E vërteta mbi kishat "ortodokse Serbe"

[Artti]

Nga www.shqypnia.com


Duke pasur parasysh se territori i sotëm i Kosovës është një vend i banuar qysh nga kohët e lashta, që nga iliro-arbërit-shqiptarët, vend në të cilin nëpër kohë janë zhvilluar ngjarje të rëndësishme historike, kuptohet vetvetiu se, pothuajse çdo kulturë e lashtë që ka kaluar nëpër këtë trevë, përveç kulturës vendëse, ka lënë edhe gjurmët e saj. Gjatë rrugës së tij të zhvillimit historik, populli shqiptar ka krijuar monumente të shumta dhe të qëndrueshme arkitekturale, artistike, historike, etnografike etj. Me gjithë
hulumtimet nga ekspertët që janë bërë edhe kohëve të fundit në këtë drejtim, të cilat dihen dhe në masë edhe të publikuara, mendoj se janë të pakta dhe ende jo të plota. Rezultatet e deritanishme në këtë drejtim, njoftojnë se, një numër i monumenteve të trashëgimisë kulturore të Kosovës që nga kohët e lashta të ekzistencës së tyre që janë zbuluar nuk do të kenë vetëm rëndësi kombëtare shqiptare, por ato
në shumë aspekte i kapërcejnë edhe kufijtë, me ç'rast hyjnë në historinë e kulturës botërore. Kosova, sot paraqet një burim të begatshëm të trashëgimisë materiale dhe shpirtërore të periudhave të ndryshme historike, duke filluar që nga parahistoria e deri në ditët tona të cilat veçohen për nga vlerat, cilësitë dhe rëndësia historike e tyre. Një herët, ato tregojnë për rrjedhën dhe vazhdimësinë e jetës
njerëzore, formacioneve kulturore, qytetërimeve etj., të popullatës së këtij vendi. Në fondin e këtyre veprave të trashëgimisë bëjnë pjesë edhe objektet sakrale, të kultit, të realizuara nëpër periudha kohore. Ne në këtë punim do të fokusohemi kryesisht në monumentet e kultit, në kishat dhe manastiret katolike e ortodokse, në zhvillimin e tyre gjatë periudhës mesjetare dhe më pas. Po ashtu, do të përqendrohemi kryesisht në propagandën e Akademisë së Shkencave dhe historiografisë serbe të cilat duke u nisur që nga shekulli XIX-XX e në vazhdim deri në ditët e sotme, nuk zgjedhin mjete që në punimet e tyre "shkencore" të shumta të paraqesin qëndrimet, tendencat për përvetësimin e monumenteve të kultit të krishterë - kishave dhe manastireve "ortodokse" që ekzistojnë sot në Kosovë, duke u prononcuar se janë të tyre. Për më tepër, qëndrimet pseudoshkencore e propagandistike të historiografisë serbe paraqiten me tezat se: çdo gjë në aspektin e monumenteve dhe të trashëgimisë kulturore sot në Kosovë është kinse trashëgimi "serbe" ose "kulturë serbe"; shqiptarët nuk kanë "asnjë gjurmë të trashëgimisë kulturore", përveç Kullave, të cilat kinse i ndërtuan pas "ardhjes" dhe "vendosjes" së tyre në trevat e Kosovës gjatë shek. XVIII-XIX; shqiptarët përjashtohen nga ç'do e drejtë mbi "tokën e shenjtë serbe" të Kosovës ku gjinden "qindra" monumente "shpirtërore" të shtetit mesjetar "serb", e plot qëndrime të afërta me këto, na shtyn që të merremi me këtë studim. Të dhënat historike tregojnë se, trevat ilire (shqiptare) kanë hyrë në literaturën sakrale pikërisht që nga koha e Apostolit Shën Pali (shek. I), nga i cili kemi dëshminë: "Kështu prej Jerusalemit rreth e përqark deri në Ilirik e kam kryer plotësisht detyrën time të
përhapjes së lajmit të gëzueshëm mbi Krishtin". Me zyrtarizmin e krishterimit, sipas Ediktit të Milanos më 313, kur organizimi kishtar u legalizua edhe në trevën e Dardanisë (Kosovës, E.R.), kuptojmë se përmes statusit të veçantë administrativ e juridik, Dardania, do të ketë edhe qendrën e Ipeshkvisë ose Mitropolinë të sanksionuar me Koncilin e Nikesë të vitit 325. Siç dihet, pas ndarjes së Perandorisë romake në lindje dhe në perëndim, më 395, Iliriku administrativisht bën pjesë në Perandorinë e Lindjes, ndërsa në pikëpamje kishtare do të mbetet nën influencën e Romës. Gjatë shekullit IV-VI kishtar në Iliri mori hov të madh sa që dihet se vetëm në Dardani (Kosovë, E.R.) u ngritën 5 deri në 7 ipeshkvi. Në kohën e perandorit Justinian (525-565) fillon një epokë e re në jetën e kishës Dardane. Perandori Justinian e riorganizoi kishën dhe në këtë mënyrë krijoi një provincë të re të pavarur kishtare së cilës i dha një rol të rëndësishëm në këtë pjesë të
Perandorisë.


