsbergu i madh i atij sistemi kishte filluar të shkrihej

Ajsbergu i ftohtë, përbindësh pa zë,
I heshtur noton nëpër dete.
Cihasin e dridhen të trembur mbi të
Pinguinët që mori me vete.

Përmes kaltërsisë së detit pa fund
Vërtitet i vetëm, i mjerë.
Në qiell kalojnë gazmore, gjithkund,
Dallëndyshet që sjellin pranverë.

Dhe endet ajsbergu si qen nëpër det
Ku rreket gjithkënd të kafshojë,
Po fllad i pranverës, që fryn, zë e tret
Dhe vdekjen e ndjen të afrojë.

Ajsbergu! Ajsbergu! Ajsbergu! – gjer dje
Përplasej e bënte rrëmujë,
Po dielli ngrihet e ngroh dhe..e sheh?
Ajsbergun e tret, e bën ujë.

Pranverë 1987





Portreti i ferrit

Si ta përshkruaj portretin tënd,
O vend i dashur, që po me
çmend?
Ku t’i gjej fjalët t’i thur fjalitë,
O vend i mbetur në këtë ditë?

Si nuk t’ rend, o vend, kjo thundër!
Me vete haesh, po s’del dot kundër,
Se ke në krye një njeringrënës,
Që i leh botës si qeni hënës.
Mbete për vete kështu në kredhje.
Matesh të çohesh po s’bën dot hedhje.
Ngjan si kazan me shumë rrjedhje,
Me shumë polica e me shumë vjedhje,
Me shumë votime e me shumë zgjedhje
Me shumë salla për mbledhje,
Me shumë pleniume me fuska shkume,
Me shumë Kongrese e shumë strese,
Me shumë idhtarë e shumë tradhtarë,
Me shumë vende miq, që dalin armiq,
Me shumë premtime e shumë zhgënjime,
Me shumë burgime e shumë internime,
Me shumë fjalime dhe parakalime,
Me shume bujë e shumë rrëmujë,
Me shumë luftë klasash e çarje dërrasash,
Me shumë dhunë e shumë spiunë,
Me shumë të paguar e shumë të papaguar.
Me shumë punë e shumë të papunë,
Me shumë shtëpira e shumë pa shtëpira,
Me shumë shkolla gjysmake e shumë
Ushtarake,
Me shumë sportista e shumë zborista,
Me shumë bunkerë, që shumë bien erë,
Me shumë spartakiada e shumë
Olimpiada,
Me shumë festivale me veshje si
Karnavale
Dhe shumë marshe bande e dëngla
Propagande...
Kështu, pra, mbete, o vend, nën thundër,
Shtypur e shtrydhur e s’del dot kundër
Se ke në krye një njeringrënës,
Që i leh botës si qeni hënës.






KORRIK 1990

Populli im i vyer,
Gjithe jetën i zhgënjyer,
I shtypur e i fyer,
Si Krishti i mbërthyer,
U ngrit për të rrëfyer
Se fsheh diçka të vyer
Te zemra e tij e thyer.






NDOSHTA POEZIA E FUNDIT

(Shkruar në mesnatën e datës 14 duke u gdhirë 15.2.1991)

Dhe ndoshta, moj vajza, në qafë ju mora;
Dhe ndoshta, moj grua, do mbetesh e ve;
Dhe ndoshta të gjitha, të gjitha i bëra,
Po ja që i donte i mjeri Atdhe.

Do mundnit të rronit të qeta, të qeta,
Të shkonit një jetë plot gaz e hare,
Po ja që qëllova poet, moj të shkreta.
Familja e poetit gëzimet s’i nje.






Kur hëna qesh...

Ku mund të prehesh këtë natë,
Ku mund të flesh,
Kur hëna qesh në qiejt e pamatë!...
Selvitë nga kjo dritë,
Çatitë dhe shtëpitë,
Të ngjajne ngjyer n’ar...
Ku mund të prehesh këtë natë
Në shtrat
Posi në varr!
Dhe rrugën marr...
Me nge, me nge,
Fle bota e qetuar.
Fle. Fle...
Po mua diç më ngre,
Më shtyn për të vrapuar,
Më shtyn të vij tek ti
Për të të përqafuar,
Pse un’ e dij që ti rri zgjuar,
Rri zgjuar e mban vesh –
Pse s’mund të prehesh këtë natë,
Pse s’mund të flesh,
Kur hëna qesh në qiejt’ e pamatë!...

1961






Det dashurie

Do t’i kujtojme këto net
Dhe këta yj e këtë hënë,
Dhe këtë det që sikur flet
Ndoshta mbas shumë e shumë vjet,
Kur jetën pas ta kemi lënë...

Dhe s’do na vijë keq aspak
Që rrodhi jeta e pakthyer,
Se koha zemrën nuk e mplak,
Se zemra prap do ketë gjak
Dhe dashuri të papërlyer.

1962





ARUSHA E MADHE

Ne rrinim tok dhe shihnim yjet
Konstelacionet një nga një,
Arush’ e Madhe tundte kryet
Na përshëndeste gjithënjë...

Arush’ e Madhe sonte s’duket.
Të falat si t’ia çoj asaj?
Ajo, e vetme, në shtrat struket
Dhe ndoshta njom jastëkn’ e saj.

Kaq tepër pak që rrimë ndarë
Dhe ngjan se shkuan vjet e mot.
Ajo kushdi se sa ka qarë,
Un’ bëj të fle po nuk fle dot.

S’fle dot dhe dal të flas me yjet,
Konstelacionet një nga një.
Arush’ e Madhe del, tund kryet,
Sikur më pyet për atë.

1965





Profili

Profilin tënd tek rri sodit
Më ndrit një flakë q klehit,
Më rrit përdit’, më përtërit,
E shoh, më ngroh dhe ëndërrit...

Qepallat ul sikur dremit.
Të ndrit një hir, që s’tu venit.
Ti më mahnit, ti më menit,
Ti gjith më bën të ëndërrit...

Profilin tënd sodit, sodit,
Dhe zjarri zemrën ma zhurit,
Po fjalë s’qit e ditpërdit’
Veç ëndërrit...Veç ëndërrit...





SI DETI

Oh, sa desha të jem si deti,
Të pres i qetë sa të hysh ti;
Pastaj, tronditur si prej tërmeti,
Do t’i ngre dallgët në lartësi.

Oh, sa do desha të jem si deti,
Mbi shkumë dallgësh të të përkund.
Kur të kujtojnë se deti fjeti
Un’ të të puth, të të puth pa fund.

Oh, sa do desha të jem si deti,
Me krahë valësh të të pushtoj
Dhe kur të kthehesh ti tek qyteti,
Unë gjithë natën do të gulçoj.

Prandaj do desha të jem si deti,
Që pas shkëmbinjve dufin e nxjerr,
Ta përplas kokën dhe un’ i shkreti,
Stërkala lotësh të derdh në terr.

Dhe do të desha të jem si deti,
Me guralecët në breg të flas,
Atje ta zbraz ç’brengë më mbeti,
Ta flladit zemrën që mend po plas.






HIMNI POETEVE

Kastë fisnike e poetëve!
Dritë nga drita e profetëve.
Dukesh e zhdukesh në udhëkryqet e
jetëve
Si flakët e kometave.
Brazda të thella lëron
Në zemrat e të drejtëve.
Kastë fisnike e poetëve!
Njerëz, që dramat e ditëve
S’u lënë të flini netëve.
Armiq të të qetëve.
Njerëz që s’ndrakeni,
Njerëz, që s’plakeni
Nga rrjedha e vjetëve.
Kastë fisnike e poetëve!
Dritë nga drita e profetëve.
Ndritna në terrin e netëve!

1978




Naim Frashërit

Fjalën shqipe, të kulluar,
Plot gëzim na fale
Si të ish gur i latuar,
Shqipen krejt për ta ndërtuar
Si një katedrale.





Fan S. Nolit

Me këngëzjarr e fjalëflakë
NJë popull ngrite për çlirim.
Me duf në shpirt, me zemrën plagë
Punon, O Atë, në mërgim.

Flamur fitoresh je për ne.
Fener e far në çdo tufan,
Por nga i shtrenjti mëmëdhe
Të ndan i ashpri oqean.

Munxose, pra, mërgimin e zi,
Përqafe tokën arbërore
Ku të ka ngritur çdo njeri
Në thelb të zemrës përmendore.

Ku unë pres i përmalluar
Të hedh përulshëm një vështrim
Mbi ballin tënd, mbi ato duar
Që kurrë s’bënë një pushim.

Korçe 1955
Tiranë 1957





Gjergj Fishtës

Bje rrufeja mbi shkëmb e krep,
Shkrep shkëndija mija, mija,
Tundet tërë malësia...
Ty të mban si bi në djep,
Gji nga gjir’i vet të jep
Përgjithmonë Pavdekësia.


Praj, mos qaj, moj zanë sot.
Shko, mblidh lule ndër lulishta
Me ato gishta të fildishta.
Le t’i hedhim popla plot,
Rron se rron, mes nesh, Gjergj Fishta!

Erë fryn e shfryn sa mund,
Pisha shkul e shkul ahishta,
Lisa tund si kallamishta,
Po shkëmbinjtë dot s’i tund,
S’tundet sot as mot Gjergj Fishta!

Koha shkon e shkatërron,
Shndërron qytete në ranishta,
Porse vjershëzat e brishta
Fort’ i mbron e lart i çon,
Me to rron, mes nesh, Gjergj Fishta!

Dhjetor 1980





URIM
(Lasgush Poradecit)

Po të blatoj, Ravvi*,
Gjith ç’ndjej që thellë:
Me “Kamedevan” –Ti-
Ke sjellë Djellë.

Si djellë ndrit, Ravvi,
Kjo fjala shqipe
Nga kaqe lartësi
Ku Ti e hipe.

Dhe shqipes sot, Ravvi,
Ju rrit thesari.
Çdo varg që vure Ti-
Lingotë ari.

Rrëfyer ke, Ravvi,
Me varg të vyer
Një art që s’njeh njeri
Më të përkryer.

Se bëre Ti, Ravvi,
Me poezinë
Muzikë, Simfoni,
Mbi simfoninë.

NJë simfoni, Ravvi,
Prej shpirtit bërë
Q’e thith në shpirt të tij
NJë komb i tërë.

30.IV.1978

*Ravvi – mesues




Mitrush Kutelit

Pate plot në dhe të huaj
Mall’ e breng’ e lote,
Por m’i huaj ndër të huaj
Qe në toka jote.

