Galeria 43

[Brari]

OPINION

Galeria 43

02-02-2009 / Nga Agron Tufa


I - Ka periudha që janë të ngulitura në psikikën pamore të njeriut bardhë-e-zi. Si në botëvështrimin e qenit. Se dhe vetë jeta (objektive a subjektive) e përshkuar dhe e përjetuar në këto periudha, nuk është aspak më e denjë se ajo e qenit.
Nuk e di si t’i quaj. Kapriço të Mnemozinës?
E tillë për mua është ajo pjesë e vitit 1988 që nga gushti, deri në ndërhyrjen “shpëtimtare” të shërbimit ushtarak, derisa më hoqën nga miniera e kromit “Todo Manço”, Bulqizë. E kujtoj veten time, një djalosh që e kishte ngrënë porcionin e hidhur të realitetit, që ia kishin bërë të qartë që në fëmijëri: “Ti s’je i yni!”. Prandaj llogaritë e mia me jetën nuk kishin kurrëfarë dehjeje dhe velat e shpresës nuk i frynte asnjë fllad ëndërrimtar për një pikëmbërritje romantike. Puna qëndrontë praktikisht e vrazhdë: se si të mos rrudheshin kufijtë e ëndërrimit brenda një realizmi të esëllt e të zymtë. Isha në mensë, për shembull, kur bashkë me makaronat më vunë në anë të pjatës, në vend të një thele mishi, një letër zyrtare, sa çereku i një fletëformati A4. I lodhur aq sa më thernin kockat pas turrnit të dytë, në orën 23.00, as truri nuk ishte në gjendje të reagonte me shkathtësinë natyrale: letra na paskësh qenë një fletëthirrje për ushtar, çka më preu oreksin dhe gjunjët. Në ëndrrat e mia djaloshore asokohe hynin edhe blasfemi të këtilla: ndoshta ndonjë gazetë a revistë letrare, do pranojë, më në fund, të botojë poezitë e mia, dhe njerëzit – ata të plofuqishmit, që ndanin fatet e njerëzisë – do të prekeshin nga padrejtësia e madhe që i qenkësh bërë sistematikisht Poetit, dhe se menjëherë, do të vinin ta kërkonin Poetin aty ku ishte strukur prej përbetimeve për ta futur në burg, d.m.th., atje, në “rrethin e nëntë të Ferrit”. E ndonëse e dija se ajo botë e ftohtë, e pazemër nuk mund të prekej kollaj, prapëseprapë, ashtu, kokëngjeshur, vazhdoja për inerci dhe tinëz vetes të ëndërroja, por gjithsesi me një ndjenjë vigjilente neveritëse vetëdistancimi. Por kishte një shkak, që më bënte të guxoja në këto ëndërrime. Një shkrimtar nga Peshkopia, i këputur siç duket nga dhimbsuria për mua, ia kishte shpënë Dritëro Agollit një dyzinë poezish të mia. Ai, madje, kishte lënë dhe plot shënime pozitive përanash poezive, të cilat i ruan ende shkrimtari në fjalë dhe të cilat patën ndikuar jo pak tek unë që të mos ulej dëshpërueshëm niveli i shpresës. Agolli i kishte thënë shkrimtarit Xh. M, që në verë, të vish bashkë me poetin e ri, të më takosh dhe së bashku, të gjejmë një mënyrë si ta fusim djaloshin në Fakultetin e Filologjisë me një dëshmi talenti nga Lidhja e Shkrimtarëve. Siç e shihni, e kisha një shkak, e kisha një bazë për ëndërrimet e mia, ndonëse në “rrethin e nëntë të Ferrit”, të çmitizuar në një shëmti të thjeshtë. Qemë përpjekur, me aq sa mundëm me vëllain tim më të vogël se unë, Myndirin, t’i shpëtonim flëtëthirrjes së parë për ushtar. Mbaj mend se iu drejtuam një daje, kushëri i nënës sime, që ishte një shef i madh në Degën Ushtarake, meqë fletëthirrjet