Kundër tolerancës, pro bashkëjetesës fetare

http://www.panorama.com.al/index.php?id=27969

Blendi Kajsiu

Në pamje të parë mund të duket se kemi të bëjmë me një lojë fjalësh në rastin më të mirë, ose një paradoks në rastin më të keq bashkëjetesa fetare nënkupton tolerancën fetare dhe anasjelltas, prandaj nuk mund të jesh kundër tolerancës dhe pro bashkëjetesës. Megjithatë , logjikisht koncepti i tolerancës nënkupton tolerimin e diçkaje që nuk na pëlqen. Kështu ne mund të tolerojmë veset e një prindi, miku, bashkëshorti apo komuniteti, por kjo nuk do të thotë aspak se i aprovojmë ato, përkundrazi. Prandaj kur flasim për tolerancë fetare automatikisht theksojmë se palët nuk aprovojnë ekzistencën e njëra-tjetrës ndonëse e tolerojnë atë. Ky është një dimension problematik i konceptit të tolerancës që është trajtuar me hollësi nga një sërë autorësh dhe filozofësh perëndimor që nga Derida deri tek teoricienia politike Wendy Brown.
Një tjetër dimension i nënkuptuar i konceptit të tolerancës është ideja e dominimit. Toleranca nënkupton tolerimin e dikujt ndaj dickaje si një zgjedhje dhe jo thjesht si domosdoshmëri. Imagjinoni p.sh., dikë që e ka bezdi tymin e duhanit. Nëse shkojmë në shtëpinë e këtij individi dhe ndezim një cigare, pasi i kemi marrë leje atëherë ai ose ajo është duke na e toleruar vesin tonë të duhanpirjes. Ama i njëjti individ në një lokal plot tym cigareje nuk është duke e toleruar sjelljen e të tjerëve, por është thjesht duke e përballuar atë. Ky ndryshim është i rëndësishëm për të nxjerrë në pah faktin që tolerimi mund të bëhet vetëm nga pozitat dominuese, pra atëherë kur ke mundësi të vendosësh. Për pasojë tolerimi është një tipar i një shumice dhe jo pakice sociale. Është shumica që toleron pakicën dhe jo anasjelltas. Kështu kur ne themi se duhet të tolerojmë minoritetet etnike nënkuptojmë pozicionin tonë dominues si shumicë. Imagjinoni sa pa kuptim do ishte sikur t’i kërkonim minoritetit Rom apo Grek në Shqipëri që të ishte tolerant ndaj komunitet shqiptar.
Në këtë pikë dimensioni konceptual i tolerancës fetare lidhet me dimensionin e tij historik, çka në fakt është e vërtetë për çdo koncept. Koncepti i tolerancës fetare është një produkt historik evropian që buroi nga luftërat shkatërruese të reformimit dhe kundër-reformimit mes protestantëve dhe katolikëve që përfunduan me paqen në Westphalia në 1648. Toleranca si koncept fetar nënkuptonte një fe dominuese që toleronte një fe minoritare. Ky koncept ishte produkt i realitetit të ri evropian pas luftërave fetare, ku në çdo shtet kishte një fe dominuese (katolike ose varietete të ndryshime të protestantizmit) dhe shpesh të paktën edhe një fe minoritare. Kjo për faktin se luftërat fetare krijuan shtete ku feja e princit/mbretit ishte edhe feja dominuese e territorit. Kështu doktrina e famshme e tolerancës e John Lock (në A Letter Concerning Toleration shkruar më 1689) argumentonte se duheshin toleruar sektet e ndryshme fetare (me përjashtim të katolikëve, myslimanëve dhe ateistëve) në një kohë kur në Britani feja dominuese ishte anglikanizmi. Ndërhyrja e Lock ndodhte në kuadrin e një realiteti historik ku Kisha kombëtare Anglikane persekutonte sektet e tjera (Anabaptistë, Luterianë, Presbiterianë , Kueikërs, etj) që për pasojë largoheshin drejt kolonive për të themeluar më pas SHBA-të.