Te kjo tokë e bekuar,
Që aq fort e deshe,
Pate shkruar i harruar,
Shpesh dhe u përqeshe.

Por mbi kaq e kaq këllirë,
Që ndyn gjuhën tonë
Fjala jote ndrit e dlirë
Sot e përgjithmonë.

[Brari]

Dita, shume thx per ato Poezite e Kolevices.
Z. Kolevica me ka pelqyer nga shkrimet qe i kam lexuar sepse ve re tek Ai nji njeri me zemer te bardhe. Ai ka fytyre RILINDASI dhe mua me pelqejne tipat idealiste.
Ai si artist ne Kulture i ngre monumente te tjereve ashtu sikurse si arkitekt ka ngritur pallate banimi per Popullin.
Keta njerez qe ndoshta sot skane as shtepi per vete e bene atdheun dhe nuk moren asgje nga Atdheu.

Demokracia Shqiptare qe jetoj si aspirate ne Zemrat e ketyre idealisteve erdhi nga keta idealiste por per ta "ngrene" e hengren te tjeret.
Jam i bindur qe Kolevica, ky artist e Arkitekt i shquar nuk ka asnji kioske ose nji cop truall ne Atdhe.
Atdheun e kane futur ne xhep Finot, Metat, marsel Skendot e Sorrollopi dhe idealistet ngelen si gjithmone "rruar e qethur".
Kur lexon lajmet ne gazetat e Shqiperise per trafikante bebesh e pronare Hotelesh te ndertuara me parate e tregetise se Vajzave dhe te mendosh qe keta krokodile jane te nji populli me ate te Kolevices njeriu cmendet.
Ka shkuar ne Hale djersa, mundi , gjaku e sakrifica e dhjetra gjeneratave qe nga Rilindasit e pare e deri tek Rilindasit e fundit te llojit te Kolevices.

E tmershme.
............................


Ju lasgushianet se mos e merni ate poezine "fshatarkes" dhe e fusni ne ndonji antologji..padashje..lol.
Ajo eshte e brarit por e bere simbas stilit lasgushian..
Bej dhe ndonji procke une her mbas here..lol

[Dita]

Une kam lexuar dhe dy te tjere prej arkitekt Kolevices:

Arkitektura dhe diktatura

dhe

Me Mitrush Kutelin ku shkruan per miqesine me te.

Mitrush Kuteli i kish dhuruar nje liber Kolevices dhe perkushtimin e niste:

arkitekt-poetit ..........

dhe e perfundonte me

ekonomist-shkrimtari..........





Sokol dhe Brari me duket se ketu jua kam kaluar


Per Letersia 76 nuk di se c'te them.

Pershendetje!
Dita

[Dita]

Nga libri i Kolevices "Me Mitrushin" kam shkeputur disa faqe, te cilat tregojne fragmente autobiografike nga jeta e Mitrushit dhe disa poezi te tij te kohes se qendrimit ne Kampin e Maliqit e dy te mevonshme te dhuruar Kolevices ne kapakun e nje libri qe ky i fundit i kishte dhene hua per te lexuar.

Me poshte linku qe lidh me temen e hapur per Mitrush Kutelin.

http://www.forumishqiptar.com/showth...?threadid=4259

[Dita]

Shkeputur nga libri: "Arkitektura dhe diktatura", Tirane 1997




Arkitektura dhe diktatura



Viti 1972. Tashmë isha bërë i njohur si arkitekt me projektet e banesave të ndërtuara në Tiranë e në Korçë, si dhe me shkrimet e herë pas herëshme në shtypin e përditshëm, mbi probleme të arkitekturës. Ishte bërë takimi i parë kombëtar i arkitektëve, ku ndonëse në radhën e dytë, isha në tribunë dhe fola në atë takim. Në këtë kohë, pushteti komunist donte të bënte diçka që të dukej, të bënte përshtypje në popull e në ata pak të huaj që vinin. Si mjet efikas u gjend ndërtimi i hoteleve (gjoja turistike) nëpër qendrat e qyteteve kryesore, ku mund të bëheshin ndërtime disi të larta. Arktiektëve, kjo gjë u pëlqente shumë, se ishin të etur të projektonin objekte të këtij lloji. Pra, interesat e pushtetit dhe të specialistëve në këtë pikë shkonin paralel. Gjithashtu, linja moderne në arkitekturë, tashmë ishte bërë fakt dhe ndihmonte projektimin e hoteleve.
Në këtë atmosferë, u dha lajmi i bujshëm, se do të projektohej hoteli i madh në qendër të Tiranës. Vendi i ndërtimi dhe forma relativisht e lartë e objektit, ishte caktuar që më parë nga disa studime urbanistike, të bëra për qendrën. Rëndësi kishte se kush do ta projektonte.
Kur ishte fjala për projektim objektesh të tillë të rëndësishëm, udhëheqja shtetërore e partiake e Ministrisë dhe e Institutit të projektimeve, nën parrullën banale të “luftës kundër individualizmit”, e kishte gjetur çelësin e artë. Krijonte një grup pune “me specialistët më të mirë”. Edhe për projektimin e hotelit të Tiranës, ky çelës hyri fort në punë. U krijua grupi i punës, ku ishin: V. Pistoli, K. Çomi, M. Pepa, nga Instituti, Petraq Kolevica nga Zyra e Projektimit e Komitetit Ekzekutiv Tiranë, si dhe disa arkitektë, që posa kishin mbaruar fakultetin, por që duhej t’u hapej vendi në Institut, si K. Kolaneci, N. Theodhosi, etj.
Te gjithëve na mblodhi drejtori, S. Angoni dhe na propozoi që të kishim si kryetar grupi V. Pistolin, që siç tha ai - është arkitekte me përvojë, anëtare partie...
Askush s’kishte pse ta kundërshtonte. As unë. Por çështja ishte se cili do të qe roli i kryetarit në këtë grup. Këtë nuk e tha njeri, as ajo vetë. Prita, se mos thoshte dikush diçka, por të gjithë heshtën. Atëherë thashë: Rolin e kryetarit në këtë grup, unë e kuptoj sipas fjalës latine që e cilëson “Primus inter pares” ( i parë ndërmjet të barabartëve). Nuk u dha përgjigje. U la të kalohej me qeshje të kolegëve, zhurmë lëvizje karrigesh e nënqeshje ironike të ndonjërit. Shpejt, filloi puna.
Para se të hiqja vijën e parë, e kisha vendosur të thoja deri në fund fjalën time, megjithëse e dija që nuk do të më dëgjohej. Kjo ma bënte më të lehtë të mos kërkoja bashkëpunim. Gjithashtu M. Pepa, për arsyet e veta, e dinte që nuk e kishin për zemër, as të rinjtë e as të vjetrit, prandaj dhe ai u përpoq të punonte i pavarur.
K. Çomi dhe bijtë e baballarëve të mëdhenj, u afruan më shumë si fraksion i padukshëm i grupit. Valentina mundohej ta dridhte shkopin e dirigjentit, por orkestra me instrumenta frymorë e atij grupi, ekzekutonte meloditë e parapëlqyera. Për fat të mirë, të gjithë e pranuam mangësinë e madhe që kishim: Ne, që do të projektonim hotelin e madh të Tiranës, nuk kishim parë asnjë hotel turistik të vërtetë. E ngritëm problemin në Drejtori, në Ministri. Nga Komiteti i Partisë ndihmoi F. Paçrami dhe Ministri R. Hanku, keqdashës i deklaruar i arkitektëve, mbeti ngushtë dhe tha: “Mirë, le të venë në Jugosllavi, por unë kaq pará kam. Me këto pará le të shkojnë. Për sa ditë do t’u sosin, aq le të rrinë.
E pranuam. I mbushëm valixhet tona me sallam, konserva e kaçkavall, na dhanë një mikrobus, prodhim polak, na dhanë atp të shkreta pasapaorta për jashtë shtetit dhe u nisëm. Ishim shtatë: Përfaqësuesi i Turizmit, V. Pistoli, F. Stërmasi, K. Çomi, P. Kolevica, R. Agalliu dhe shoferi. Fjetëm një natë në shkodër dhe të nesërmen ishim në Titograd. Të prirur nga Përfaqësuesi i Turizmit, filluam me hotelet aty. Shihnim me rradhë ambientet, merrnim ndonjë përmasë. Unë kisha marrë aparat fotografik dhe fotografoja gjërat që më dukeshin me interes. Pas Titogradit, i ramë përgjatë bregut të Dalmacisë, nga Dubrovniku, deri në Rijeka e pastaj në Slloveni (në Lubjanë, ku pamë hotelin “Sllon”) e zbritëm poshtë, duke parë hotelet Zagreb, Beograd, Shkup. Pastaj nuk pati interes tjetër, përveç se natyra e bukur e shën Naumit, Kisha e Manastiri i atjeshëm, disi Struga dhe kaq. Në dy javë udhëtimi të lodhshëm, pas kësaj fasade, që mund të dukej e bukur, hapej kapaku i varfërisë së turpshme. Pesë inxhinjerë, të njohur në vendin e tyre, hanin bukë e djathë, apo bukë e sallam e ndonjë konservë, duke ikur udhëve me makinë, pa guxuar të hynin në ndonjë gjelltore, të hanin makar një supë orizi të ngrohtë. Flinin nëpër hotelet më të lirë të periferive dhe copat e sallamit e të djathit, që ende nuk i kishin ngrënë, i vinin natën jashtë dritares, që t’u rrinin në frask e të mos u prisheshin.
Në aventurën e trishtuar të të ushqyerit tonë autarqik, nuk do të mund të harroj të gjorën Valentinë: Si ushqim, ndër të tjera ajo kishte marrë pulë të zier. Ditët e udhëtimit ishin të nxehta, ca më shumë brenda në makinë dhe pula filloi të binte erë. S’mbetej veçse të hidhej. Pastaj, gjatë rrugës, e gjora Valentinë, mblidhte fara trëndafili të egër, se siç i kishte thënë Cirili, kishin shumë vitamina dhe Valentina bënte me to çaj dhe njomte bukën. Po, Valentina Pistoli, që kishte punuar një çerek shekulli si arkitekte!
Nga dieta mizerabël që na ishte caktuar, mundoheshim të kursenim diçka, për të blerë diçka. Para se të nisesha, gruaja më tha: Nëse të mbetet ndonjë pará, shiko mos marrësh ndonjë pardesy, se ke mbetur për turp. Por unë kisha një synim tjetër. Doja një palë këpucka të buta e të bukura për çupën e vogël, që do të çohej më këmbë së shpejti. Kur i bleva ato këpucka, m’u duk se ranë nga qielli. Gjeta një pardesy të lirë. Ma zgjodhi Koçoja.
Kështu u kthyen argonautët, për të hyrë përsëri në labirinthin e jetës shqiptare, ku sundonte Molohu.
Për të mos harrua ajo ngrënie e bukës me djathë, që na mbajti gjallë, e fotografova gjithë grupin duke ngrënë në një çezmë afër Quksit (në fund të Qafë Thanës) kur u kthyem në Shqipëri.





