Fragmenti i meposhtem eshte shkeputur nga libri i Robert Elsies, Historia e Letersise Shqipe. Me qellim, nuk po e paraqes paragrafin mbi Zhejin te shkeputur, por po e le ashtu sic e ka vendosur autori ne origjinal, rradhitur mes pershkrimit te Lazer Radit e atij te Pjeter Arbnorit pasi kjo vendosje me duket mjaft domethenese dhe bashke me vete biografine e shkurter te jetes se tij, shpjegon paksa arsyet e lenies se Zhejit dhe shkrimeve te tij ne heshtje. Te pakten ata qe jane rritur ne Shqiperine komuniste, e dine mire c'do te thoshte te kishe qene nje here i internuar.
Jam ne dijeni te plote te aftesive te gjithkujt per te bere kerkime ne internet, por ndonjehere gjerat na shpetojne me apo pa dashje. Nga ky rrezik mendoj se nuk jane imune as ata te cilet e kane filluar perdorimin e internetit qe perpara hedhjes se tij ne perdorim masiv, apo kane perdorur Google para se kjo e fundit te lanchohej ne 1996.
Po e hedh kete informacion per ata qe kane interes ta lexojne e te mesojne me shume per kete figure te lene ne heshtje nga kultura jone e politizuar.
"Shkrimtari Lazėr Radi (l. 1916) ka lindur nė Prizren. Kur familja u shtrėngua nga serbėt
tė largohet mė 1938, u shpėrngul nė Shkodėr ku dhe kreu shkollėn e mesme. Radi studioi pėr
drejtėsi nė Romė mė 1942 dhe e kreu studime mė 1944. Disa nga shkrimet e tij tė para u botuan
nga Ministria e Jashtme e Italisė, pėr tė keqen e tij mė vonė, nė njė vėllim tani tė rrallė me
titullin Fashizmi dhe fryma shqiptare, Tiranė 1940, me njė hyrje nga neoshqiptari Vangjel Koēa
(1900-1943). Radi u arrestua mė 23 nėntor 1944 pėr mėkatet e tij, pak ditė pasi forcat
komuniste kishin hyrė nė Tiranė, dhe u dėnua me tridhjetė vjet burg. Ka qenė nė njė qeli me
Petro Markon (1913-1991), Jusuf Vrionin (l. 1916) dhe Andrea Varfin (1914-1992). Meqė mjaft
intelektualė, qė kishin shpėtuar gjallė nė kohėn e kalimit tė pushtetit, tani ishin nė burg,
autoritetet komuniste, duke u treguar si rrallėherė pragmatistė, krijuan njė grup pėrkthimi nėn
regjimin e ri. Lazėr Radi e drejtoi kėtė sektor tė parė pėrkthimi tė qeverisė sė Republikės
Popullore tė Shqipėrisė, me zyrat nė burgun e Tiranės. Tė gjitha dorėshkrimet e hershme tė
Radit nė shtėpi, tė fshehura nė njė sirtar, u dogjėn nga tė afėrmit mė 1951 kur nė Tiranė u bėnė
bastisje shtėpi mė shtėpi dhe ekzekutime masive pas shpėrthimit tė njė bombe nė ambasadėn
sovjetike. I liruar nga burgu nė prill 1954, Radi menjėherė u dėnua me njėzet vjet internim dhe
u dėrgua me radhė nė fshatrat famėkeqe tė internimit nė jug: Shtyllė afėr Fierit, Kuē tė krahinės
sė Kurveleshit, dhe Gradishtė, Ēermė e Savėr, tė gjitha nė fushėn malarike tė Myzeqesė, afėr
Lushnjės. U lirua mė 1991 pas gjithsej dyzetegjashtė vitėsh burgimi e internimi. Megjithėse nėn
vėzhgim tė pandėrprerė gjatė internimit, Lazėr Radi vazhdoi tė shkruajė, duke i fshehur
dorėshkrimet nėn tokė. Ndėr veprat qė shpėtuan janė kujtimet mjaft tė gjera, proza dhe poezi,
nga tė cilat pak gjė ėshtė botuar deri mė tani.
Njė figurė po aq tėrheqėse nga intelektualėt e lėnė nė hije ėshtė Petro Zheji (l. 1929).
Lindur mė 16 tetor 1929, bir i njė oficeri pjesėmarrės nė lėvizjen e rezistencės, Petro Zheji qe
student i shkėlqyer nė matematikė e mė pas punoi si mėsues nė Gjirokastėr. U internua nė fund
tė viteve dyzet, sikundėr pothuajse cilido me merita intelektuale nė Shqipėri, por i shpėtoi pėr
gjithė kohėn tjetėr burgut. Ai ėshtė autor romanesh tė pabotuara plot simbolizėm, njėri prej tė
cilėve ėshtė me temėn e tė burgosurve nė spitalet psikiatrike nė Shqipėri; autor kujtimesh
autobiografike; i njė monografie mbi gjuhėn shqipe nė formėn dialoguese tė Platonit. Nuk ėshtė
botuar as edhe njė vepėr e tij. Ato qė ia dolėn tė botohen janė pėrkthimet mjeshtėrore nga
letėrsia, ndėr to Foma Gordeyevi, Tiranė 1960, e Maksim Gorkit; Kėmbanat e Bazelit, Tiranė
1964, nga Lui Aragon; romani nė dy vėllime Obllomov, Tiranė 1966 i Ivan Aleksandroviē
Gonēarovit; pjesa e dytė e Sojliu mėndjemprehtė, Tiranė 1977, tė Migel Servantesit; dhe Papa
jeshil, Tiranė 1980 tė Migel Angel Asturiasit. Nė nėntor 1990 emigroi nė Romė bashkė me tė
birin, dramaturgun Artur Zheji (l. 1961), dhe aktualisht banon nė Detroit, Miēigan.
Nuk do tė lėmė pa pėrmendur shkrimtarin Pjetėr Arbnori (l. 1935) nga Shkodra, i cili
ėshtė autori i shtatė romaneve dhe mbi njėqind tregimeve tė shkruara nė burgun e Burrelit.
Arbnori kaloi mbi njėzet e tetė vjet nė burg dhe mundi tė botojė pėr herė tė parė nė qershor
1991. Nė mars 1992 u zgjodh Kryetar i Parlamentit shqiptar.
Ndėr shumė prozatorė tė tjerė tė pėrndjekur nėn regjimin komunist, dhe qė prandaj
talenti i tyre nuk i ra nė sy publikut, janė Kin Dushi (1922-1994), autor i romanit 326-faqesh
Njė emėr nė mes tė yjve, Tiranė 1964, si dhe i veprave tė tjera. Dushi u burgos rreth vitit 1966
pse gjoja kishte thirrur 'Rroftė Hrushēovi' dhe sepse kishte guxuar tė deklaronte se shkrimtarėt
duhet tė shkruajnė ēfarė ndiejnė e jo ēfarė u thonė tė tjerėt. Punoi si skllav nė ndėrtimin e Hotel
Tiranės derisa u lirua rreth vitit 1989; Astrit Delvina78 (1920-1990) i cili vdiq nė internim;
78 kr. P. Zheji 1996"
Krijoni Kontakt