Fakti që çdo territor kishte edhe një fe dominuese do të thoshte, që kjo fe do të luante një rol të rëndësishëm edhe në procesin e kombformimit. Pra, me lindjen e nacionalizmit besimi fetar në Evropë ndërthuret edhe me identitetin kombëtar. Kështu përballë anglezëve anglikanë kemi spanjollët katolikë, apo holandezët protestantë. Feja mbetet e rëndësishme edhe në kombe të mëvonshme si Italia apo edhe tek fqinjët tanë ballkanikë, ku kisha kombëtare ortodokse ka qenë një nga shtyllat e kombformimit qoftë për grekët, serbët, apo bullgarët. Në këtë kontekst historik tolerance fetare bëhet gjithnjë e më e rëndësishme pasi feja dominante e armatosur edhe me misionin kombëtar lehtësisht abuzon me minoritetet fetare që tashmë mund të persekutohen edhe si antikombëtare, këtu mjafton të kujtojmë fatin tragjik të hebrenjve në Evropë. Kështu persekutimi i katolikëve në Angli apo Holandë është bërë edhe në kuadrin e një nacionalizmi anglikan apo protestant. Edhe sot Kisha Anglikane, që është tejet tolerante, është kisha zyrtare apo kombëtare në Britani, ku mbretit apo mbretëreshës ende nuk i lejohet martesa me një katolik. Toleranca pra i referohet tolerimit të një feje minoritare nga një fe dominuese.
Krejt ndryshe nga ky realitet kombformimi shqiptar është bërë mbi bazën e idesë se asnjë fe nuk është dominuese dhe asnjë fe nuk është minoritare. Në fakt të katër komunitetet fetare në Shqipëri janë të barabarta në raport me kombformimin shqiptar. Në këto kushte në Shqipëri ndryshe nga çdo vend evropian nuk mund të flitet për një fe dominuese. Pikërisht për këtë arsye koncepti i tolerimit është sa i papërshtatshëm aq edhe i padobishëm për realitetin shqiptar. Në rastin e Shqipërisë nuk mund të flasim për tolerancë fetare si një proces ku një fe dominuese toleron një apo disa fe minoritare. Kështu nuk mund të themi se feja Islame toleron fenë Katolike, Ortodokse apo Bektashinjtë. Po kështu nuk mund të themi as se Ortodoksët tolerojnë fenë Islame (Sunit), Katolike apo Bektashinjtë, dhe anasjelltas. Por kjo ndodh jo për faktin se feja nuk ka pasur rëndësi në procesin e kombformimit shqiptar. Të besosh Vaso Pashën kur thotë se feja e shqiptarit është shqiptaria do të thotë ta trajtosh propagandën e Rilindjes kombëtare si fakt historik. Vetë fakti që Vaso Pasha i bënte thirrje shqiptarëve të mos shihnin ‘kisha e xhamia’ do të thotë se ata po e bënin diçka tillë, përndryshe nuk kish se përse Vasoja t’u bënte thirrje mos ta bënin. Kjo ide më pas u përdor nga regjimi komunist për të justifikuar ndërtimin e një shteti ateist duke fshirë nga historia rolin themelor të klerikëve katolikë, ortodoksë, sunitë apo Bektashinj në procesin e kombformimit shqiptar.