Biblioteka e Korçës

Duhet të ketë qenë fundi i vjeshtës së vitit 1967, kur shkova në Korçë i thirrur nga Kryetari i Komitetit Ekzekutiv M. Grabocka. Gjatë qëndrimit të tij si kryetar, u bënë disa gjëra të mira:
U ndërtua rruga e gjerë në hyrje të Korçës. Me këtë rast prishi lagjen e quajtur Ktavarosh, një pellg varfërie e imoraliteti shekullor, ku në kohën e italianëve ishte dhe një shtëpi publike.
U prish lagjia e Kullës së Hirit, një pellg tjetër i papastërtisë e mjerimit, që shoqaj mund t’i gjendej në ndonjë krahinë të humbur të Indisë, prej nga mund të kishin ardhur banorët e atij pellgu.
Veçse, siç dëgjoja atëherë, u tregua tepër aktiv në kohën e aksionit të verbë të prishjes së kishave.
Në atë kohë, me pretekstin e zgjerimit të zonës industriale u prish Kisha e Shën Marisë, kisha më e vjetër e Korçës. Gjatë heqjes së varrezave, që ishin pranë kësaj Kishe, u prish dhe varri i madh i familjes Turtulli, i ndërtuar sipas shembujve të familjeve fisnike europiane. Të tillë varrezë kam parë në “Cimitero monumentale” të Milanos, por në Korçë, ai u prish pa mëshirë.
U prish, rrafsh me tokën, Kisha e Shën Thanasit. U prish pjesërisht e u kthye në kafene verore Kisha e Shën Ilisë, të dyja në maja kodrash dominuese përmbi qytet.
U prish Kisha e Shën Triadhës, që nuk i prishte punë askujt, se ishte në një cep jashtë Korçës.
U prish Kisha e Shën Ilisë e Mborjes, që shihte përmbi Korçë nga maja e vargmalit të Moravës dhe u kthye në “pikë turistike”. Kryetari më kishte thirrur të më thoshte se do të prishej Kisha e Shën Gjergjit dhe në vend të saj të ndërtohej një bibliotekë. Fondet do t’i jepte Ministria e Arsimit. Më tha që për ndërtimin e bibliotekës, të shfrytëzoheshin gurët e bardhë si mermer rë asaj Kishe. Më kërkoi të merrja përsipër bërjen e projektit të bibliotekës. Pas bisedës, i shoqëruar nga përgjegjësi i kulturës, H.S., shkova pashë Kishën e Shën Gjergjit nga jashtë e nga brenda.
Prej vitesh, kisha lexuar librin “Memoriet e mia” të V. Dodanit, e njihja figurën e patriotit Anastas Lakçe, kontributin e tij për çështjen kombëtare e veçanërisht për Korçën. Ishte ky Lakçe, që kishte dhënë milionat për ndërtimin me gurë të gdhendur të kësaj Kishe, ku sipas testamentit, u varros trupi i tij i balsamosur dhe u vendos busti i bronxtë. Lakçe – siç më thoshte Lasgushi – ishte nga ata miliunarë, që hynte pa trokitur në dhomën e Mbretit të Rumanisë.
Në kishën e Shën Gjergjit, Fan Noli, prift, celebroi të parën meshë shqip. Dhe kjo Kishë duhej të prishej!
Me përgjegjësin e kulturës shkuam dhe në Kishën e madhe të Mitropolisë.
O Zot, ç’pashë atje! Nga jashtë kalamajtë qëllonin me gurë xhamat me ngjyra të dyerve anësore. Kambanoret kishin filluar t’i prishnin. Hymë brenda. Në parahyrje, majtas, ku fillonte shkallarja e kambanores, ishte një kambanë. Pranë saj ishte një grumbull librash fetarë e përmbi to copa suvaje, copa tullash, pluhur gëlqereje. Isha në ëndërr? Jo! Po prishej Kisha më e madhe e fesë ortodokse në Shqipëri. Pse?
U ktheva përsëri tek vendi, ku ishte grumbulli i librave. Doja të shihhja ç’ishin e në mund të shpëtoja diçka. Po si? Ngandonjëherë edhe gënjeshtra duhet! I ndihmuar nga zhurma e poterja e kalamajve, e gënjeva përgjegjësin e kulturës, udke i thënë: Shiko, andej nga fundi, nga aiodhima, kannë hyrë kalamajtë. Ai më besoi dhe shkoi me nxitim andej. Në mungesë të tij, rrëmbeva dy libra. Hapa kapakun dhe pashë që ishin përkthime të Fan Nolit. I futa shpejt nën pulovër, i shtrëngova me rripin e pantallonave, mërtheva xhaketën e pardesynë dhe kur erdhi përgjegjësi, isha i shqetësuar. Kjo ishte vjedhje, por për të nuk jam penduar.
Pasi u ndava nga përgjegjësi i kulturës, shkova përsëri nga Kisha e shën Gjergjit dhe i bëra nga jashtë një fotografi. Mbase është fotografi e fundit e asaj Kishe, që sapo kishin filluar ta prishnin. U prishën dhe varri i A. Lakçes, ku ishte trupi i balsamosur dhe busti i tij. Ku përfunduan vall?
Në Tiranë, shkova takova Ministrin Thoma Deliana. I thashë që kisha marrë përsipër bërjen e projektit të Bibliotekës së Korçës, që do të ndërtohet në vendin e Kishës. U tregua i pakursyer në premtime. Caktoi një fond të mirë për ndrëtimin. Tha që do të jepte edhe valutë për blerje dritare duralumini (për në atë kohë - lluks i madh!), për ndriçuesa, etj.
Me Ministrin Thoma Deliana, isha njohur vite më parë dhe më ishte dukur një bonaccione. Kur ndërtohej shkolla në Korçë, më ndihmoi, duke dhënë fonde shtesë për bërjen e basorelievit në fasadë. Madje njëherë më mori në Pukë, për t’i dhënë ndonjë mendim rreth rregullimit të Shtëpisë së Kulturës atje. Gjatë rrugës së kthimit për në Tiranë, siç m’u duk, më shumë i shtyrë nga instikti i ish mësuesit se sa nga deytra e Ministrit, u kthye të shihte një shkollë fshati. Hymë në klasë. Pamë atë mësues të varfër, të veshur me një xhaketë, që mezi i mbërthehej e që përpiqej diç t’u mësonte atyre nxënësve të dobët, të zbehtë e të veshur me vjetërsira.
Ndërsa dilnim e linim pas gjithë ata “Lula të vocërr”, e “Zenela”, Ministri Thoma mundohej t’u qeshte atyre fëmijve, duke u ledhatuar flokët ngjyrë kashti, sikur donte të zbuste me këtë veprim mërinë e Thomait mësues, që ishte zgjar i lebetitur brenda tij. Duke nxituar për të hipur në makinë, ai fliste nëpër dhëmbë: “Si i kemi këto shkolla!...”
Me shpresën time të kotë prej idealisti budalla, për të ndihmuar në përmirësimin e ndërtesave shkollore atëherë i bëra Ministrit Thoam një promemorje.