kishin ardhur për të dy. Ishte një ditë e ftohtë dhe e përborur dhjetori kur e takuam dajon, më këmbë, para ish-Komitetit Ekzekutiv. Qe fat i madh që ky dajo me uniformë, pranoi të ndalej e të na dëgjonte. Thelbi ishte ky dhe atë e shprehu me pak fjalë im vëlla: “Meqenëse nuk do të na marrin ushtar të dyve njëherësh, të lutemi që nëse marrin njërin, të më marrin mua e jo Agronin, sepse kemi shpresë që në shtatorin e ardhshëm Agronit t’i dalë e drejta për studime të larta”. Daja me uniformë, pasi dëgjoi, tundi kokën dhe ngriti gishtin e dhjamur drejt meje, duke kërcënuar me këto fjalë: “Të shkosh aty ku të kërkon Partia dhe Atdheu!”. Në sytë e vëllait të vogël, pashë shkëndija lotësh, shpërthimin e të cilëve e përmbajti me zor. Daja qe larguar vetëm pak hapa kur ai i thirri, çka e bëri atë të ndalte hapin: - Meqë kështu shkoi puna, or dajë, edhe unë po të them se vetëm kur të thotë Partia do t’i thërras dajë një derri si ty! - Më bën nder të madh, – ia pat daja ynë me uniformë.
Dhe ja tani, kjo copë letër sërish kërkonte të paraqitesha në Degën Ushtarake të Dibrës, fiks në orën 7.00, përndryshe, dispozitat ligjore të kujtonin për pasojat e mosparaqitjes. Vëllai im, Ylberi, punëtor miniere gjithashtu, zbriti bashkë me mua nga zona D dhe, aty nga ora dymbëdhjetë e natës, mezi gjetëm një Skodë për Peshkopi. Gjatë gjithë rrugës na thau thëllimi në karroceri. Të nesërmen e pashë veten me kokë të rruar në Divizionin e Shkodrës. Kishte ndodhur ajo që e kisha neveri: ushtria. Ndryshe, edhe dy vite të tjera të humbura. Aq më ka lënë shtypje në vetëdijë ky fakt, sa periodikisht për vite me radhë, edhe kur isha student, fill pas rënies së komunizmit, edhe kur studioja jashtë shtetit, por edhe tani, përsëritet e njëjta frikë traumatike, e sendërtuar në një surrogato fobie, e cila shfaqet gjithmonë si ankth e alergji terrorizuese.
Ëndrra përbëhet nga një kombinim imazhesh, prore të njëllojta. Një grup oficerësh më tërheqin thuajse zvarrë drejt një porte të madhe metalike, ku në qendër dalloj një yll të ndryshkur e të salduar prej hekuri. Brenda portës, që në hapat e para, dalloj zhavorrin e trashë. Bëj qëndresë. Bërtas. Por oficerët më tërheqin osh. Pamja është një idilë e shëmtuar dhe thellësisht e njohur deri në gërdi: ndërtesa të ulëta, të gjata e hutaqe me fasha të suvatuara e të lyera me gëlqere, në sfondin e të cilave gjithkund skuqin parullat. Me tej, figurina me kapota lëvizin si në mjegull, tek-tuk ndonjë oficer me shirit të kuq në krah dhe, ndanë kuzhinës – derrkuca që theken nën diell. Unë ulëras. U them se këtu kam qenë njëherë, që e kam kryer ushtrinë, pse po më sjellin prapë? Po s’më besuat, u them, pyesni kapter Pjetrin, komandant Përparimin apo Angjelinin. Por ata më thonë se këtë s’mund t’ua vërtetoj dot, ngase janë djegur të dhënat dhe dokumentacioni. Është pikërisht fshati Juban. Tej, rrëzë kodrash, dalin nga tunelet tytat e gjata e krenare të topave 122 mm fushorë, ndërsa fill mandej, bie çanga dhe mua më futin përdhunisht në rresht, mes ushtarësh të zhytur pa identitet brenda kapotave të murrme.