Arsyeja se përse asnjëra fe nuk mund të jetë dominuese në Shqipëri është sepse asnjëra nuk mund të pretendojë ekskluzivitetin e identitetit shqiptar, siç ndodh p.sh., me fenë anglikane në Angli, me fenë protestante në vendet nordike, me atë katolike në Itali, Spanjë apo Poloni, apo me fenë ortodokse në Rusi, Greqi, Serbi apo Bullgari. Kjo ndodh sepse secila fe është dhe ka qenë njësoj e domosdoshme dhe e paeleminueshme në identitetin shqiptar. Kështu pa fenë katolike zor se mund të ruhej një identitet historik dhe linguistik shqiptar. Dhe këtu nuk e kam fjalën thjesht për faktin se heroi ynë kombëtar Skënderbeu ishte kampion i katolicizmit, por për klerikë të tipit Gjon Buzuku apo Pjetër Bogdani, që për arsye fetare dhe jo kombëtare dokumentuan gjuhën e shkruar shqipe. Mjafton kaq dhe pa përmendur figura si At Gjergj Fishta, apo qendra të qytetërimit shqiptar si Shkodra apo Lezha, për të kuptuar rëndësinë e fesë katolike në ruajtjen dhe krijimin e identitetit shqiptar. Kjo natyrisht nuk do të thotë se Shqipëria është një vend katolik, ndonëse ndokush mund ta dëshirojë këtë me zemër. Të paktën numerikisht popullata mbi të cilën u investua identiteti shqiptar ishte dhe është në një pjesë të mirë myslimane. Ndonëse edhe gjuha edhe identiteti shqiptar u ruajt fort tek komunitete fetare si ai katolik, ai u ruajt dhe u zhvillua edhe tek komuniteti Islamik si brenda edhe jashtë kufijve shtetëror në Kosovë apo Maqedoni. Po kështu vështirë se mund të flitet për identitet shqiptar edhe pa komunitetin Bektashi, mjafton të përmendim këtu vëllezërit Frashëri që ishin pjesë e këtij komuniteti.. Së fundi, por jo për nga rëndësia, identiteti shqiptar nuk mund të krijohej dhe ekzistonte pa fenë dhe komunitetin Ortodoks roli i të cilit në formimin dhe konsolidimin e kombit shqiptar është tejet i qartë. Mjafton të përmendim shkollën e parë në gjuhën shqipe të ngritur në Korçë, apo Imzot Fan Nolin që në fund të fundit ishte peshkop Ortodoks, për ta kuptuar këtë. Natyrisht në të gjitha këto komunitete mund të gjejmë plot shembuj kur feja i është kundërvënë apo ka shërbyer edhe si një pengesë e formimit të identitetit shqiptar, por kjo nuk duhet të na bëjë të harrojmë rolin e secilës fe si pjesë e identiteti shqiptar.
Ky ekskursion i shkurtër historik besoj se mjafton për të treguar se në kuadrin e shtetit dhe identitetit shqiptar asnjëra fe nuk mund të pretendojë se po toleron tjetrën, pasi askush nuk mund të pretendojë se është feja dominuese në raport me identitetin dhe shtetin shqiptar. Jo thjesht se shteti shqiptar është laik, pasi laike janë edhe shumë vende evropiane, por identiteti i tyre kombëtar të paktën historikisht është i lidhur ngushtë më një fe të caktuar. Por sepse vetë identiteti shqiptar nuk është produkt i një feje të vetme. Kështu komuniteti mysliman është vërtetë numerikisht superior, por kjo nuk e bën fenë Islame përcaktuese të shtetit apo identitetit shqiptar dhe as Shqipërinë një vend islamik. Për të njëjtën arsye edhe sikur nesër shumica e shqiptarëve të dalin të krishterë (me konvertimet pafund që kanë ndodhur në Greqi apo Itali) kjo nuk do të thotë se Shqipëria do bëhet vend i krishterë apo Islami një fe minoritare. Po kështu heroi dhe simboli ynë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu mund të jetë katolik, por kjo nuk do të thotë se identiteti ’real’ shqiptar është thjesht katolik. Shqipëria nuk është as e katolike, as ortodokse, as islamike (as Bektashiane) , ajo është edhe katolike, edhe bektashiane, edhe ortodokse edhe myslimane. Koncepti i tolerimit nuk e rrok dot këtë realitet që nënkupton barazi dhe jo thjesht tolerancë mes këtyre komuniteteve. Ndaj një koncept më i dobishëm do ishte ai i bashkëjetesës, ku askush nuk toleron askënd por të gjithë e pranojnë ekzistencën e tjetrit si të barabartë dhe jo thjesht si minoritet. Kjo nuk do të thotë se ekziston ndonjë harmoni fetare përrallore; paragjykimet mes komuniteteve fetare në Shqipëri ekzistojnë dhe kanë ekzistuar historikisht. Por asnjëri komunitet fetar nuk pretendon ekskluzivitetin e përfaqësimit kombëtar apo të tolerojë komunitetet e tjera pasi është vetë dominues. Dhe këtu qëndron ndryshimi themelor me situatën në Evropë.