***

Tani le të kthehemi të vazhdojmë tregimin e dramës së Bibliotekës:
I ngrohur nga premtimet dashamirëse të Ministrit Thoma Deliana dhe nga interesi profesional i projektimit të një objekti të tillë, iu vura punës me ngulm.
Studiova bibliotekat e ndërtuara kohët e fundit në Angli, vendet skandinave, Gjermani e Zvicër dhe them se mundimi s’më shkoi kot.
Në fillim bëra një përpjekje të dëshpëruar. Si vend ndërtimi propozova vendin në kopshtin e Th. Gërmenjit, para bibliotekës së vjetër, pa e prishur atë, por duke e lënë të funksionojë si bibliotekë për fëmijë deri në klasën e 8-të. Për këtë propozim, paraqita një projektide në Korçë. Idea e ndërrimit të vendit të ndërtimit nuk u pranua, sepse duhej justifikuar prishjae Kishës me ndërtimin e bibliotekës në vend të saj.
Të mos e zgjatim, projektin e bëra, u miratua, Zyra e Korçës vazhdoi projektin e konstruksionit dhe filluan punimet e bashkë me të dhe zvarritjet e qëllimta. Ja p.sh. se ç’shkruhet për këtë cështje në “Zërin e Popullit”, datë 10 Gusht 1970:
“Detyrën e projektimit e ka patur Instituti i projektimit, që në dhjetor të vitit 1968, por në marrëveshje me atë, e mori përsipër Zyra e Projektimit e Korçës, e cila e ka kryer projektin e pjesëshëm dhe e ka dhënë për zbatim në Dhjetor 1969. Më në fund, në bazë të këtij projekti punimet filuan, por ndodhi e papritura: Ministria e Ndërtimit i pezulloi ato me pretekstin, se projekti duhet të aprovohet nga Këshilli Teknik i saj”.
Ministria dhe Instituti nuk patën kundërshtim t’ia linin ta bënte projektin dikush në Zyrën e Projektimit të Korçës, por kur morën vesh se atä e kishte bërë Petraq Kolevica, donin ta shihnin në Këshillin Teknik, që ta anullonin. Duke qenë me punë në Zyrën e Tiranës, dmth. Disi i pavarur nga Instituti, nuk pranova të shkoj në mbledhjen e Këshillit Teknik, ku do të shihej projekti. Atë e paraqiti Zyra e Korçës dhe – siç më thanë - me mbështetjen e Kryetarit, u miratua dhe punimet vazhduan, por gjithnjë me ngadalësi. Kështu, deri në fillim të vitit 1975, pra, më se 4 vjet, ende s’kishte mbaruar si karabiná.
Ndërkohë, më 1974, filloi lufta kundër burokracisë dhe lufta kundër ndikimeve të huaja në letërsi e në artet, sipas orientimeve të famëkeqit Plenium i IV. Nga kjo nuk shpëtoi as arkitektura.
Për ta sqaruar më mirë këtë çështje, duhet të kthehemi nja 3 vjet prapa. Siç e shpjeguam pak më lart, prishja me Bashkimin Sovjetik, solli dhe shkëputjen pa hezitim nga arkitektura butaforike sovjetike. Megjithëse pas kësaj, lidhja me Kinën Maoiste, solli vitet më të errëta për kulturën e artin shqiptar, arkitektët vazhduan të punonin për rrugën e nisur drejt arkitekturës moderne. Përmes vështirësish materiale e trysnish ideologjike – psikologjike – burokratike të pabesueshme nga arkitektët e nesërm, ai brez arkitektësh arriti të projektojë ndërtesa që mabjnë tipare të qarta individualitetesh krijues. Rrallë, megjithatë, bëhej ndonjë shkrim mbi arkitekturën, botoheshin foto të objekteve të ndërtuara e kështu personaliteti i arkitektëve po rritej dhe ata radhiteshin përkrah intelektualëve e artistëve të shquar të kohës. Një atmosferë e tillë ndihmoi që në Maj 1971, të bëhej takimi kombëtar i arkitektëve. Dihet, që kjo u bë me miratimin e udhëheqjes më të lartë partiake, e cila bashkë me fjalët mikluese-lavdëruese, rriste vigjilencën, për ta mbajtur nën kontroll këtë fushë të veprimtarisë intelektuale, që po afirmohej, si dhe për një qëllim meskin që doli fare i qartë tre-katër vjet më vonë.
Në atë takim të arkitektëve, erdhi vetë Nexhmia Hoxha, dy sekretarët e Partisë së Tiranës, dy anëtarë të Byrosë të Komitetit Qendror, dy Ministra, Kryetari i Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve.
Në raportin e mbajtur veçanërisht në diskutimet, krahas shprehjeve konformiste, pati kritika për shumë aspekte të ndërtimeve, që e bënë inxhinjeri e Byrosë Politike, të mos e nxinte lëkura e vet.
Me qëllimin e qartë të mbajtjes nën kontroll të veprimtarisë së arkitektëve, u bë përpjekja për krijimin e një seksioni të arkitektëve pranë Lidhjes së Shkrimtarëve, që nuk funksionoi, sepse arkitektët nuk e gjenin dot veten në atë organizatë.
Me gjithë kundështimet e shfaqura haptas nga udhëheqësit partiakë në takimin e parë të arkitektëve, autoriteti i tyre, si krijues u rrit dhe puna e tyre ecte me guxim në kahun e mëparshëm. Duke përfituar nga kjo atmosferë, bashkë me dy kolegë (S. Mosko e K. Çomi) shkruam artikullin me titull: “Ndërtim, që e zbukurojmë, apo bukuri, që e ndërtojmë”, (Zëri i Popullit Mars 1972), ku bëheshin kritika për ndërtimet tek ne dhe hidhehsin die të reja për disa probleme.
Artikulli i tërboi inxhinjerin e Byrosë Politike dhe Ministrin e asaj kohe. Për këtë çështje, në Ministrinë e Ndërtimit, më 18 korrik 1972 u organizua një mbledhje, ku ai shkrim, u quajt “artikull i zi”. As mua, as K. Çomin, nuk na ftuan në atë mbledhje. S. Mosko ishte me shërbim në Jugosllavi. Atëherë, Ministrit R. H. dikush i kishte thënë se unë kisha shkruar nëntëdhjetë përqind të atij artikulli. Këtë ai ma përmendi në takimin që pata me të në mbrëmjen e 30 Dhejtorit 1974 pikërisht, kur po çohej dallga kundër ndikimeve të huaja dhe unë iu përgjigja:
“Sikur ky artikull të mos ishte kritikuar, por të ishte lavdëruar, i njëjti njeri nuk do të ksihte vrapuar t’ju sillte sihariqin se sa përqind kisha shkruar unë në të.”
Erdhi viti 1974. Shpërtheu sërishmi e ashtuqujatura luftë kundër burokracisë e kundër ndikimeve të huaja. Sipas zakonit të atëhershëm, në fillim dolën fjalët vesh më vesh e pastaj u tha haptas sikur në Korçë paskësh qenë shoku Enver, i cili nuk e paskësh pëlqyer bibliotekën. Ç’është ky mur pa dritare? – paskësh thënë.
Siç e shpjegova më lart, në fillim m’u tha t’i përdorja gurët e bardhë të kishës në ndërtesën e bibliotekës dhe une parashikova veshjen e murit pa dritare me ata gurë tek të cilët në gjithë sipërfaqen, mendova të gdhendej një basoreliev. Projekti kështu u bë, por kur u interesova për fatin e gurëve të Kishës, më thanë se kishin përfunduar për bordura trotuaresh. Kështu që faqja e madhe e murit pa dritare mbeti për shumë kohë vetëm mur me tulla të pa suvatuara.
E kisha shpjeguar disa herë privatisht e në takime zyrtare me Ministrin R. H. e të tjerë se ç’doja të bëja në atë faqe muri, që po quhej “bosh”. Për ta sqaruar edhe më mirë bëra fasadën në shkallën 1:50 dhe vizatova një lloj kompozimi të basorelievit të mundshëm dhe ia dorëzova Ministrit, i cili do ta çonte më lart.
Kam shpresë se ajo fletë mund të gjendet ndonjë ditë nëpër arkivat e ish Komitetit Qendror. Megjithatë çështja lihej qëllimisht zvarrë, që të fryhej e të zmadhohej me thashetheme. Sado që pyesja ç’të bëj, askush nuk përgjigjej. Ndërtimi ishte pezulluar.
Gjatë vitit 1974, unë drejtoja punimet në ekspozitën “shqipëria Sot”, që u bë me rastin e 30-vjetorit të çlirimit. Ekspozita u inaugurua pa ndonjë bujë, sepse nga Qeveria e Partia i sihte ngarkuar ta mbikqyrte Abdyl Këllezit, të cilit në atë kohë, po i rrinte sopata përmbi kokë. Do të duhej një film dokumentar i xhiruar nga dy-tre kamera për të dhënë një ide të atij inaugurimi dramatiko-qesharak. Megjithatë, do të mundohem ta përshkruaj: Jemi më 27 Nëntor. Ditë e vrënjtur pus e me shi të rëndë që nuk dinte të pushonte. Ekspozita prej disa ditësh ishte gati për inaugurim dhe kish kohë që oficerët e sigurimit kontrollonin gjithkund e nuk linin kënd të hynte pa lejë. Me rastin e festës pritej të vinte një delegacion qeveritar Kinez. Shiu rridhte. Në ekspozitë, çdo apvion kishte nga një ciceron që do t’u fliste vizitorëve. Të gjithë rrinin në pritje. Në një çast Pupo Shyti, që me sa kuptohej kishte ardhur në vend të Abdyl Këllezit, i mblodhi të gjithë ciceronët e u tah: “Erdhi delegacioni qeveritar Kinez. Nga aeroporti do të vinë drejt e këtu, por ata dhe udhëheqja janë të lodhur e të lagur, prandaj ju do flisni tepër shkurt vetëm kur t’ju pyesin, në mënyrë që të kalojnë shpejt.”.
Nuk vonoi dhe ata erdhën ndërsa shiu vazhdonte të rrihte me furi llamarinat e çatisë së ekspozitës. Filloi vizita. Ciceronët heshtnin. Në krye të grupit ecte Mehmet Shehu. Kaluan kështu disa vitrina dhe arritën tek maketi i madh i Kombinatit Metalurgjik të Elbasanit “ndihmës” më të madhe që na kishte dhënë R.P. e Kinës. Doemos aty dikush duhej të fliste, por ciceroni rrinte si i ngrirë. S’di të flasësh ti? – thirri Mehmeti. Ai i trembur, çoi shkopin tregues por, në vend ta drejtonte atë nga maketi e drejtoi nga Mehmeti i cili, i ra shkopit gjithë inat e shkoi më tej duke thirrur: “Kjo është një bacë që i jepet Byrosë Politike!” Më tutje nuk di se ç’thoshte e se ç’ndodhte, vetë se shihej që turma e njerëzve të ftuar, e cila nuk ishte e pakët, ecte pas delegacionit si një tufë dhënsh brenda vathës, ku ka hyrë ujku. Rrija në mes të sallës e ndërmjet njerëzve që vërtiteshin të hutuar, kur m’u afruar Manush Myftiu e Xhafer Spahiu e më thanë: “Shko ti shpjegoi delegacionit”. Tani, thashë që doli flaka në çati, nuk kam ç’të bëj unë. Dhe nuk shkova. Vizita mbaroi si një flluskë. Të nesërmen erdhi Abdyl Këllezi, nuk hyri brenda në ekspozitë, bisedoi pak me drejtorin, e pyeti se si shkoi vizita. U thanë gjërat larg e larg por gjithçka kuptohej se me ç’ka ndodhi ishte një sajesë për të gjetur një argument fajësimi më tepër për abdyl Këllezin. Ekspozita u quajt e inauguruar. Të nesërmen gazeta “Z.P.” mbushi faqet me lëvdata pär partinë e me fotografi dhe kaq. Shumë shpejt atmosfera e pompuar festive u shfry. Kaloi gati një muaj.