Perandori Ilir, Justiniani, gjatë vitit 535 e shpalli novelën e XI-të, me të cilën vendin e vet të lindjes, Justinianën e Parë, e shndërroi në qendër të madhe kishtare me një hapësirë të gjerë të territoreve të Perandorisë ku përfshihen: Dardania, Dacia Mediterania, Dacia Ripensis, Mysia, Prima, Prevalitana, Maqedonia e Panonia Secunda. Në kuptimin e sotëm gjeografik, Justiniana e Parë nën ekzarkatin e saj kishte Serbinë, Sremin Lindor, Bullgarinë Perëndimore, Maqedoninë Veriore, Kosovën dhe
Malin e Zi. Më pas, me invadimin e barbarëve (sllavo-avar) në trevat ballkanike do shihet se aso kohe do ndërronte edhe harta kishtare e Dardanisë. Nga kjo kohë do të shohim se kisha e Dardanisë më vonë do të bëhet gjithnjë element më i fortë krishterizues edhe i ardhësve sllavë në Gadishullin Ballkanik që nga shek. VII-X-të. Gjatë kësaj periudhe pësojnë dëme të mëdha selitë ipeshkvore e arkipeshkvore siç janë: Justiniana Prima, Shkupi, Justiniana Seconda (Ulpiana, E.R.), Nishi e Remesiana. Gjatë këtyre invadimeve do të ndërpriten lidhjet përkohësisht edhe me Papatin, për t'u shkëputur për një kohë të gjatë sidomos në shekullin VIII, kur Iliriku Lindor do të shohim se do
ti bashkëngjitet Konstantinopojës. Por, do dihet gjithashtu se, jashtë ndikimit të kishës bizantine mbeti edhe për një kohë Ipeshkvia e Shkupit dhe e Prizrenit. Këtej Justiniana Prima, deri në vitin 732, ishte qendër kishtare nën juridiksionin e Romës. Pas kësaj periudhe, në kohën e perandorit bizantin Leonit III-të, ipeshkvitë e Ilirikut u shkëputën nga vartësia e Romës duke iu nënshtruar qendrës së Konstantinopojës.
Ndryshime të dukshme në vijim do të ndodhin edhe gjatë kohës së sundimit bullgar (893-971) në këto treva, kur Ipeshkvia e Prizrenit do të gjendet nën përbërjen e kishës bullgare. Pas vitit 971, territori i Ipeshkvisë së Prizrenit do t"i takonte Arkipeshkvisë së Bizantit deri në vitin . Me formimin e Perandorisë bullgare të Samuilit, territori në fjalë, prapë do të gjendet nën juridiksion e Mitropolisë së Ohrit,
që aso kohe, ishte shpallur kishë e pavarur mitropolite në rangun e Patrikanës. Pas rënies së Perandorisë së Samuilit më 1018, perandori bizantin Vasili IItë, Patrikanën e Ohrit e uli në rangun e Mitropolisit, por ia la pavarësinë mbi 31 dioqeza. Kështu, në bulën e Vasilit të II-të (1020) përmendet edhe Ipeshkvia e Prizrenit, që tregon se, asokohe ipeshkvia gjendet nën juridiksionin e Arkipeshkvisë së Ohrit. Ipeshkvia e Prizrenit aso kohe, ishte e rangut të tretë dhe përfshinte territore: Hvosnen, Leskovcin, Deçanin, Pejën. Selia e Peshkopatës së Prizrenit ishte kisha e Shën Prenës. Na Kartën e Stefan Deçanit (burimi shek. XIV, E.R.) thuhet se, kisha e Shën Prenës (në Prizren) ka ekzistuar që nga kohërat e "mbretërve të stërlashtë". Dëshmia e dytë e shkruar e vitit 1204 është ajo e cila tregon se, që nga koha kur perandori bullgar Kalojani (1197-1207), ripushtoi shumë territore nga sundimi bizantin, kuptohet edhe territore të Kosovës, ekzistonin ipeshkvitë e Shkupit dhe të Prizrenit. Më pas, gjatë zgjerimit të shtetit nemanjidë të Rashkës (Sipas historiografisë serbe, Rashka është bërthama e shtetit mesjetar serb) në drejtim kah jugu prej fillimit të shekullit XIII-XIV, do të okupohen dhe territoret e sotme të Kosovës që dihet se do gjinden nën sundimin e tyre për një kohë. Në këtë drejtim, nemanjidët do të formojnë kishën ortodokse të tyre, e cila siç do të shohim do të pavarësohet në vitin 1219 prej kryepeshkopatës autoqefale të Ohrit. Duke u
shpallur e pavarur ajo do të vendoset me seli në Zhiçë të Rashkës. Okupimi i trojeve të sotme të Kosovës asokohe nga nemanjidët, që pason gjatë disa decenieve në shek. e XIII-të, solli padyshim një keqësim të ndjeshëm, jo vetëm fizik, politik e ekonomik, por edhe në shkatërrimin kulturor e fetar. Këtij përkeqësimi i kontribuoi edhe më tepër transferimi i selisë autoqefale kishtare të Rashkës nga Zhiça në Pejë, pra në trevat e Kosovës. Kjo ndodhi në fund të shekullit të XIII-të, ku pas një sulmi të vitit 1290 nga tributë tatarë dhe kumanë digjet Manastiri i Zhiçës. Kuptohet se, Peja nuk ka qenë seli e vetme ose e përhershme e Patrikanës së Rashkës qysh pretendohet. Manastiri i Zhiçës ishte rindërtuar e dihet se patriku Spiridon dhe trashëgimtari Danillo kanë pasur selinë atje. Aso kohe, gjithashtu kuptohet se, kishat më të hershme "serbe" ishin ndërtuar në territorin e ngushtë të Rashkës: Studenica (afër Novi Pazarit), Malisheva (afër kufirit të Bosnjës), Sopoçani (Novi Pazar) etj. Kjo shtrirje e kishave përkon me territorin e shtetit mesjetar të Rashkës, që përshkruhet nga autori bizantin i shekullit të X-të [K. Porfyrogjeneti si dhe burime të tjera].

KISHA E PEJËS


Duke pasur parasysh pushtimin e territoreve shqiptare, gjatë dytre brezave të sundimit të nemanjidëve, që arrijnë të shtrihen në territorin e sotëm të Kosovës, do të kuptohet se, qendra kishtare e tyre ishte ende jashtë Kosovës. Vetëm gjatë shekullit të XIVtë, të dhënat tregojnë se, me rastin e ndërtimit të Manastirit të Graçanicës, të Deçanit dhe të Kryeengjujve (Arkangjelit) në Prizren, treva e sotme e Kosovës mund të thuhet se kishte njëfarë rëndësie si qendër e Peshkopisë së Rashkës. Si pasojë, me forcimin e më tejmë të pushtetit Nemanjid në këtë territor, pra duke filluar nga shekulli i XIV-të, atëbotë zgjerohet edhe kisha ortodokse e Rashkës në këtë trevë, me të gjitha tiparet që i zotëronte kisha ortodokse bizantine: ligjet bizantine, veprat teologjike, literatura didaktike, artet, zejet, me të cilat jeta kishtare pasurohej me objekte
të domosdoshme nga arkitektura, piktura kishtare e deri tek veshjet e etërve.
Pushteti Nemanjid në territoret e sotme të Kosovës, në veçanti gjatë shekullit të XIV-të, do të zbatojë një politikë që synonte asimilimin e popullsive vendëse të trevave të pushtuara. Si më të efektshëm në këtë drejtim zgjodhën represionin dhe persekutimet në lëmin fetar. Prandaj, edhe sundimtarët nga Dinastia e nemanjidëve mbanin lidhje të ngushtë me kishën ortodokse, për të cilën ndërtuan (rindërtuan)
shumë kisha e manastire, jo vetëm në territorin e Rashkës, por edhe në ato ku shtrihej pushteti i tyre. Kuptohet se fshatrat asokohe përfshihen në prona kishtare e që pjesa më e madhe e popullsisë fshatare të Kosovës gjatë shekullit të XIV-të, ishte e detyruar ta lidhte fatin me kishën ortodokse. Përqafimi i ortodoksisë nga vendësit - arbërit (shqiptarët), dëshmohet nga listat e banorëve, ku krahas klerit katolik të cilësuar me apelativ që përdoret edhe sot në gjuhën shqipe: prift, dom, abat, përmenden edhe klerikët ortodoks të cilësuar si: pop, pope, papas dhe kalluxher. Ndërkaq, pjesa e popullatës së qyteteve, pra jashtë pronave kishtare përmes kolonistëve raguzanë, gjermanë e italianë qe e influencuar dhe e lidhur me kishën romake.