II - Sa herë më bie të udhëtoj përmes Bulqizës, bëj sforcim të madh të mos e kthej kokën në lindje të qytetit, atje ku ngrihet në formë piramidale maja e zhveshur e malit, ngjyrë gri. Sigurisht, nuk ia dal, andaj mundohem ta vështroj me të njëjtën ftohtësi që paraqet vetë egërsia cullake e kreshtës së rrëpirtë. Ekziston një hendek, që duket sikur e bën të pavlefshme dhe irreale përvojën time të dikurshme në atë shpatinë mundimesh. Është koha që i jep vlerë të thellë shpërpjestimore, galopi i saj dhe ndryshimi që të lë të shtang. Si ka qenë e mundur vallë? Çfarë kuptimi ka patur në gjithë atë rraskapitje, çfarë diference mendimi? Dhe si mund të përsëritet prapë i njëjti mundim, e njëjta torturë, në po atë vend, anipse në kohë tjetër dhe me njerëz të tjerë? Ka një mospërputhje midis kohës dhe vendit, përderisa edhe sot, njerëzit punojnë po aty, vuajnë po njëlloj dhe vdesin në të njëjtën mënyrë, si dikur. Pak rëndësi ka se kush janë ata të sotmit. Unë kam mënyrën time të përjetimit dhe përgjigjem: janë ish-vetet e mia, në një kohë që është e pafalshme të ndodhë. Ndjej se bëhet më i prekshëm imazhi i perëndisë romake, Janusit me dy fytyra: njëra e plakur dhe e rrudhur që sheh të shkuarën dhe tjetra rinore, me vështrim nga e ardhmja. Por që edhe ajo, shpejt do të rrudhet e thartohet në një të shkuar të pashmangshme pikëllimtare. Asaj rrëpire të frikshme i qeshë ngjitur një dite fundgushti të vitit 1988. Lajmërimet e bursave të studimeve qenë afishuar për atë vit, si gjithmonë, para kinemasë së qytetit. Më kot e kërkova emrin tim. Gjithë shokët e mi ishin larguar në Tiranë, në fakultete të ndryshme. E kapa veten gafil, duke u endur poshtë e përpjetë fshatit, si një anekdotë e ndyrë, si fantazmë rrëfenjash bajate. Kërkova një mënyrë të vetëzhdukesha, të më linin rehat, të mos më ngushëllonin dhe për çudi, përveç fyerjes, s’di pse ndjeja edhe turp, diç të ngjashme me zhburrërimin. Kështu më pati zënë ditë me radhë një mërzi jeshile botërore, mbytëse e pa shtegdalje. Kështu u shtyva vullnetarisht, me një thes libra, të strukem në minierë, ku kisha dhe dy vëllezërit e mi. Ata më pritën, më regjistruan në një brigadë prodhimi në zonën D dhe më gjetën një krevat në dhomën e tyre 5 me 5, me sobën në mes. Uji ngrohej në një kovë kauçuku, me një ngrohës elektrik, një shpikje prej dy kutish kallaji të futura njëra në tjetrën, të baraslarguara sosh me ndërmjetësinë e ca spicave prej druri. Kapanonet tona ishin gjithësej 4-5 pallate, të cilat dikur kishin qenë ndërtesat e administratës së burgut famëkeq të Bulqizës. Në disa gërmadha ngrehinash që gjendeshin në djerrinë, mund të lexoje të gdhendura në mur emra apo nofka ish të burgosurish, ndonjë frazë të mjegullt gjysmë-sentimentale, gjysmë-ngërdheshëse të tipit: “Burg’ i zi t’u shoftë ky emër, si na le me vrimë në zemër”, apo: “Jam Fiu nga Fjeri, i dhjeri unë, i dhjeri”.