Më 24 Dhjetor 1974, në mëngjez, erdhi papritmas e me nxitim në shtëpinë tim Drejtori i Ekspozitës, Anastas Gëdeshi e më tha: “Vishu dhe eja shpejt, se vjen “Ay” të shohë ekspozitën e mund të kërkojë ndonjë sqarim”. Anastasin e kisha mik, flisnim pa doreza, prandaj e dija se kush ishte “Ay” në fjalorin e Anastasit. U vesha e shkuam së bashku.
“Ay” erdhi bashkë me Mehmetin e me suitë tjetër, vizitoi ekspozitën dhe afër fundit, Drejtori më prezantoi si arkitektin, që kisha drejtuar punimet e Ekspozitës dhe atje u zhvillua biseda e tij me mua, që në veprën Nr.54, faqe 61-62, është shkruar krejt ndryshe.
Meqënëse kundërshtova Enver Hoxhën në sytë e të gjithëve, gjë që për mentalitetin e atëhershëm ishte një skandal i rrezikshëm, tekstin e bisedës e daktilografova dhe të nesërmen, që në mëngjez, ia dorëzova Ministrit që të mos lija shteg për deformime nga keqdashësit.
Fotokojen e saj po e vendos në faqen në vazhdim.
Pas disa ditësh, më thirrën në Komitetin Qendror, Sh. Dragoti, i cili me porosi të Haki Toskës, më tërhoqi vërejtjen për qëndrimin tim në atë bisedë. Ai e kishte porositur të më thoshte se sjellja ime ishte mungesë respekti nddaj udhëheqjes. Dhe kjo – vazhdoi – për ty nuk është hera e parë. Edhe kur të kritikoi shoku Mehmet, ti nuk mbajte qëndrim të mirë.
Personalisht nga Shinasiu, e dija që nuk më vinte ndonjë e keqe, por as për ndonjë farë mbrojtje prej tij nuk shpresoja, se e dija që nuk kishte të tilla valenca.
Shumë shpejt, pas kësaj, mua më çuan në Ndërmarrjen 21 Dhjetori për t’u edukuar në gjirin e klasës punëtore.
Ndërkohë vazhdonte të ngrihej stuhia kundër ndikimeve të huaja në arktiekturë. Bombën më të madhe e lëshoi Mehmet Shehu. Siç e di, i gjithë brezi im, në ato vite ishte e ndaluar, që djemtë të mbanin flokë të gjatë, pak përmbi qafë, sepse quhej ndikim i dëmshëm nga mënyra borgjeze e jetesës. Atëherë as ata pak turistë që vinin, nuk i shpëtonin dot berberit të aeroportit, i cili i qethte mirë e mirë e pastaj lejoheshin të hynin në Shqipërinë Socialiste. M. Shehu, ata djem që guxonin t’i mbanin flokët paksa të gjatë, i quante me përbuzje “qafëleshë”. Këtë nofkë u vuri ai edhe ndërtesave, që atëherë u quajtën moderniste e me ndikime të huaja. Këto-tha-M. Shehu janë qafëleshët në arkitekturë. Të ndryshohen, të ndreqen!
Me urdhër të posaçëm, u ngarkuan arkitektë të tjerë, që i bënë shtesa e ndryshime Kinoteatrit të Fierit (të arkitekt K. Çomi). Dhëndri i diktatorit, si arkitekt me liçencë ideologjike, bëri projektin me ndryshimet që duheshin bërë në Bibliotekën e Korçës, por unë protestova dhe nuk lejova të zbatohej projekti i tij. Ndryshimet që kërkoheshin, hapje dritaresh në murin e lënë për basoreliev, etj, i bëra vetë.
Për t’i dënuar pblikisht këto ndikime të huaja, aty nga fillimi i verës së vitit 1975, u organizua mbledhje me të gjithë arkitektët, inxhinjerët projektues, etj. Në sallën e Pallatit të Kulturës në Tiranë. Në presidium ishin S. Koleka, Ministri R. Hanku, etj.
Në bangon e të akuzuarve, isha unë, për Bibliotekën, M. Velo për banesën pranë MAPO-s dhe godinën e ATSH, M. Bego për godinën e Institutit të Lartë të Arteve dhe S. Mosko e K.Çomi, për objektet që përmenda më lart.
Për këtë mbledhje, isha përgatitur seriozisht në mbrojtje të punës sime shumëvjeçare dhe kisha shkruar mbi 30 faqe të daktilografuara. Kur fola, pasi lexova disa faqe, më ndërprenë, se s’bëja asnjë farë autokritike. Ato fletë, që lexova, erdhi m’i mori inxhinjeri N. K. që e dinim se kishte lidhje me sigurimin. Kush e di, mbase janë diku në ndonjë dosjen time.
Pas meje foli M. Velo. Edhe atë e ndërprenë e nuk e lanë të fliste. M. Bego ishte dërguar në fier dhe në këtë mbledhje mungoi.
Në fund, foli Koleka e Ministri, me sulme e sharje të paimagjinueshme.
Për të kuptuar diçka nga atmosfera e rëndë e mbledhjes në Pallatin e Kulturës, duhet të citoj pak nga shkrimet e asaj kohe. Ja p.sh. se ç’shkruan Shinasi Dragoti në revistën “Rruga e Partisë” Nr. 12/74:
“Në projektet tona, shohim ndikimet pa vend të arkitekturës moderniste. Kinoteatri, në Fier, është kritikuar me të drejtë për formën e tij aspak tërheqëse, por të lë përshtypjen e një vepre të ngjashme me kishën, si ato që ndërtohen në vendet kapitaliste dhe që reklamohen nga propaganda borgjezo-revizioniste. Por ka dhe prirje të tjera të huaja, që janë shfaqur në disa ndërtesa, ku shohim faqe muri pa asnjë dritare. (është fjala për Bibliotekën e Korçës. Shënimi im P.K.) Këtu kemi të bëjmë me konceptime gjoja estetike, të cilat e kannë burimin në ndikime të dëmshme të arkitekturës moderniste”.
PPas kësaj mbledhje, nga Tirana më çuan në ndërtimet e fabrikës në Valias e pak më vonë erdhi transferimi për në Fierzë, që nuk u zbatua, se më ngarkuan me projektin e Muezut Historik Kombëtar. Por edhe në këtë kohë, isha i emëruar në Kombiantin e Materialeve të Ndërtimit, në Uzinën e 2000 Apartamenteve. Profesioni im si prjektues kishte marrë fund!
M. Velos, iu sajuan motive të tjera e përfundoi në burg. M. Bego, ishte dërguar në Ndër. Komunale të Fierit.
Në mbledhjen e Pallatit të Kulturës, unë bashkë me gruan e i “shoqëruar” nga nnj punëtor i kantjerit, rrinim në rreshtin e fundit të assaj salle dhe dëgjoja gojëkyçur poshtërsitë që villnin të poshtrit.
Ç’u pat shkruar dikur nëpër dosjet e zyrave portëmbyllura të kuadrit, po i lexojmë sot. Gruas sime, pas njëzetë e ca vjet pune, karakteristika e parë i bëhet më 1976, pikërisht kur unë dënohesha për ndikimet e huaja. Tek ajo karakteristikë, ku thuhen fjalët më të mira për ounën e saj, shënohet se “Ka jashtë shtetit nga të afërmit e saj, njerëz të nënës në Gjermani, dajat e tezen në Amerikë, Çekosllovaki dhe Austri, ku ka lidhje me ata të Çekisë dhe të Amerikës” Por nk shënonte se e vetmja “lidhje” ishin kartolinat që vinin për urimin e Krishtlindjeve.
Në fund shënimi mbyllet me frazën më hipokrite, “...U vendos të qarkullojë, meqënëse ka një kohë të gjatë në këtë Institut”.
Megjithatë, gruaja nuk qarkulloi, sepse Institutit i duheshin hamjetë e mirë për të majtur peshat që linin pezull disa anëtarë partie. Pas këtyre masave shkatërruese, jehona e kritikave dhe e dënimit të ndikimeve të huaja, duhej të vazhdonin. Në Korçë u organizuan mbledhje, gjoja për karakterin kombëtar të arkitekturës, por çështja ishte dënimi i ndikimeve të huaja në arkitekturë.
Mbledhja u bë në Korçë, sepse atje ishte Biblioteka e dënuar. U gjetën njerëz si arkitekti V.B. i cili duke diskutuar – siç thaai – për ndikimet e huaja që kishin depërtuar para Pleniumit IV edhe në arkitekturë shoti:
“Kështu na ndodhi me Bibliotekën e Korçës, e cila jo vetëm nuk ka asgjë kombëtare në formën e saj, por edhe stonon në planin e përgjithshëm të ndërtimeve të qytetit” (Shih “Drita”, 14 Mars 1976). Ndërsa bashkautori i “artikullit të zi”, i ndieri Sokrat Mosko, në shkrimin e tij autokritik thoshte:
“Tendenca të gabuara u dukën në punën e disa arkitektëve me tendencë lluksi e gjigandomanie, përpjekje për lavdi personale, me faqe muresh të plota të ndikuara nga shija e shëmtuar e huaj si Biblioteka e Korçës, Agjensia Ajrore...” (Drita, 4 prill 1976)
Bishti i jehonës së dënimit të ndikimeve të huaja në arkitekturë, zgjatet gjer nga fundi i vitit 1977, kur A. Uçi shkruan:
“Në diskutimet e bëra vitet e fundit, është pranuar njëzëri nga opinioni ynë i shëndoshë artistik, se format e Kinoteatrit të Fierit, të Bibliotekës së Korçës, të godinës së ATSH. Kannë qenë shprehje e ndikimit të formalizmit...Ato janë krijuar në kundërshtim me shijet e shëndosha të shoqërisë sonë socialiste”. (Shih “NENTORI” 8/77, Faqe 45)
Krijuesit, që e jetuan atë kohë të mbrapshtë, e dinë mirë se ç’donte të thonte atëherë, të të vihej etiketa, se “kishe krijuar në kundërshtim me shijet e shëndosha të shoqërisë socialiste”.
Për t mbyllur këtë panoramë plagëshumë, është e nevojshme të theksoj që lufta kundër ndikimeve të huaja në arkitekturë, e cila drejtohej me kujde të madh nga lart, shumë shpejt u kuptua se, përveç arsyeve ideologjike, kishte një qëllim të rëndësishëm praktik: T’u hiqte nga rruga konkurentët e aftë e të njohur dhe t’u siguronte vendet drejtuese arkitektëve me prejardhje princërore nga dinastia bllokiste.
Sapo zunë ata vendet e dëshiruara në Institut dhe filluan të merreshin me projektim u shua menjëherë “lufta” kundër ndikimeve të huaja në arkitekturë.
Këtë atmosferë të favorshme e shfrytëzuan me mënçuri disa arkitektë të rinj e të talentuar në Tiranë e në rrethe, të cilët mundën të projektojnë objekte me zgjidhje origjinale, ndonëse pa përkrahje e me mungesa të mëdha materiale.