Ky është një realitet që ne si shqiptarë e kemi shumë të vështirë t’ia shpjegojmë Evropës, e cila si pasojë e historisë së saj e ka të pamundur të kuptojë bashkëjetesën dhe barazinë e katër komuniteteve fetare në një identitet kombëtar. Për më tepër është një është një realitet që nuk mund të shprehet në mënyrë statistikore. Prandaj ne ndihemi keq kur evropianët e përshkruajnë Shqipërinë si 70% myslimane, 20% ortodokse dhe 10% katolike. Dhe problemi këtu nuk është thjesht tek pasaktësia e këtyre të dhënave, tek injorimi i popullatës ’së përzier’ fetare, apo i shumicës dërrmuese jo-fetare. Problemi është se një statistikë e tillë krijon përshtypjen e gabuar të fesë dominuese dhe fesë minoritare që më shumë se realitetin shqiptar reflekton eksperiencën evropiane, nga ku ka buruar edhe vetë koncepti i tolerancës fetare. Prandaj shumë evropianë e shikojnë realitetin fetar shqiptar në mënyrë thjesht statistikore duke konkluduar se feja dominuese në Shqipëri është ajo islame, ndërkohë që vetë komuniteti islamik tek ne ndihet tërësisht i injoruar. Të kompleksuar nga ky keqkuptim ne nxitojmë t’i themi Evropës dhe vetes se ne nuk jemi aspak myslimanë, ose se myslimanët tanë janë aq tolerant saqë nuk besojnë fare tek zoti. Për pasojë shfaqja e shenjave të besimit Islam na trondit duke shkaktuar reagime ekstreme, siç është përjashtimi i vajzave me shami nga shkollat publike. Justifikimin për këtë e gjejmë në zemër të Evropës, duke marrë Francën si shembull, një vend me problematikë dhe traditë krejt ndryshe nga e jona. Edhe pse në Evropë ka edhe vende si Anglia ku në universitetet publike lejohen vajzat dhe djemtë me mjekër, turban, shami, apo perçe. Kjo nuk do të thotë se ne duhet të imitojmë Anglinë apo Francën, por se duhet të shikojmë dhe zhvillojmë dhe mbrojmë traditën tonë të bashkëjetesës fetare ku fetë nuk janë as të dominuara as të toleruara por të barabarta. Realitetin fetar shqiptar nuk kemi përse t’ia përshtatim keqkuptimeve që vijnë nga jashtë si pasojë e komplekseve që kemi ne brenda. Në këtë mënyrë në vend që të importojmë probleme nga Evropa mund t’i eksportojmë asaj zgjidhje. Fatkeqësisht kjo nuk ndodh sepse integrimin evropian ne e kemi kuptuar thjesht si proces të imitimit të Evropës. Kështu në vend që të krenohemi dhe zhvillojmë kompleksitetin e identitetit tonë ne vuajmë për një identitet ‘të pastër’ fetar si ai i fqinjëve tanë që fenë e kanë të sanksionuar në kushtetutë, siç kishim ne të sanksionuar mungesën e saj dje. Në vend që të ruajmë sistemin tonë të bashkëjetesës bazuar mbi barazinë mes komuniteteve fetare, ne përpiqemi të imitojmë tolerancën fetare të Evropës që në thelb bazohet tek një marrëdhënie e pabarabartë mes komuniteteve fetare. Dhe meqenëse kjo marrëdhënie e pabarabartë nuk ekziston, ne përpiqemi ta krijojmë atë, si në Evropë.