Në dokumentin e papës Benedikti i XI-të të vitit 1303 ndër pesë famulli katolike në trojet e nemanjidëve përmenden edhe famullia e Trepçës (de Trepezo) dhe e Graçanicës (de Grazaniza). Në një dokument që pason nga Papa Kelmenti i VIII-të i vitit 1346 kuptojmë se ipeshkvi i Kotorrit ka pasur të drejtë kujdesi mbi famullinë e Prizrenit, Novobërdës, Janjevës dhe Trepçës. Po ashtu në vitin 1346 për Prizrenin përmenden se kishte dy kisha katolike "S. Marije de Prisren et S. Petri supra Prisren". Po në këtë dokument kuptojmë se kryepeshkopi i Tivarit kishte kujdesin mbi këto. Kështu, Prizreni si qendër e ipeshkvisë katolike sipas dokumenteve, mund të ndiqte jetën kishtare. Këtu përmenden kishat e të krishtera katolike si kisha e Shën Pjetrit, kisha e Zojës Mari dhe kisha e Shën Kollit. Duhet theksuar se, të dhënat po ashtu dëshmojnë që, pushtimi Nemanjid i territoreve, e gjeti pjesërisht popullsinë arbërore të viseve veriore e verilindore të lidhura kishtarisht me ortodoksinë bizantine (Kosovë e Maqedoni) e me katolicizmin roman (Diokle - Zetë). Asokohe shumë kisha vendëse u uzurpuan ose mbi to u rindërtuan manastire ortodokse të Rashkës, siç janë të njohura faktet për kishën e krye-engjëjve Mihail e Gabriel si dhe kisha e Shën Prenës në Prizren. Këto fakte i paraqet letra e Papa Klementit të V-të, i cili i drejtohet Millutinit (Mbretit të Rashkës, E.R.) duke kërkuar që t'i lirojë kishat latine, të cilat i kishte okupuar ai ose të tjerët. Në kohën e sundimit të Uroshit të II-të - Millutinit (1282-1321), gjendja e katolikëve në Kosovë u keqësua shumë. Ai i ndiqte katolikët dhe e kishte ndaluar ritin e tyre. Këtë keqësim të gjendjes së të krishterëve katolikë e vërteton shkrimtari anonim, përndryshe i njoftuar mirë me kushtet dhe vendin që për Stefan Uroshin e IItë, thotë: "Po i ndjek shumë katolikët dhe i urren". Po ashtu ai njofton se: "Po rrënon kishat dhe sulmon prelatët", ndërsa katolikët në këtë vend "i dogji deri në thua" (Gasper Gjini). Për keqtrajtimin e popullatës katolike në vitin 1319, krerët arbërorë i dërguan përfaqësuesit e vet me letra përcjellëse te Papa Gjoni i XXII-të në Avinjon, me ç'rast e njoftojnë atë me ndjekjet e ashpra në vendin e tyre që bëhen nga Uroshi i II-të - Millutini. Letrën e kishin nënshkruar shumë zotërinj arbërorë. Në mesin e këtyre zotërinjve arbërorë si kryengritës është i shënuar edhe një nga Prizreni. Ndjekjet dhe persekutimet e populatës katolike do të vazhdojnë më fuqishëm gjatë periudhës së Stefan Dushanit (1331-1355). Për të, thuhet se, ka qenë "mjaft jo tolerant ndaj katolikëve" sepse "katolicizmin në popull dhe në masë nuk e duronte". Masat e ashpra të tij pasqyrohen edhe nga arkipeshkvi i Tivarit G. Adami, në një relacion të drejtuar Dukës së Burgonjës, Filipit të VII-të Valua më 1332. Ai thekson se, po shkruan atë "që vetë e ka parë dhe përjetuar". Duke përshkruar gjendjen thekson se: "në pjesën bregdetare edhe latinët dhe arbërit gjenden në pozitë jashtëzakonisht të vështirë sepse populli është nën pranga, priftërinj të thyer, të shkelur dhe të poshtëruar, ipeshkvitë dhe abatët shpeshherë burgosen... kishat, si ato katedrale po ashtu edhe të tjerat, rrënohen dhe u merren të gjitha të drejtat, zhduken dhe shkatërrohen kuvendet". Dokumentet e kohës dëshmojnë se Stefan Dushani, përdori tërë aparatin e forcës për zbrazjen e trojeve shqiptare me pretekstin se, po i ndiqte katolikët e padëgjueshëm arbërorë. Edhe pse në kushte të tilla, arbërit, i bën qëndresë të vendosur pushtimit dhe shtypjes së Nemanjidëve. Ajo shprehet sidomos me kryengritjen e madhe të vitit 1332 që përfshiu trevat e lumit Buna (Barbana). Kryengritjes do t'i bashkëngjitet edhe bujari Dhimitër Suma, e në vazhdim në vitin 1334 shohim kryengritjen edhe në rrethin e Prizrenit. Presioni dhe dhuna e egër që ushtrohej në trevat arbërore do të merret vesh edhe në zyrën e Papatit. Këtej, Papa Klementi i VI-të në vitin 1346, i shkruante Stefan Dushanit se: "disa mbretër të Rashkës, paraardhës të juaj, kuvendet dhe kishat... i përvetësuan në kohën e vet e që edhe tani ju i mbani të pushtuara". Prandaj, Papa kërkonte nga Dushani, që t'i lejojë ipeshkvit të Kotorrit për t'i mbledhur kontributet e caktuara kishtare në ... famulli (krishtere).