ATJE, ME PUNETORET

Siç u shpjegova, për “ndikimet nga arkitektura moderniste”, më dërguan në “gjirin e kllasës punëtore”, të punoja si inxhinier zbatimi. Në fillim, tek godina e Agjensisë Ajrore, pastaj në Valias e në Fabrikën e Letrës, ndërsa përfundimisht mbeta në Uzinën e 2000 apartamenteve.
E gjithë kjo për mua ishte një shembje morale.
Ndër arkitektët, që u kritikuan për “ndikime moderniste”, isha i vetmi që u dërgova në zbatimm, ndërsa për të tjerët mjaftoi vetëm kritika. Përpara punëtorëve në Valias m’u desh të bëja një biografi të shkrutër, duke thënë së fundi se isha dërguar të edukohem, mbasi kisha pasur “ndikime nga arkitektura e huaj moderniste”.
Ishte një lodhje e madhe fizike. Në atë kohë nuk isha më ri. I kisha kaluar të dyzetat, por çdo mëngjes më duhej të ikja nga shtëpia në ora 5.45 dhe nga Valiasi ose nga Fabrika e Letrës kthehesha pas orës 1 të natës, kur mbaronim betonimet e turnit të dytë që zakonisht vonoheshin.
Edhe më keq ishte në Ndërrmarjen e Ndërtimit të Banesave, kur më duhej të isha në ora 7 të mëngjesit në Uzinën e 2000 apartamenteve dhe prej andej duhet të shkoja të kontrolloja punimet në rrugën “Ali Demi”, në Kombinatin Poligrafik e gjer në Kamzë. Pjesën më të madhe të këtyre rrugëve e bëja më këmbë.
Po a thua, gjithçka ishte vetëm keq? Jo!
Më shumë nga inxhinierët e teknikët e zbatimit, njihesha prej kohësh e kisha raporte të mira shoqërore e miqësore. Shumë prej tyre ishin me “biografi të keqe2 dhe e kishin kaluar gjithë kohën në vendet më të vështira. Sado të shpreh sot falënderime për teknikët, normistët, inxhinerët është pak. Ata më pritën me dashuri të sinqertë e pa interes, më ndihmuan pa kursim. Borxhli jam tek të gjithë dhe të gjithëve u them: Faleminderit!
Por e mira më e madhe e kësaj aventure të vështirë ishte se ajo më bëri dhe më tepër të ndërgjegjshëm në vlerësimin real të fenomeneve shoqërore, politike dhe ekonomike të kohës. Aty pashë nga afër jetën e punëtorëve të ndërtimit.
Nk do t’i harroj ato gra, që ngjitnin kova me llaç deri në katin e shtatë në ndërtesën e Agjensisë Ajrore. Nuk do ta harroj një nuse të re me dy fëmiiiiijë, që nuk vinte dot në orën 7 pa një çerek në mëngjes në mbledhjen e brigadës dhe duhej të duronte për ditë klithmat e brigadierit për atë vonesë, ndërsa në ballë e përmbi buzë i ndrisnin sumbulla të mësha djerse nga nxitimi për të arritur në orar e të punonte gjithë ditën që të merrte 160 lekë të qelbura.
Brezat që do të vijnë e do të shohin ndërtimet e kohës sonë, nuk do të mund të besojnë se ato janë bërë nga punëtorë që hanin bukë si baltë,dyzetë lekëshe, me domate apo hallvë të kuqe pesë lekëshe. Ndërsa i shihja kur uleshin të hanin drekën dhe hapnin ato qeset e tyre të mjera, më bëhej më i qartë mjerimi i jetës së një populli të tërë. Shihja ato gra të urta teknike ndërtimi, që binin copë gjithë ditën duke u ngjitur e zbritur nëpër skela e duke hyrë nëpër baltrat e themeleve, ndërsa në mbrëmje në mbledhjen e kantierit, dëgjonin sharjet e drejtorit për mosrealizimin e planit.
Në Valias pashë barakat shkatarraqe, ki kishin jetuar të burgosurit, që kishin bërë ato ndërtime. Pashë minatorët e zbrita thellë në minierë, prej nga nxirrej më shumë baltë se qymyr. Aty njoha dhe një topograf me biografi të keqe, që hynte në minierë herët në mëngjes e dilte vonë në mbrëmje.
Jam më mirë këtu poshtë si urithi – më tha një ditë - se, po të dal sipër kush e di se kush më sheh e kush e di se ç’avaz mund të hapë.
Nga gjithë këto mbresa të forta të përditshme, nuk kishte se si të mos lindnin tek unë poezitë si “Tekniket e ndërtimit”, “Të burgosurit”, “Vajzat që shtrojnë pplaka”, etj.
Përmes atij mjerimi të përgjithshëm, populli i vuajtur e nxirrte dufin e vet me thumba të mprehur hollë. Sipas një ligji që nuk zbatohej, punëtorëve që punonin në kanalizimet e ujrave të zeza, duhej t’u jepej qumësht falas. Një ditë punëtorët po më ankoheshin mua se nuk kishin marrë qumësht, por brigaider Mazllëmi u tha: Mos u mërzisni, se dje doli ligji që juve evgjitëve të kanaleve, do t’u japin qumësht dallëndyshe.
Në Valias punonin dhe mjaft fshatarë nga fshatrat përreth. Ishte koha, kur fshatarëve nuk u lejohej të mbanin as pula dhe ata u detyruan t’i thernin. Nj ditë, ndërsa u ulën të hanin drekën, njëri nga fshatarët-punëtorë, e lëshoi një romuz të rëndë: Rroftë partia – tha- që na bëri të hamë pula, se ne budallenjtë i rritnim pulat e i shisnim në qytet, nuk dinim ti hanim vetë. Ore, qejf që kemi bërë këto ditë! U shembëm duke ngrënë pula. Rroftë Partia!
Të tilla thumba, dëgjoje gjithandej, nëpër bisedat dhe ata bënin të shpoheshin e t’u dilte era e qelbët kacekëve ideologjikë e propagandistikë të kohës.
Në ato vite pune të rëndë, që i kalova atje me punëtorët, unë me të vërtetë u edukova, veçse jo në drejtimin në të cilin dëshëronin idiotët, që më dërguan.

[peshkatari]

(Ai si artist ne Kulture i ngre monumente te tjereve ashtu sikurse si arkitekt ka ngritur pallate banimi per Popullin.
Keta njerez qe ndoshta sot skane as shtepi per vete e bene atdheun dhe nuk moren asgje nga Atdheu.

Demokracia Shqiptare qe jetoj si aspirate ne Zemrat e ketyre idealisteve erdhi nga keta idealiste por per ta "ngrene" e hengren te tjeret.
Jam i bindur qe Kolevica, ky artist e Arkitekt i shquar nuk ka asnji kioske ose nji cop truall ne Atdhe.
Atdheun e kane futur ne xhep Finot, Metat, marsel Skendot e Sorrollopi dhe idealistet ngelen si gjithmone "rruar e qethur".
Kur lexon lajmet ne gazetat e Shqiperise per trafikante bebesh e pronare Hotelesh te ndertuara me parate e tregetise se Vajzave dhe te mendosh qe keta krokodile jane te nji populli me ate te Kolevices njeriu cmendet.
Ka shkuar ne Hale djersa, mundi , gjaku e sakrifica e dhjetra gjeneratave qe nga Rilindasit e pare e deri tek Rilindasit e fundit te llojit te Kolevices.)

Brari me vjene shume mire qe ke prure ketu poezite e Kolevices sepse jane me te vertete shume te bukura dhe realiste, por persa i perket fjaleve qe ti kam futur ne kllapa mos i dil per zot se nuk i dihet. Nuk kame qejf qe te shaj kerkend dhe as Kolevicen qe me te vertete ka qene nje figure e njohur e Arkitektures Shqipetare por ndoshta per hir te te vertetes duhet qe te korrigjohet ndonje gje qe ndoshta nuk qendron ashtu si mund te jete shprehur Zoti Kolevica,se me sa di une, ndoshta nuk jam 100% i sakte por pallati qe ka bere M.Velo ishte mbi koston qe lejonte partia meme per te ndertuar dhe nuk u be fjale fare per Arkitekturen e cila ishte aprovuar me pare ne Kryeministri. ( Sepse partia e kishte moton "Sakte, Shpejte, Mire dhe Lire" sepse ishte mesuar me guzhinat 3 me 3 dhe me me lartesine 2 metra) besoj se ne nje pallat te tille do te keshe banuar dhe ti. Ndersa ne ate pallatin qe kishte hapesirat e nevojshme dhe qe hyri ne burg dhe Arkitekti e kane shtepine edhe sot Shkrimtaret e realizmit socialist, qe kur filloi ti dhimbte dhe B*** e tyre bene sikur gjoja luftuan per te miren e popullit, por nuk kishin se çfare ti benin regjimit.
Po te duash te jape dhe ndonje poeme te ketyre shkrimtareve qe luftuan me pene kunder rregjimit ne fuqi, si pershembull "Ku ti kerkoj rrenjet e tua Parti" dhe ne u edukuam dhe u mbrujtem nga keta luftetare me dashurine per Partine dhe Atdheun qe keta Luftetare nuk e kishin dashur kurre.
Me fale qe ketu nga fundi dola nga tema.

[Xhuxhumaku]