III - Për gjashtë muaj punova turni i tretë, 23.00 – 7.00 në Galerinë 43. Jo se doja unë, por nuk kishte mundësi tjetër, pasi në ato vite të fundit të komunizmit kur ekonomia e kooperativave kishte prekur rrënojat e katastrofës, miniera ishte i vetmi vend që të siguronte një ekzistencë vertikale, ndonëse me qefin për koke. Me këtë dua të them, se ato vite kishte një vërshim të madh nevojtarësh në minierë, të cilët ishin dorëzuar në numër të madh ose siç e kam shkruar asokohe në një strofë poezie: “Këtu janë mbledhur hallexhinjtë,/ që vrimë tjetër s’u ka mbetur,/ ku vdekja hyn e ndez qirinjtë,/ ku koka s’vlen as sa një pjepër...”
Rituali im i përnatshëm ishte pak a shumë ky: në orën 22.00 nisesha nga ish-kampi i burgjeve, duke marrë një të përpjetë të thiktë deri tek mensat. Rruga rëndom ishte koracë e trashë akulli ose me dëborë dhe po të mos ecje me kujdes, rrokullima të çonte në disa dhjetëra salto. Zakonisht në mensë takoheshim me grupin e punës dhe pas ngrënies, niseshim në Galerinë famëkeqe 43. Procedura rutinë ishte përherë e njëjta: grupi ynë prej pesë vetësh do merrte, si fillim, në hyrje të galerisë kryesore, 200 vagonë (aq ishte norma) dhe i shpinim në ballë të galerisë 43. I binte që vagoni i dyqindtë i “autokolonës” të qëllonte fiks nën “trimozhë”. Trimozha ishte një derë e lëvizshme hekuri, e cila sa herë hapej, lejonte të rridhte minerali drejt mbi vagon. Diç si principi konik i koshit të mullirit. Hambari i mineralit që rridhte mbi vagonë ishte pjesë e punës së nënkateve të tjera; një zinxhir punësh, që kryhej në katet e mësipërme nga punëtorët e kërkimit dhe prodhimit, e atij minerali që shkarkohej nga vagonët e këtyre fronteve në furrnel. Ne ishim hallka e fundit e zinxhirit; e nxirrnim me vagonë në galerinë kryesore, duke i lidhur ndërmjet vedi të dyqind vagonët, gjersa vinte dhe i merrte elektrovozi, një lloj lokomotive e fuqishme. Pra, në fillim ne merrnim vagonët bosh në hyrje të galerisë kryesore, për t’i shpënë në fund të Galerisë 43, 2000 metra të gjatë. Na duhej që në fillim të zinim me duar vagonët që, rëndom ishin të veshur me një shtresë akulli 2-3 cm; duart nuk mund t’i hiqje në asnjë mënyrë nga akulli, pasi galeria kishte njëfarë pjerrësie shinash dhe, në momentin që ti harroje ta shtyje, vagoni menjëherë merrte mbrapsht dhe rrotat e tij të prisnin këmbët. Kështu akulli shkrihej prajshëm nga ngrohtësia e duarve tona. Gjatë gjithë kohës galeria pikonte një shi të imët, ndërsa poshtë, niveli i ujit i mbulonte shinat.