Prizreni u konsiderua si qyteti nga ku mund të kontrollohej më mirë veprimtaria e saj, ndaj edhe këtu u caktua qendra e re. Madje, për herë të parë në historinë e kishës së Rashkës u vë në postin e udhëheqësit kishtar jo një klerik i tyre pra rashkas, por një klerik bullgar, Jefreni. Masat e tjera radikale që lidhen gjatë sundimit të Balshajve në pjesë të territorit të Kosovës bën që kisha rashkase e dobësuar të ketë bërë zhvendosjen e qendrës së "Patrikanës" nga Prizreni në Zhiçë të Rashkës. Kjo ka ndodhur sigurisht para Betejës së Kosovës të vitit 1389.

Po ashtu dihet se nga fundi i shek. të XIVtë dhe fillimi i atij të XV-të, përveç familjes Balshaj që zotëronte toka arbërore, krahas tyre do fuqizohen dhe familjet arbërore të Kastriotëve dhe Dukagjinëve, të cilat do shohim se do zotëronin territore të tyre. Këto dy familje do shihet që do të veprojnë dhe sundojnë edhe treva arbërore të territorit të sotëm të Kosovës (sidomos Rrafshin e Dukagjinit dhe Prizrenin) gjithnjë deri nën rënien e gjithë vendit nën Perandorinë Osmane (1455-1461). Në këtë drejtim aspiratat e historiografisë, Akademisë së Shkencave, Kishës Ortodokse dhe Qeverisë Serbe, edhe në ditët e sotme, pretendojnë për përvetësimin e monumenteve arkitektonike të trashëgimisë kulturore të Kosovës - objekteve të kultit të krishterë kishave dhe manastireve.