Petraq Kolevica: Tani mësuesit e mi të artit i kam në statuja

Kam pasur fatin e madh të takohem shpesh me dy nga legjendat e kulturës shqiptare, siç janë Mitrush Kuteli dhe Eqerem Çabej. Kështu tregon arkitekti dhe poeti i njohur shqiptar Petraq Kolevica i cili rrëfen mbresat e tij nga takimet me dy gjigandët e kulturës shqiptare. Emrat e mëposhtëm janë pjesë e themelit të artit, kulturës dhe gjuhësisë shqiptare të cilët shërbyen gjithashtu si ura lidhëse midis Shqipërisë dhe Perëndimit. Petraq Kolevica, ndofta është njeriu i fundit dhe i vetëm në Shqipëri që mund të na rikrijojë atmosferën e atyre viteve, ku errësira e diktaturës ndeshej me ndriçimin e yjeve të kulturës shqiptare, të cilët megjithëse u burgosën apo u persekutuan, përsëri na bëjnë të ndjehemi krenarë për traditën e së kaluarës tonë.
Zoti Kolevica, ju keni pasur fatin të njiheni nga afër me dy gjigandët e kulturës shqiptare, Mitrush Kuteli, Eqerem Çabejn.. Cilat janë mbresat që ruani nga kontaktet me ta?
"Në kohën e fundit nisn'e u rralluan fort pleqt e fshatit. Si të velur nga kjo botë, njëri ndërroi jetë buzë-vjeshte, dy këtij dimri edhe disa në pranverë, kur mbiu bari. Iknë nj'ashtu, njëri pas tjetrit, si bërë me fjalë edhe e lanë fshatin në dorën e brezit të ri". Këto rradhë nga "Ago Jakupi..." i Mitrushit më vinë ndërmend, kur kujtoj me dhimbje se si na ikën, njëri pas tjetrit, ata të mëdhenjtë e kulturës sonë. Në fillim, papritmas, na iku Mitrush Kuteli. Nja dhjetë vjet më vonë, Eqrem Çabej. Pas tij Lasgushi dhe së fundi, shekullin e njëzetë dhe kapitullin e veçantë të të mëdhenjve të hershëm, e mbylli Vedat Kokona. Pata rastet fatlume të njihesha me ta, të më pranonin si mik të dashur, të bisedoja, të dëgjoja dhe të mësoja prej tyre gjëra që s'mi mësonte dot asnjë shkollë e askush tjetër.
Nisim me Mitrush Kutelin?
"Kam shkruar se me Mitrush Kutelin u njoha më 1958 por, në të vërtetë, isha takuar nja dhjetë vjet më parë, pa e ditur se isha njohur me të. Ishte, ndoshta, fillim korriku i vitit 1948... Kisha mbaruar shtatëvjeçaren e atëhershme dhe i gëzuar, ecja nëpër pazarin e Korçës me një kaush konik me qershi të zeza të Leskovikut në dorë. Ndërsa haja qershitë e shijshme, lexoja fjalët e shkruara në letrën e kaushit dhe habitesha. Oj! Qenkan të bukura këto! "Të dua baltë shqiptare/Të dua /Dëshpërimisht/Egërsisht..." Dhe vazhdoja lexoja më tej:"Të dua baltë shqiptare/Magjistare/Ti, mjalt'e ëmbël/Ti, helm i hidhur..."Ne, nxënësit e asaj kohem ishim mësuar e mbrujtur shpirtërisht me poezitë e këngët patriotike të Rilindjes. E dinim vargun e Çajupit:"Ku na duket balta më e ëmbël se mjalta?" Prandaj dhe vargjet e mësipërme, ndonëse nuk ishin në formën e poezive që njihja deri atëhere më pëlqyen. Në këtë kohë e diçka më vonë, lexova "Kapllan Agën...", "Ago Jakupin", "Vjeshtën e Xheladin beut" dhe "Lumin e madh" të Mitrush Kutelit, po ku ta dija unë se dhe këto vargje të kaushit ishin të tijat? Këtë e mësova nja pesëmbëdhjetë vjet më vonë".
Ç'ndodhi me ju pas kontakteve të drejtpërdrejta me Kutelin?
"Siç thashë, me Mitrush Kutelin u njoha në vitin 1958. Afrimi me të më ndihmoi të kuptoja e të shijoja më mirë veprën e tij, të njihja disa sekrete të gjuhës shqipe, të stilit të të shkruarit, të poezisë, të përkthimit. Mbasi i pata dhuruar librin me përkthimin tim të "Demonit" dhe i pata treguar disa poezi të mia origjinale e përkthime, më dhuroi librin e tij "Xinxifilua" me kushtimin që pata nderin të më shënonte në të e që e kam një nga kujtimet më të çmuara. Mbi këtë njohje kam shkruar gjerë në librin tim "Me Mitrushin" dhe në hyrje të librit tjetër "Lasgushi më ka thënë" të cilat, lexuesi dashamir të Mitrushit e të mitë, i dinë prandaj s'dua të zgjatem. Sot dua të theksoj se ç'mësova unë se ç'mund të mësojnë të tjerët nga Mitrush Kuteli. Me shembullin e vet ai tregoi qartë se njeriu i ndërgjegjshëm për çka di e ç'mund të japë në kulturën shqiptare, edhe se mbas dy vitesh burgu të tmerrshëm komunist, edhe se i sëmurë që e mban shpirtin me një grusht tabletash, edhe se ka mbi kurriz një familje me katër fëmijë të vegjël, grua e motër, edhe se pa përkrahje nga regjimi, madje i parë shtrembër prej tij, di të gjejë forca të kërkojë rrënjët ilire tëkombit të vet, di t'u japë fëmijëve shqiptarë "Xinxifillon" dhe "Tregime të moçme shqiptare" di t'u sjellë poetëve të lodhur një model të bukur me poezinë "Pranvera e plakut" dhe përmbi malin e mundimshëm të përkthimeve për të nxjerrë bukën e gojës, di të japë përkthimet mahnitëse si ai i "shpirtrave të vdekur". Mësimi i madh i këtij njeriu merr vlerat më të larta po të mendosh se gjithçka e bëri pa qenë aspak në marrëveshje leverdish me regjimin dhe pa u bërë domosdo lake e puthadorë i tij".
Po me Prof. Eqerem Çabejn, cilat kanë qenë raportet e njohjes suaj?
"Njohja tjetër e rëndësishme për mua ka qenë ajo me të ndjerin Profesor Eqrem Çabej. Në fillim të viteve gjashtëdhjetë banoja në apartamentin e një godine pranë asaj ku banonte Profesori. E dija kush ishte, e shihja me nderim, po as më shkonte mendja të njihesha, se e konsideroja tepër lart meje. Isha një inxhinier i ri që s'kisha interesa të tjera përveç profesionit tim, të cilit i kushtoja të gjitha energjitë e mia. Kështu kaluan shtatë-tetë vjet. Me punën time kisha filluar të njihesha disi në rrethet intelektuale e artistike me përkthimet e poezive të poetëve rusë, me shkrime mbi arkitekturën dhe ca më epër me ndërtesat e projektuara prej meje në Tiranë e në Korçë. Njohja me E. Çabejn ishte e rastësishme, po falë dashamirësisë së tij u bë shkak afrimi të shpejtë. Në këtë kohë i patën dhënë një apartament ca më mitë mirë. Atje i bëra vizitën e parë në shtëpi, i pritur ngrohtësisht e i nderuar me mirësjelljen fisnike të zonjës Shyret. Atëhere sa kisha filluar të përktheja poezi nga gjermanishtja. Kur ia thashë këtë, u çua menjëherë me më dha librin "Die schensten Gedichte der Ëertliteratur" (Poezitë më të bukura të letërsisë botërore) prej nga mora e përktheva poezinë "Oriana" të poetit anglez Alfred Tennyson (1809-1892). Një ditë tjetër i thashë që po studioja se si i kishin përballuar artistët e mëdhenj vështirësitë e jetës. Sa dëgjoi, më dha librin gjermanisht të Stefan Cvajgut me shkrimet e tij mbi L. Tolstoin, Dostojevskin, Balzakun. Më dha gjithashtu një libër mbi Rafaelon, një tjetër mbi Verdin si dhe librin "Damonische Dichter" (Poetë demoniakë). Pjesë prej këtyre librave të shkëputura atëhere, nja njëzet vjet më vonë i përfshiva në librin tim "Kështu ngjitesh tek yjet". Gjatë kohës së këtij afrimi, doemos, fjala s'kishte se si të mos vinte te Lasgushi. Për njohjen me të E. Çabej më tregoi gjëra interesante të cilat i kam shkruar te libri "Lasgushi më ka thënë". Në fillim të vitit 1978, Lasgushi më pati dhënë një dorëshkrim të poemës së tij "Kamadeva". Mbasi e lexova, për këtë i thashë edhe E. Çabej duke i shprehur konsideratat maksimale për të. S'nguroi të ma kërkonte për ta lexuar. Ia dhashë. Pas disa ditësh më tha se do ta mbante dhe pak që ta lexonte dhe Brikena (vajza e tij).
Ç'ndodhi më pas?
Shumë shpejt qëlloi të rëndohej sëmundja dhe ndonëse e takova përsëri s'pata guximin ta pyesja dhe s'mora ndonjë mendim prej tij se si e vlerësonte krijimtarinë e Lasgushit tek ajo poemë. Me këtë rast dua të shënoj diçka që më duket e rëndësishme: Në veprat e plota të Lasgushit, botuar së fundi (Onufri 1999) në fund të poemës "Kamadeva"(vëll 1, f.319) nuk është shënuar data e përfundimit të saj. Në një kopje të daktilogruar që më pati dhënë Lasgushi shënohet viti 1975. Ndoshta kjo është data e vërtetë e përfundimit të poemës. Nga E. Çabej, jemi njëzet e ca vjet larg, por nga njohja me të, përveç ndihmës që përmenda, të dhënë aq bujarisht, pata dhe nderin e mad të më falte të gjashtë vëllimet e veprave të tij të sapobotuara atëhere në Kosovë, duke shënuar mbi to një kushtim të çmuar. Kjo më bën ta ndjej gjithmonë pranë. Tani dua të dëshmoj diçka që më sa di, nuk e ka shkruar ndokush tjetër: Në kohën e varrimit të Eqrem Çabejt, ndonëse mes gushti, ra një shi i dendur e i rëndë si litar me shkrepëtima e bubullima të forta. Në çastin, kur atë po e zbrisnin thellë në varr, sokëlliu një shkrepëtimë e bubullimë aq e fortë sikur të kishte rënë rrufe aty pranë. Rastësi? Ndoshta... po ndoshta dhe qielli e ndjeu humbjen e tij..."
Ju keni pasur kontakte të shumta edhe me princin e përkthimeve, Vedat Kokonën. Çfarë mbani mend nga bisedat me të?
"Edhe të ndjerin Vedat Kokona, që në fillim të viteve gjashtëdhjetë e për nja dhjetë vjet me rradhë, e pata fare pranë shtëpisë sime. E dija kush ishte dhe e shikoja me zili atë burrë të moshuar se me sa shkathtësi e hipte dhe e ngiste biçikletën. Emrin e tij e kisha njohur që te "Revista letrare" që patën botuar së bashku me M. Kutelin, S. Spassen e N. Hakiun, kisha lexuar diçka prej tij e kisha dëgjuar për të, por nuk isha njohur. Njohja u bë aty nga viti nëntëdhjetë, kur edhe atij i kishte rastisur të lexonte diçka prej përkthimeve të mia. Megjithatë njohja e vërtetë u bë nga mesi i vitit 1991, kur shkova në shtëpinë e tij dhe që atëherë e deri në fund, mbetëm miq të dashur. Siç kam shkruar dikur, dhoma e tij e punës ishte një dhomë e thjeshtë, e një apartamenti të tjeshtë, në katin e tretë të një godine të thjeshtë shtetërore të asaj kohe, po sa punë ka bërë Vedat Kokona në atë dhomë! Në vitin 1992, ambasadorin gjerman, i cili donte të njihte njerëz shqiptarë të kulturës, e çova te shtëpia e zotit Vedat. Të dy biseduan frëngjisht. Kur ambasadori e pyeti se ç'punë kishte në dorë, Vedati i tregoi një kapicë me letra të daktilografuara prej tij të fjalorëve Frëngjisht-Shqip dhe Shqip-Frëngjisht që po përgatiste. Ambasadori, i habitur pyeti: Sa kohë ju ka marrë gjithë kjo punë? Hiç-tha Vedati- duke buzëqeshur - ca vjet. E përcollëm zotin Ambasador dhe kur u kthyem Vedati vazhdoi: Si t'ia thosha atij që për fjalorët më ndihmuan budallallëqet e kohës? Që ta dish, nja tridhjetë vjet më parë, më patën dhënë të përktheja nga shqipja në frëngjisht poezitë e një poeti. Ato s'qenë poezi, po parrulla dhe unë normën e bëja brenda një ore, se s'kishte art, po përkthim fjalë për fjalë. Me kohën që më mbetej, fillova të merresha me bërjen e fjalorit të parë frëngjisht-shqip. Po kështu bëra edhe me përkthimin e ca poezive të tjera të asaj kohe, nga ato që Lasgushi i quante poezi socialiste. Pjesën tjetër të kohës ia haja natës, se ditën ma hanin përkthimet që nxirrja bukën. Njohja me të ndjerin Vedat, përveç dashamirësisë tërësisht të sinqertë me të cilën të rrethonte, ishte një shkollë e veçantë ku, ndër të tjera, mësoje si ta doje e ta nderoje gjuhën shqipe. Ishte ky nderim i tij për gjuhën që shkonte deri në adhurim, ajo që e bëri mjeshtrin tetëdhjetëvjeçar të hartonte atë libër me "Thërrime me mjaltë" të gramatikës shqipe. Pata nderin të ma falte këtë libër me një kushtim që vlen për të gjithë që duan të luftojnë për gjuhën e pastër shqipe. Ja ç'më shkruan: "Bashkëluftëtarit në fushën e përgjakshme të luftës së gjuhës mjaltëngjizur, këtë trofe nga miku i tij i shtrenjtë, Vedat Kokona". Në shkrime të mëparshme kam folur për vëllimin e paimagjinueshëm të madh të përkthimeve të bëra nga i ndjeri Vedat. Sot dua të ve në dukje një cilësi të veçantë të tij: atdhedashurinë e pafund. Në mbështetje të këtij ideali të lartë zgjodhi që në rini të përkthente "Horacin" e Pjer Kornej-it. Shihni sa domethënës është kushtrimi që më ka lënë te ky libër që më dhuroi, ku thotë: "Mikut Petraq, këta romakë të rreptë që vrasin motrën, se u ka sharë atdheun".
Së fundi, ç'mund të na thoni si përmbyllje mbi këto figura të rëndësishme të kulturës sonë?
"Për ta mbyllur këtë bisedë, më mirë se ç'mund të them unë, e thonë këto vargje të poetit afrikan Birago Diop:

"Ata që vdiqën
nuk ikën kurrkund,
Po janë në terrin
që na ndrit ne,
Janë në terrin e dendur
pa fund.
Të vdekurit s'janë kurrë
nën dhe...
Janë mes njerzve, mes
turmës, kudo.
Të vdekurit nuk
kanë vdekur, jo!"

Mitrush Kuteli
Lindi në Pogradec më 1907
Shkollën fillore e kryen në Pogradec
Fakultetin Ekonomik e përfundon në Bukuresht
Përmbledhjen e parë me tregime "Netë shqiptare" e botoi më 1938
Më 1944 boton tregimet "Ago Jakupi" dhe Kapllan Aga"
Më 1962 botoi "Xinxifillua" dhe më 1965 "Tregime të moçme shqiptare"
Vdiq më 4 maj të vitit 1967 (dhe jo më 1966 siç thotë fjalori enciklopedik shqiptar)
Më 1983 botohet pas vdekjes romani "Në cep të Ilirisë"

Eqerem Çabej
Lindi në Gjirokastër më 6.8.1908
Studimet e larta i kryen në austri për filologji dhe specializohet për gjuhësinë krahasuese
Pas vitit 35 boton "Hyrje në Historinë e Hghuhës shqipe", "Studime etimologjike në fushë të shqipes dhe "Studimi kritik i veprës Meshari i Gjon Buzukut".
Ishte anëtar i Akademisë së shkencave dhe mbante titullin "Mësues i Popullit"
Eshtë një përfaqësues i njohur i gjuhësisë në rrafshin ndërkombëtar
Vdiq më 13 gusht 1980

Vedat Kokona
Lindi më 7 gusht 1913 në Izmir të Turqisë Arsimin fillor e kryen në Tiranë.
Më 1935 kryen Liceun e Korçës
Më 1938 diplomohet për Drejtësi në Sorbonë të Francës
Më 1934 botoi librin "Nga Tirana në Stokolm". Gjatë këtyre viteve ka vazhduar përkthimet e tij nga Anglishtja, frëngjishtja, rusishtja, italishtja etj,.
Qysh nga viti 1998 mban titullin "Doktor Honoris Causa"
Vdiq më 14 tetor 1998

Sot.

[Brari]

nje nga rilindasit e fundit eshte Kolevica..

Vetem se guxim te thote gjys llafe per betonizmin edvinist ska i ngrati.. se e rrahin ne ndonje cep pallati..

ehh..

[Dita]

Une mbaj mend qe kam sjelle ne forum nje artikull kritik te Kolevices per berjen e Tiranes cirk. Guximi nuk i ka shkuar dem. I vetmi pallat ne qender te Tiranes qe nuk iu nenshtrua berjes lejla-jeshil-verdhe-kuq-gri llahtari-topa-rretha-kutia-vija eshte pallati me arkitekt z.Kolevica, ai pas Bankes Qendrore, ku ka qene mengjesorja. Apo s'ka qene mengjesore aty?

[Mciri]

Petraq Kolevica

Sa herë ndalem te emri i njërit prej poetëve të mi të preferuar në kolanën e shkrimtarëve shqiptarë të forumit, në atë të zotit Petraq Kolevica, jam i detyruar të përballem me veprën ndoshta më të dobët të tij, sipas mendimit tim: “Autobiografia e Ismail Kadaresë në vargje”.
Nuk kam ndërmend të bëj oponencën e kësaj vepre të Kolevicës, pasi për të bërë atë do të duhej një shkrim po aq i gjatë, në mos më tepër, sa vetë libërthi prej 95 faqesh. Mosaprovimin tim për të do ta shprehja thjesht nëpërmjet fjalëve të Krishtit drejtuar turmës që do të lapidonte prostitutën: “Le ta hedhë gurin e parë ai që nuk ka kryer asnjë mëkat!”...
Unë e njoh nga afër zotin Petraq Kolevica dhe në një farë mënyre mendoj se ai i përngjet një shenjtori, porse nuk është vepra e sipërpërmendur që evidenton shenjtërinë e tij poetike. Atë mund ta gjejmë në veprat e tij të shumta, duke filluar nga vëllimi me poezi “Këngë nga koha e keqe”, për të vazhduar me: “Lasgushi më ka thënë”, “Të korrat e vona” e “Zëri që thirri në shkretëtirë”. Përveç krijimeve të tij origjinale, Kolevica na ka dhuruar në gjuhën shqipe edhe një sërë thesaresh të kulturës botërore, nëpërmjet përkthimeve të tij të përsosura: “Demoni’ të Lermontovit, “Poezi gjermane dhe austriake”, “Perla nga perlat” si dhe “Nektar poetik”. Nuk mund të lemë këtu pa përmendur edhe krijimet e tij në prozë: “Kuja e kohës”, “Varri i fshehtë”, “Kështu ngjitesh tek yjet”, “Arkitektura dhe diktatura”, “Autobiografia e Ismail Kadaresë në vargje”, si dhe përkthimi “Letra gruas sime të vdekur”.
Një nga parimet e mia në jetë është të kërkoj tek të tjerët atë që na bashkon, jo atë që na ndan. Dhe ajo që e bashkon Petraq Kolevicën me Ismail Kadarenë dhe me lexuesin është poezia. Është lexuesi ai që përcakton se kush duhet të mbijetojë e kush do të humbasë në historinë e letërsisë.
Mendoj se poezia e Petraq Kolevicës meriton të njihet nga një lexues më i gjerë, prandaj po hap këtë temë të re, duke futur herë pas here nga ndonjë poezi të tij dhe duke ftuar dashamirësit të bëjnë po të njejtën gjë, sipas mundësive.
Ju uroj lexim të këndshëm!

Petraq Kolevica
Nokturne

Tani, kur tërë bota fle,
O shpirt’i im, përse rri zgjuar?
Ç’të ngre kështu në shtrat sa bie,
Sikur me gjemba është shtruar?

Më dhembin plagët, plagët, bre!
Që ditë përditë janë shtuar,
Për këtë popull që po fle
Kështu, verbuar e shurdhuar...

Mars 1983



Vitet që vinë

Kaq u shtuan poshtërsitë,
Kaq u rritën marrëzitë,
Kaq na mbytën ligësitë,
Sa kam frikë se një ditë,
Kur dhe ne të shohim dritë,
Kur të hapen krejt kufijtë,
Oh, kam frikë, atë ditë,
Ikjen e gjithë njerëzisë!
Do të lënë mall’ e gjënë,
Do braktisin banë e nënë,
E s’do kthjnë kokën prapa,
Po do ikin me të katra,
Larg qytetit, larg shtëpisë,
Larg, më larg prej Shqipërisë,
Larg, më larg kësaj së mjerës,
Sikur ikin prej kolerës...

Dhjetor 1976


* * *

E mbylla, - tha. Dola në pension.
Dhe gruaja më doli.
E thithi cigaren fort
Dhe prapë foli:
kështu e patëm për short,
me një palë roba të vjetra
për dasëm dhe për mort.
Këpucët, po, të reja i kam,
se, në punë, me nallane rri,
me nallane vete e vij,
punëtor, unë,
furrxhi.
Po çupa më mbaroi inxhinieri.
Shikoje, po deshe, librezën,
se, unë, s’di.
Shih!
Vetëm dhjeta ka.
Dhe i ka marrë vetë,
se, siç e di, mua s’më njeh njeri.
Dhjetë ka marrë, dhjetë.
Po ç’e do?
Ku të gjejë punë kjo e shkretë?
Më thuaj dhe ti,
Ku ta çoj?
Në Greqi ?
Të vejë të lajë haletë,
Se s’paska punë në Shqipëri ?

18.07.1992


Pa ty

Pa ty si munda të jetoj,
Si munda t’i shtyj vjetët!...
Pa ty, pa ty, e dashur moj,
Si munda t’i gdhij netët ?!...

Pa ty si munda të jetoj,
Një jetë që s’e ndjeja!...
Pa ty, pa ty, e dashur moj,
Që s’dija në të gjeja!...

Pa ty si munda të jetoj,
Të mundja t’a rrëfeja!...
Jo gjoksin tënd, e dashur moj,
Po gurët mund t’i breja!...

1962