Skëterra fillonte kur vagoni mbushej nën trimozhë dhe duhej shpënë në galerinë kryesore. Kryepunëtori i grupit, Sinani nga Sina, energjik, i thatë e shtatëgjatë, ishte një njeri nevrik, i cili një ndër dy fjalë e kishte patjetër sharje. Në fillim jepte porositë, në mënyrë të veçantë që të mos rrëzohej vagoni, gjë që sillte bllokimin e punës, uljen e ritmit për gjithë grupin dhe vonesën e realizimit të normës. Gjithmonë synimi ishte të mbaronim para orës shtatë ose sa më parë të ishte e mundur. Duhej punuar me vigjilencë të madhe, me shqisa shtesë. Ky proces fillonte pak a shumë kështu: varej kandili me karbit në ballë të vagonit, pastaj nisej, duke e shtyrë në fillim me duart në vegat e pasme. Menjëherë vagoni merrte shpejtësi nga pjerrësia e shinave dhe vegat e vagonit shërbenin jo më për ta shtyrë, por për të kufizuar me forcë shpejtësinë e, sidomos, drejtimin. Nga shpejtësia e vagonit, tërë galeria ushtonte nga një zhaurimë sikur të kishte hyrë brenda ndonjë avion, ndërsa kandili me karbit, i varur në ballë të vagonit, fikej nën presionin e ajrit. Këtu fillonte pjesa më e vështirë ku duheshin mobilizuar “shqisat shtesë”, pasi rreziku kryesor ishin kokat e shinave, ato segmente ku shinat ishin salduar. Nëse nuk “prisje” mirë me drejtimin e vagonit, nga ndeshja e vrullshme me kokën e shinave, vagoni përmbysej. Në errësirë s’të mbetej tjetër: vetëm të tërhiqeshe leckë pas vagonit, ndërsa çizmet duke pllaquritur ujin përposh, ngrinin stërkala të mëdha që të visheshin surratit, rrobave, derisa në mëngjes, ku nga shiu i pandërprerë, ku nga përplasjet e çizmeve në ujin që mbulonte shinat, dilje i qullur jashtë.
Ishte një Qemal, Qemal... nga Fushë-Bulqiza, i cili sapo kishte mbaruar shkollën e mesme. I urtë e i pafjalë, por tepër batall: çdo turn atij i binte vagoni njëherë se s’bën. Në kësi rastesh në të tjerët, që prisnim në radhë për t’u nisur, dëgjonim goditjet e tubit të ajrit, shenjën që na lajmëronte se Qemalit i kishte rënë vagoni. Sinani merrte një pamje prej të persekutuari apo të preri në besë, vinte të dyja duart në bel, si i mbeturi në pikë të hallit dhe, ashtu, i ndriçuar mugët nën flegërimën e dritës së karbitit, niste të shfrynte e të shante me nënë si xhind i tërbuar. Gjithë grupi nisej në ndihmë, ndërsa Sinani shteronte nervat e veta me Qemalin, pasi Qemali nuk denjonte të kthente përgjigje, pavarësisht fyerjeve. I mbaj mend të gjalla këto mikrokomedi të zeza: Sinanin që shfrynte gojështhurur, ndërsa Qemalin gjithë siklet, duke lëvizur ritmikisht e me nervozizëm kunjin e kandilit të karbitit. Nga këto lëvizje gjithmonë, në masën e rënies së ujit në karbit, përftohej një gjuhë e furishme flake të kaltër, që ngrihej curril përpjetë, aq sa njëherë, i nevrikosur nga ky detaj që përsëritej, Sinani ia rrëmbeu atij kandilin dhe ia vërviti diku midis territ të galerisë, duke i thënë: - Lëre këtë ves muti, se na i bëre nervat hoshaf! Sinani përfundonte gjithmonë duke i treguar shembullin tim Qemalit: - Shihe, dhe Agroni punëtor i ri është, po pse nuk i bie vagoni atij, po vetëm ty? - Si ia del mor burrë? – më pyeti Qemali një mëngjes. - As unë nuk e di, me thënë të drejtën. Kam përshtypjen se në tre vendet ku ka koka shinash të rrezikshme, përqendrohem shumë.
- Po ec e gjeji në terr se... Ti si ia bën? - Po ta kesh vënë re, - thashë, - në të tre vendet ku gjenden kokat dhe ku zakonisht bien vagonat, nga muret e galerisë rrjedh nga një curril uji i fuqishëm mbi një lug llamarine. Unë mendoj se, me gjithë atë zhurmë, ato llamarina nuk shërbejnë si krua për të larë duart, por për të paralajmëruar në terr tre vendet më të rrezikshme... shto këtu edhe mungesën e ndriçimit... - Nuk e ke keq, jo... do ta provoj njëherë... kushedi...