Këto objekte i quajnë të tyre, me pretekst se, kinse ato janë ndërtuar nga mbretërit e tyre gjatë mesjetës, kur ata paskan sunduar territoret e sotme të Kosovës. Dihet dhe nuk është çështje kontestuese se, që nga sundimi nemanjidas, sidomos nga koha mbretërve: Millutinit (1282-1321), Stefan Deçanit (1321-1331), Stefan Dushanit (1331-1355), dhe në kohën e sundimtarit të fundit të kësaj Dinastie Uroshit të V-të (1355-1371), territori i sotëm i Kosovës do të gjendet nën pushtimin nemanjid të shtetit të Rashkë, pra nën pushtetin politik e fetar të tyre. Sundimtarët në fjalë duke forcuar pushtetin politik të tyre, njëkohësisht forcuan edhe atë kishtar, bënë që edhe disa qytete mesjetare të Kosovës t'i përdorin si seli të përhershme të tyre. Në këtë drejtim edhe objektet e kultit, siç do të shohim, në masë të madhe do t'i adaptojnë për vete. Në anën tjetër, duke punuar në këtë drejtim, sidomos duke iu referuar burimeve historike dhe studimeve serioze që kanë të bëjnë me këtë çështje, del dhe është mirë e qartë se, këtu kemi të bëjmë me përvetësimin nemanjidas të monumenteve të kultit të krishterë iliro-arbëror si dhe ato romake e bizantine. Monumentet kryesore të kultit të krishterë në Kosovë, të cilat sot konsiderohen kisha ose manastire ortodokse nemanjidase - "serbe", siç pretendohet pothuajse në të gjitha shkrimet e historiografisë serbe, siç është: Manastiri i Deçanit, Graçanicës, Kisha e Shenjtorëve Mihail e Gabriel dhe kisha e Zojës Prene në Prizren, Patrikana e Pejës, Kisha e Shtjefnit në Banjë të Mitrovicës, del të jenë monumente të moçme iliro-arbërore. Duke pasur parasysh këtë që u tha, nga studiues seriozë, askush nuk e mohon faktin se kishat dhe manastiret në fjalë janë ndërtuar, rindërtuar ose meremetuar mbi themelet e monumenteve të moçme të periudhës romake e bizantine. Nga e gjithë kjo që u tha, dhe për më tepër duhet të dihet edhe se, monumenti i parë kishtarë i rindërtuar nga nemanjët e Rashkës në territoret e sotme të Kosovës është kisha e Pejës. Në gjysmën e shekullit të XIII-të, thuhet se, u ndërtua kisha e apostujve në Pejë. Kjo kishë sot gjendet në kuadër të kompleksit të Patrikanës së Pejës. Edhe kjo kishë siç do shohim më poshtë, del të jetë rikonstruktuar në ndërtim të vjetër, së cilës iu dha forma e ndonjë kishe të kohës. Në fasadat e kësaj kishe shihet mënyra romanike e punimit, me gurë të imtë e të gdhendur, elemente këto të stilit perëndimor romanik, stili romaniko-gotik, që mund të themi se stili në fjalë do të paraqitet edhe tek të gjitha objektet e karakterit sakral të ndërtuara në Kosovë gjatë mesjetës së zhvilluar. Për ndërtimin e kishës së Shenjtorëve të Apostolit në Pejë, e cila ndërtohet diku në gjysmën e shekullit të XIII-të, të dhënat tregojnë se me të ndërtuar, në të vërtetë, vazhdohet një kishë e vjetër dhe e ruajtur mirë e tipit të ashtuquajtur bazilikë trekishtare, që koha e ekzistimit të saj nuk dihet. Ndërtuesit e punojnë atë sipas programit të kishave të Rashkës.
Që kisha në fjalë u rindërtua njoftojnë këta autorë: Gj. Boshkoviq, M. Qanak- Mediq, B. J. Gjuriq, S. Qirkoviq, V. Koraq dhe Gj. Jankoviq. Të dhënat tregojnë edhe se, Manastiri i Graçanicës, sipas njoftimeve burimore historike dhe gjetjeve arkeologjike gjatë viteve 1957, 1963 dhe 1964 të zhvilluara nga ekspertë serbë, është një bazilikë e ndërtuar midis shekullit të VI-të dhe XI-të.
Kjo bazilikë ishte qendër e ipeshkvisë së Ulpianës Dardane. Pas rrënimit të saj, mbi themelet e Anijatës së Mesme u rindërtua një kishë kushtuar zojës së bekuar të Graçanicës. Ka të ngjarë se po kjo kishë të përmendet në letrën e Papa Benediktit të XI-të, të vitit 1303, si kishë famullitare katolike. Mbi këtë kishë, kuptohet se mbreti nemanjid Millutini, rindërtoi Manastirin e Graçanicës rreth vitit 1316. Se kjo kishë u ndërtua në themelet e vjetra të një bazilike bizantine, që themelet e saja nuk janë shfrytëzuar tërësisht, na njofton studiuesi serbë V. Koraç. Njoftime se kjo kishë ishte rindërtuar gjejmë edhe tek punime të autorëve të tjerë si: V. Vuliq, P. Mijoviq, D. Bogdanoviq, V. Markoviq, M. Kashanin dhe Gj. Jankoviq. Gjithashtu edhe për Manastirin e shenjtorëve Mihail dhe Gabriel të Prizrenit, gjejmë dëshmi nga autori S. Nenadoviq dhe nga libri i botuar prej grup autorësh "Kosovo nekad i danas", se ai është ndërtuar mbi një kishë të moçme Dardane të periudhës së antikitetit të vonë. Rindërtimi është bërë rreth vitit 1348-1352. Në kompleksin e Manastirit gjendet Kështjella e Epërme, Kisha e Shën Kollit dhe Kisha e Shenjtorëve. S'do mend se këtë kompleks të kultit e shfrytëzuan banorët e ritit ortodoks, si arbërit ashtu edhe "serbët". Arkeologët në rrënojat e këtij Manastiri kanë zbuluar fragmente interesante të artit bizantin, romakë dhe gotikë (F. Drançolli). Ajo që tërheq më tepër vëmendjen është mozaiku, që nuk ka ndonjë paralele me ndonjë mozaik në Serbi, veçse më shumë i ngjan mozaikut në pagëzoren e Katedrales Santa Maria të Firencës (J. Drançolli). Në kishën e këtij Manastiri dihet se ruhet edhe varri i kryezotëriut arbëror, Strazimir Balsha nga viti 1372 (G. Tomoviq dhe R. Grujiq). Edhe me ndërtimin e manastirit të Kryeengjujve (Arkangjelit) afër Prizrenit, që do të ngrihet nga mbreti Stefan Dushani (1331-1355), të dhënat tregojnë se, aty ekzistonte një objekt fetar i vjetër dhe se në rrënojat e tij u ngrit manastiri i ri. Pra, manastiri ekzistonte edhe para se Dushani ta rindërtonte. Mbështetje për këtë dhanë: revista e sipër theksuar "Pravoslavlje", S. Novakoviq dhe Vl. Çoroviq. Në këtë drejtim, është e njohur se mbreti Millutin në vitin 1307 përvetësoi edhe kishën katedrale Zoja Prene në Prizren. Sipas hulumtimeve arkeologjike e historike të materialit relevant, supozohet se kisha e Shën Prenës në Prizren kishte katër faza të zhvillimit. Hulumtimet e para u bënë nga S. Nenadoviq, i cili konstaton ripërtëritjen e bazilikës së vjetër e cila ngrihet në themelet e një kishe bizantine të shekullit të IX-të ose X-të. Ai ka konstatuar dy faza të ndërtimeve para kohës së rindërtimit të shekullit të XIVtë dhe fazën e rindërtimit të vitit 1306- 1307. Se kjo, ishte ndërtuar mbi themelet e objektit të vjetër njofton edhe autori Gj. Jankoviq. Edhe në Kartën e Stefan Deçanit (burim mesjetar serb i shek. të XIV-të) thuhet se: "Kisha e Shën Prenës ka ekzistuar që nga kohërat e mbretërve të stërlashtë". Hulumtuesi S. Nenadoviq që udhëhoqi punët rreth restaurimit dhe konservimit të saj (1950-1952) thekson prezencën e fragmenteve më të vjetra dhe të monumenteve të krishterimit të hershëm: "... duhet të parashohim se kjo kishë ndoshta është ndërtuar mbi një tempull edhe më të vjetër, sepse nuk janë zhvilluar hulumtimet në atë masë që të jemi të sigurt se nën këtë kishë të vjetër nuk ekzistojnë themele edhe më të vjetra". Po ashtu edhe J. Jastrebov, konfirmon faktin se, ky manastir është i kohës para "serbe". Për rindërtimin e kishës së Prenës mbi themelet e një tempulli pagan duhet cekur se, kryepeshkopi Danillo (jetoi në shek. e XIV-të) e quan mbretin Millutin "ndërtimtar dhe ripërtërirës të tempujve të rrëzuar dhe të rrënuar". Fakti mbi ekzistimin e kishës së mëhershme, tregohet nga mbishkrimi i vendosur aty "...e ripërtëriu që nga themelet mbreti Stefan Uroshi..." (S. Nenadoviq). Ndikimet e stilit të ndërtimit perëndimor do të shihen më së miri edhe në Kishën e Manastirit të Deçanit ose siç edhe quhet Pandakratori, e rindërtuar ose ndërtuar gjatë sundimit të Stefan Deçanit dhe Dushanit (1327-1335). Karakteristika kryesore e këtij objekti është stili romanik i ndërtimit që tregon A. Stefanoviq. Sipas të dhënave, Manastirin e Deçanit e ndërtoi arkitekti shqiptar At Vita Kuçi - Cuci me 18 skulptorë e gurskalitës. Manastiri i Shën Stefanit ose Bajska që gjendet në Banjë të Mitrovicës, u rindërtua nga mbreti Millutin. Murimi i tij u realizua gjatë viteve 1312-1317. Sipas autorit D. Bogdanoviq, është e mundur që këtu edhe më herët të kishte ekzistuar një manastir. Se ky objekt ishte rindërtuar mbi themelet e një tempulli të vjetër mbështetet dhe nga autorët V. Markoviq, A. Stefanoviq e po ashtu dhe nga revista e Patrikanës Serbe "Pravoslavlje" që botohet në Beograd. Po ashtu, kemi të dhënat që tregojnë edhe për një numër mjeshtërish - skulptorësh të shquar shqiptarë të ndërtimit të kishave që veçoheshin asaj kohe, siç janë: Miho (Mikel) Tivarasi i shekullit të XIV-të, Gjin Aleksi dhe Mark Nikollë Gega etj. Mbështetje për qëndrimet tona që paraqiten gjatë gjithë këtij punimi, se kishat dhe manastiret ortodokse u rindërtuan ose më mirë të themi, u adaptuan me ndërhyrje gjatë ri-ndërtimeve për t'u transformuar nga stili katolik në at ortodoks, siç kuptohet nga shumica e rasteve të sipërtheksuara, do të gjejmë edhe tek disa studiues serbë që shquhen me punimet e tyre për këto çështje. Gj. Sljepçeviq, tregon se: nemanjidët, sundimtar të Rashkës nuk patën dije për ndërtime as të kishave e as të manastireve, ata vetëm i shfrytëzuan objektet dhe kulturën bizantine duke qenë një herët kopjues dhe imitues të tyre. Kjo, sipas autorit, tregohet edhe me selit (rezidencat) e përkohshme të mbretërve të tyre që do të lëvizin gjatë gjithë periudhës së sundimit. Ata, nuk kishin një vend (qendër, qytet apo pallat) të përhershëm.

Shefi i katedrës për arkeologji mesjetare në Beograd, Dr. Gj.Jankoviq, thekson se, sa është e ditur Kosova, Mali i Zi dhe Hercegovina janë territoret që më së shumti kanë kisha që shërbenin në vazhdimësi që prej njëmijë (1000) vjetësh. Nga këto, kemi objekte të ndërtuara qysh gjatë shek. të VI-të dhe të VII-të ose ato të shek. të IX-të dhe të XI-të, siç janë edhe kisha në Lipjan, Graçanicë dhe Zonja Prene (Ljevishka) në Prizren. Akademiku, D.Bogdanoviq, tregon se, dy qytete bizantine që i okupoi Stefan Nemanja, Prizreni dhe Lipjani, që aso kohe ishin qendra fetare. Kur arkimandriti Sava e organizoi kishën autoqefale "rashkase", at e ndan në dhjetë (10) ipeshkvi, e nga ato tri (3) gjendeshin në territoret e sotme të Kosovës.

Zhvillimi i territorit të sotëm të Kosovës, sipas autorit, si "qendër shpirtërore" e popullit "serb" gjatë mesjetës mbështetet me përqendrimin e madh të kishave dhe manastireve. Ai vazhdon, deri sot nuk mund të dihet se sa kisha kanë qenë ose janë ruajtur nga epoka paranemanjide, sepse kërkime, hulumtime sistematike si dhe arkeologjike nuk janë kryer, duke shtuar, numër bukur i madh i kishave nemanjide (rashkase) sigurt se janë ngritur në themelet e vjetër të tempujve bizantinë.

Njohësi i mirë i këtyre çështjeve, V. Markoviq, na tregon se, historia e kishave dhe manastireve ortodokse siç shkruhet dhe përshkruhet nga tradita dhe historiografia serbe, nuk lënë tjetër, veç të kuptohet se, veprat-ndërtimet e fundit, ato nemanjide, të janë ngritur mbi llogarinë e të parave. Kështu, nemanjidëve i përshkruhen shumë manastire, të cilat janë shumë ma të vjetra se koha e tyre. V.

Markoviq, tregon edhe se, mbreti Millutini (1282-1321) nuk ndërtoi asnjë manastir të ri, ai vetëm i rindërtoi manastiret e vjetra e të lëna. Për këtë, historiografia jonë e vjetër dhe e re e paraqesin Millutinin si themelues-ndërtues i shumë manastireve. Karakteristikë e kohës së tij është se, Millutini rindërtoi shumë manastire në territoret që okupoi nga Bizanti, më shumë se sa në territoret e vjetra "serbe". Historiani, St. Stanojeviq, thekson që edhe para Stefan Nemanjës, në kufijtë me Rashkën kishte bukur shumë manastire dhe udhëheqës fetarë dhe nuk fillon krejt me Nemanjën, siç donë ta paraqesin historiografët tanë... Autori, V. Petkoviq, vjen në përfundime se, fiset "serbe" (sllave, E. R.) që nga ardhja dhe vendosja e tyre në këto territore (ballkanike) e deri në shek. e XVIIItë, shënuan lëvizje të mëdha. U ndërtuan dhe rindërtuan kisha e manastire e për çka " nuk mundemi të pohojmë e vërtetojmë se këto vepra janë ekskluzive serbe".

[zerbina]

Ci duam ne kishat e shkaut ne kosove dhe te cobenve ne shqiperi.
I kemi xhamijat tona si shpirt.

[qerosi]

[QUOTE=zerbina;2151261]Ci duam ne kishat e shkaut ne kosove dhe te cobenve ne shqiperi.
I kemi xhamijat tona si shpirt.[/QUO

Kishat e cobenve?????Xhamijat tona????
Ku do te dalesh me keto komente o mendje e ndritur??? Ca futesh e komento pa snji lloj llogjike, pa lidhje me temen???
Mos u fut ne valle, kur nuk po din me kercy!

[white-knight]

Ci duam ne kishat e shkaut ne kosove dhe te cobenve ne shqiperi.
I kemi xhamijat tona si shpirt.

Jane kishat e shqiptarit qe turku ia fali shkaut. Si ci do?

[Kreksi]

Ci duam ne kishat e shkaut ne kosove dhe te cobenve ne shqiperi.
I kemi xhamijat tona si shpirt.

Shumica e Xhamive qe jane sot ne Kosove, per nga pamja e jashtme jane objekte fetare muslimane mirepo THEMELET e tyre te hershme kane baz kishat e tona shqiptare qe ka filluar nga koha e Konstantinit te Madh e deri në shekullin e XVI-të...

[Artti]

Ci duam ne kishat e shkaut ne kosove dhe te cobenve ne shqiperi.
I kemi xhamijat tona si shpirt.