IV - Nga ora gjashtë e gjysmë - shtatë pa një çerek, grupi ynë dilte nga Galeria 43. Vareshim shpatit të malit, më shumë duke u rrokullisur nëpër borën e ngrirë drejt mensës. Përgjatë njëzet minutave, në atë pikë të Siberisë shqiptare ku temperaturat shkonin deri në – 30° C, rrobat tona ngrinin me gjithë zhulin e kromit dhe ngjanin si ndoca shtresa të forta pastërmaje. Mendoja se edhe po t’i qëlloje me plumb, nuk mund t’u nxirrje cifël. Vështirësia qëndronte në mensat e punëtorëve kur provonim të përvishnim mëngët për të larë duart: duhej medoemos të zhvishje peliçen, xhaketën etj.
Së paku në mensa e kisha një ngushëllim, njëfarë shtendosjeje. Atëkohë vëllezërit i gjeja në mensë; pasi hanin dhe para se të niseshin në turnin e tyre të ditës, ata më prisnin mua, duke e ditur mirë se në çfarë gjendjeje të rënë e të dërrmuar kthehesha. Për të më ngritur humorin, sajonin gjithëfarë bejtesh ose veprimet i shoqëronin me bejte të tipit ritualor, duke vendosur pjatat në tryezë: Ylberi: O Agron, ku t’ka nona: - bukë, çaj e makarona! Myndiri: O Agron, ti je bota: - bukë, çaj edhe biskota!
Më fort vija buzën në gaz me zellin dhe përkushtimin e tyre se sa me humorin që përftohej. Një gjë e kisha të sigurt: vëllezërit, kur dilnin, e mbushnin sobën me cungje të trasha, që ta gjeja të nxehur mirë. Rituali i mëtejshëm vazhdonte: ngrohja e ujit me shpikjen elektrike prej dy kanaçeve, që kishin qenë kuti qumështi “Panda” dhe që prodhonin një ujë të oksiduar keq, saqë pas larjes me kanë, t’i bënte fijeflokët si tela të ashpër instrumentash muzikorë. Vetëm mandej, shtrihesha në krevat dhe, mes një qetësie të thellë e të valë ku dëgjohej vetëm brambullima e flakës në sobë, merrja gjithë kënaqësi e ëndje të lexoja, i pashqetësuar prej askujt e më të rrallë, të shkruaja ndonjë varg. Por nuk zgjaste shumë: kapakët e syve picërroheshin ngadalë, rrezja e shikimit ngushtohej, vagullohej, ntrashej dhe lodhja jepte të dukej me librin që këputej përdhè. Kështu ka zgjatur torturueshëm, një muaj, leximi i romanit voluminoz të Balzakut “Iluzione të humbura”.
Në qytet zbrisja jashtëzakonisht rrallë, vetëm të shtunave dhe vetëm për të tërhequr ndonjë libër nga biblioteka: si në kohë me borë, shi apo diell, ndërtesat dhe ajo surrogato e ftohtë zhuli, ngjanin si të vizatuara shkel-e-shko, bardhë-e-zi, me plumb. Ndonjëherë, kur qëllonte ditë e ngrohtë me diell, ndanë bordurave të të vetmes shëtitore të qytetit, shihje punëtorë që rreziteshin në diell, me çizme të hequra dhe pecet e pista të këmbëve që shtrinin për t’i tharë.
Ky ishte qyteti që i jepte Atdheut “Kromin që çan Bllokadën”.

Marrë nga portali “gazetastart.com”



...
55

[juanito02]

Se mohon kush murtajen komuniste e fatin e mjere te mijera shqiptareve qe lenguan nen te.
Po ti brar pse i revokon?