I duam se jane tonat dhe cdo gje qe eshte e jona do ta duam nuk varet nga feja se i ndertuan shume moti e ne tash qe kemi nderru fene nuk duhet ti rrenojme madje duhet ti ruajme per shqiptaret katolik qe kane mbetur e per trashegemi kulturore e jane te dobishme per shume fakte tjera, me duket se deshironi te percani popullin kur filloni me fe, po lene fene se ne i kemi ndrru fete se njehere nuk kemi pasur hic po feja e shqiptarit eshte shqiptaria.

Dua te them se une nuk jam katolik po jam musliman po dua te shpalos te paverteten dhe te pathenen qe u mbulua edhe po mbulohet nga serbet se Kisha e Decanit eshte tash e UNESCOs si kishe serbe qe me themele eshte shqiptare

si kishat e Ulpianes, Pejes, Prizrenit edhe Ohrit.

[Darius]

Ci duam ne kishat e shkaut ne kosove dhe te cobenve ne shqiperi.
I kemi xhamijat tona si shpirt.

Komenti me infantil qe kam lexuar ndonjehere. Shpresoj ta kesh patur me ironi se perndryshe...

Kishat ne Kosove kane qene shqiptare dhe i pervetesoi serbi. Kishat e Shqiperise i ka ndertuar shqiptari dhe jo cobani. Xhamite dihet se si u ndertuan dhe nga u importuan. Ky nenforum e ka Historia Shqiptare dhe jo injoranca myslimane. Mos i ngaterro konceptet te lutem. Nese ske gje konkrete per temen atehere me mire lexo e leri ata qe dine dhe kane cte thote, te shprehin mendimet e tyre.

[ilia spiro]

I Nderuar Artti!

Ju falenderoj per pershkrimin e hollesishem dhe faktet qe dhate lidhur me origjinen e Kishave Orthodhokse ne Kosove. Nuk pretendoj as te miratoj dhe as te kundershtoj punen tuaj, sepse eshte nje teme per te cilen per here te pare flitet (ose nga te parat), pasi historia e Shqiperise deri me sot nuk ka hedhur drite mbi keto ngjarje.
Nuk kam aspak kundershtim, dhe dihet mire se ne qe prej fillimit te 2000 vjecarit e deri ne kohen e pushtimit turk, shqiptaret kane qene mbartes te besimit te Krishtere Orthodhoks. Me pas u detyruan me menyra nga me barbaret te nderronin besimin e tyre qe t`i shkonin per shtat perandorise osmane.
Keto konvertime qe ndodhen ne popullin tone nuk dolen jashte kufijve natyrale te tij. Serbet nuk u konvertuan ne myslimane si ne.
Tani rrjedh deduksioni, qe Kishat Orthodhokse te cilat shqiptaret e myslimanizuar i braktisen, keto Kisha u bene pjese e popullit serb dhe e Kishes Orthodhokse Serbe, thjesht per arsyen se shqiptaret i braktisen ato.
Sot mund te permenden shume shembuj si ato qe permendet ju, por kane kaluar shekuj te tere qe atehere. Shume gjera kane ndryshuar. Pas kalimit te nje kohe kaq te gjate ne shqiptaret nuk kemi me te drejte morale t`i konsiderojme Kishat Serbe pjese te kultures sone.
Megjithate, nuk dua t`i ve vulen ketyre gjerave, gjithshka ndryshon. Edhe shqiptaret ndryshojne dhe ata te gjejne rrugen t`i afrohen kesaj kulture te qyteterimit.
Nga ana tjeter nuk deshiroj t`i shoh faktet historike te kesaj teme, si elemente percarese qofte ndermjet popullit shqiptar dhe popullit serb, por sidomos mes Kishes Orthodhokse Shqiptare dhe asaj Serbe, te cilat jane Kisha motra.
Pa dashur te mburrem, por si orthodhoks qe jam une dhe gjithe bashkebesimtaret e mi mund te deklarojme se kishat orthodhokse te Shqiperise jane me teper dhe ne rradhe te pare, pjese e kultures se orthodhokseve shqiptare, te cilet kane te drejten morale mbi kete kulture, pasi i qendruan ne menyre te mrekullueshme pushtesit turk dhe nuk e nderruan besimin e tyre.
Drejt ketij qyteterimi shqiptaret dhe kosovaret kane filluar te ecin.

Pershendetje

[Jack Watson]

Drejt ketij qyteterimi shqiptaret dhe kosovaret kane filluar te ecin.

Ka vetëm shqiptarë. Apo Llatosi të ka mësuar kështu?

[Testim]

Lopa kudo që kalon lëshon nga një bajgë. Edhe turku ngado që shkoi bëri nga një xhami.

Kishta ortodokse shqiptare ose katolike shqiptare janë mjaft të lashta dhe të ngritura mbi themelet e tempujve paganë ilirë.

[zerbina]

Komenti me infantil qe kam lexuar ndonjehere. Shpresoj ta kesh patur me ironi se perndryshe...

Kishat ne Kosove kane qene shqiptare dhe i pervetesoi serbi. Kishat e Shqiperise i ka ndertuar shqiptari dhe jo cobani. Xhamite dihet se si u ndertuan dhe nga u importuan. Ky nenforum e ka Historia Shqiptare dhe jo injoranca myslimane. Mos i ngaterro konceptet te lutem. Nese ske gje konkrete per temen atehere me mire lexo e leri ata qe dine dhe kane cte thote, te shprehin mendimet e tyre.

Uuaaa .

Mua te njohurit nga Kosova me thonin gjithnje se kishat e shkaut duhet me i rrezu krejtesisht.Ne Kosove vetem serbet jane ortodokse.

Ne Vlore dhe Gjirokaster te gjitha kishat ortodokse jane ose cobane ,ku venin cobanet ose greke dhe shkruajne te gjitha greqisht.

Cfare jane keto teori te reja ? Me njoftoni nese ka ndonje ndryshim te ri.Ci duam ne kishat? Ne jemi myslymane dhe duhet te shkojme ne xhami ashtu sic na do Allahu.Te shkosh ne kishe eshte harram.

[Darius]

Duhet te jete teori e Bathores kjo. Kerkoj ndjese per turbulliren mendore qe te shkaktova. E kam te qarte qe shoku kulturor eshte i madh. Dikur thonin se skizofrenia sherohet me uje te ftohte. Tirana sta ofron kete mundesi. Rrofshin bjeshket e Nemura.

[drague]

Kur te shkoj ket vere ne Tirane do vizitoj patjeter Bathoren.
paska evoluar goxha.

[Artti]

"Mua te njohurit nga Kosova me thonin gjithnje se kishat e shkaut duhet me i rrezu krejtesisht.Ne Kosove vetem serbet jane ortodokse."

Keshtu thone sepse nuk e dine ndersa hoxhallaret duhet ti rrahim mire njehere tju tregojme se nuk jemi vellezer me arabet apo turqit ska vella musliman ka vetem Vella shqiptar, po te fillojme te rrezojme kishat do te ndahemi keq sepse ne Kosove ka katolik ne mos paste orthodoks edhe orthodoks ka mbetur ende ne Drenice po qe tani e kane harruar krejtesisht fene e tyre.

Per mua feja eshte Shqiptaria kushtetuta ime eshte Kanuni i Lekes dhe Kanuni i Laberise ndersa i respektoj edhe fete tjera.

[white-knight]

Duhet te jete teori e Bathores kjo. Kerkoj ndjese per turbulliren mendore qe te shkaktova. E kam te qarte qe shoku kulturor eshte i madh. Dikur thonin se skizofrenia sherohet me uje te ftohte. Tirana sta ofron kete mundesi. Rrofshin bjeshket e Nemura

S'ka faj sepse nuk jane dhene akoma legalizimet per pronat ne Bathore. Ca s'ben stresi.

[Darius]

Une e kam shkruar nje gje te ngjashme ne nje teme tjeter. Falja e kishave ortodokse shqiptare ne Kosove serbit eshte gabimi me fatal qe eshte bere nga shqiptaret aty. Duke ngaterruar antipatine dhe urrejtjen e tyre ndaj serbeve me heqjen dore nga nje trashegimi shekullore, i kane dhene serbit armen me te mire per tu konsideruar se vendas ndersa Kosoven si djepi i nacionalizmit te tyre. Askush nuk po thote qe banoret skane patur te drejte te bejne zgjedhjen e tyre per nje fe te caktuar por kjo sdo te thote se i duhet kthyer shpina nje pasurie te tere si kulturore ashtu dhe shpirterore. Le qe ca diskutohet kot, kur bie fjala tek feja ata skane per ta kuptuar asnjehere se cfare kane bere. Edhe sot e kesaj dite vazhdojne e thone se myslimanizmi i ruajti identitetin dhe i shpetoi nga asimilimi serb. Tani serbi rri e ferkon barkun dhe i quan si te tijat kishat mbi 1 mije vjecare shqiptare. Nuk i thone kot, kur gjen shesh ben pershesh. Sylesheria eshte tipar i humbesve te medhenj. Dhe humbesit kemi qene ne me kete katastrofe qe i krijuam vetes.

[white-knight]

Dhe mos harro qe kisha ka qene perhere suksesi i kombit serb. Fale saj dolen ato qe dolen pas renies se Perandorise Otomane sepse e kishin ruajtur identitetin e tyre pavarsisht se nga erdhen. Me pak fjale kisha i beri komb solid ne rrjedhen e historise. Ndersa nga ana tjeter turqit Darius e jo vetem shqiptaret ( ne shumicen e rasteve ) i falnin Arqipeshkvite serbve si ajo e Pejes qe u fal ne kulmin e Perandorise Otomane.

Ndersa per indentitetin qe na ka mbrojtur islami duket mjaft qarte se sa te medhenj dolem ne 1913 kur na bene copa copash dhe gjeje pse na bene...Kishin nje super "preteks" por u treguan mjaft budallenj qe nuk na shuajten fare. Kushtet i kishin, pse jo?

[altruisti_ek84]

Eshte e verte qe ato kisha kan shqipetare sepse faktet shifen. Po ct'i ben kur te udhheqin injorantet dhe tradhtaret.
Hashim Thaqi maksimalisht perpiqet qe ti jep te drejta sa me shum serbeve dhe asgje nuk ben per shqiptare ne Kosove. Keto kisha qe nuk jan te serbeve lere qe i kan marr po bashk me to qeveritar ton ia kan falur mijra hektar tok ketyre kishave, dhe ato sipas pakos se Ahtisarit quhen republika te kishes ortodokse serbe. Tani ne manastirin e deqanti shqiptaret kan veshtersi me qarkullu ne pronat e veta sepse vazhdimisht duhet te nadlen ne postblloqet e Kforit dhe po ashtu shqiptarve nuk u jepet leje ndertimi ne pronat e tyre ndersa ai vent eshte nje mrekulli natyrore do ishte mrekulli per turizem.

[Drini_i_Zi]

Kan qen shqiptare , por tani mos po pritni qe ne si musliman te shkojm te murgjizohemi ne ato manastire ortodokse ? Fajin e kan ortodokset shqiptar qe jan serbizuar dhe bashk me ate i kan serbizuar edhe kishat e manastiret.

Njesoj si jan maqedonizu kishat dhe manastiret ne perendim te Maqedonise.

Por prap se prap zerin e ngrisin muslimanet per keto kisha e manastire , ndersa Janullatosi grek hesht , normal vllazeria grekoserbe sja lejon te kerkoj manastiret shqiptare.

Njesoj po hesht edhe katolicizmi shqiptar kur eshte ne pytje Gonxhe Bojaxhiu , ne vendin ku ndodheshte shtepia e Gonxhe Bojaxhiut , ortodokset maqedon aty do te ndertojn nje kishe ortodokse. Por skam ndegju te ket reagu kreu katolik shqiptar. REAGOJN vetem muslimanet e Maqedonise.

Vetdija kombetare tek katoliket dhe ortodokset ne kriz !

[Darius]

Nuk eshte tema per fene. Nqs se kuptoni shkoni e shfryni dufet tuaja tek nenforumi mysliman. Ti harron qe fajin se kane ortodoksit shqiptare qe u serbizuan sepse kjo ska ndodhur. E kane fajin ortodoksit shqiptare qe u myslimanizuan. Dhe lere Janullatosin dhe Nene Terezen se jane komplet jashte teme. Dhe sidomos mos perdhos termin vetedije kombetare kur jo vetem qe se ke po as qe e di si nocion. Ki parasysh, eshte nenforumi i Historise dhe jo i pacavureve dhe kerrabave jeshile.