Historia e Grudajve

[RaPSouL]

Shpesh familjet e tyre shtoheshin me djem, që sipas konceptit të malësorëve do të thoshte se kishte më tepër pushkë për t’u bërë ballë pushtuesve osmanlinj, që në Malësi gjithnjë gjetën kundërshtimin më të ashpër me armë në dorë, pakënaqësinë dhe ndjenjën e lartë të kundërshtimit dhe mosnënshtrimit ndaj zgjedhës së huaj. Për malësorin gjithnjë liria ishte gjëja më e shtrenjtë. Ata e identifikonin vetën me shqiponjën e Alpeve tona, që fluturonte në lartësi të mëdha e lirë dhe në folenë e saj mirërriste zogjtë e vet. Shqipja dhe malësori kanë qenë simbole të pandara në kreshtat e maleve tona.

Nga Gjon Frani Ivezaj, historian

Ndër shekuj malësia ka pasur figura që kanë bërë emër të mirë në krahinën, ku ato jetuan dhe vepruan, duke u përfshirë denjësisht në historinë e trojeve etnike shqiptare.

Fisi i Grudës është i ardhur nga Basumët e Postribës të Shqipërisë së Veriut në mesin e shek. XV–XVI. Ata menjëherë u vendosën në malin e Grudës së sotshme kreshnike, e përmendur për një histori të shkruar përmes grykës së pushkës në të gjithë zonën e Mbishkodrës.

Asokohe i pari i vendit (krahinës), atdhetari i shquar Vuksan Gelaj ishte si pari i Grudës, çka vërtetohet edhe sot nga burime historike të shkruara nga autorë të huaj dhe shqiptarë. Banorët vendas janë marrë kryesisht me bujqësi dhe blegtori, si dhe kanë shkëmbyer mallra dhe produktet e tyre blegtorale në qytetin e Shkodrës.

Kjo derë ka qenë e njohur historikisht edhe nga banorët e qytetit si njerëz të pushkës, nderës, besës, trimërisë, odës së kuvendeve të burrave, lahutës e çiftelisë, në të cilën janë përjetuar gojë më gojë historitë e lavdishme të Hotit e Grudës në luftë kundër pushtuesve shumëshekullorë turq.

Atdhetari e luftëtari i njohur Vuksan Gelaj ishte një derë e fortë dhe me zë të nderuar në të gjithë trevën. Ai shquhej edhe për bujari dhe mikpritje ndaj miqve dhe kalimtarëve të ndryshëm vendas dhe të huaj. Bujaria e tij shembullore u tregua me Basumën dhe së bashku me katër djemtë e tij i vendosi në tokat e veta në Zetën e sotshme.

Të porsaardhurit e rinj e ndien vetën si në shtëpinë e tyre, ku gjetën menjëherë ngrohtësinë tipike shqiptare e tradicionale malësore, besë dhe bujari, ndihmë dhe integrim të shpejtë në ambientin e ri, ku u vendosën këta miq të rinj të Grudës. Ende në histori përmenden oborret dhe kështjella e Vuksan Gelës.

Nga kronikat e kohës, hartuar nga reporterët vendas dhe të huaj, që janë marrë me hulumtimin e historisë së krahinës së Malësisë në veçanti, del zemërgjerësia dhe bujaria e madhe e Vuksan Gelës. Gjatë shekujve të mëvonshëm nga katër vëllezërit u krijuan dhe morën përhapje në trevat malore katër fiset e Basumës, që vijnë nga Gjokajt e sotshëm: vëllai i parë, e më pas vëllezërit Lulgjuraj, Kalajt dhe Vulajt.

Me pushtimin e Shkodrës në vitin 1638, sipas kronikave historike, pothuajse të gjithë breznitë e malësisë së Veriut bënë lëvizje (migrime) nëpër shumë vende gjatë kohës që qyteti verior (Shkodra) po kalonte çastet e hidhura nga mësymjet e të huajve.

Nga ana tjetër, shqiptarët dhe në veçanti malësorët e Grudës rrokën përherë pushkën në mbrojtje të trojeve të tyre stërgjyshore, duke qenë një pengesë serioze për pushtuesit turq. Kryengritjet spontane të kohës përfshinë edhe malësinë e Grudës. Pjesë e kësaj rezistence të vendosur dhe të herëpashershme u bënë edhe bijtë e Basumës, pra anëtarët e familjeve të katër fiseve, të cilët, si trima dhe luftëtarë të dalluar, u qëndruan përkrah vëllezërve shqiptarë grudianë.

Bijtë e Basumës u përqendruan dhe ndërtuan shtëpitë e tyre në formë kulle me frëngji në malin e Grudës, duke e populluar atë brez mbas brezi. Sot gjurmët e hershme të vëllezërve të Basumës mund të gjenden si dëshmi fare lehtë te stërnipërit e tyre, që mbajnë mbiemrat e të parëve, si Gjokajt, që gjenden në Mileshin e sotshëm, sikurse edhe në vende të tjera; fisi i Lulgjurajve, që gjenden me shtëpitë e tyre në Selishtën krenare; fisi i Kalajve, që gjenden në Pikale; fisi i Vulajve në Vulajt e sotshëm të Grudës.

Djemtë e Basumës gjithnjë kanë qenë një krah i djathtë i Vuksan Gelës së Grudës, që luftonin kundër taborëve të rënda të ushtrisë turke, që me çdo mjet dhe dredhi kërkonte nënshtrimin e panënshtruarve malësorë. Krenaria e malësorëve mbijetoi ndër shekuj. Dhe pjesë e kësaj ishin edhe katër viset që u bënë pothuajse vëllezërit e Vuksan Gelës, duke e justifikuar ndër shekuj bujarinë, zemërgjerësinë, që dera e njohur e të parit të Grudës u dha bijve të Basumës ndër shekuj. Kjo mirënjohje u njoh gjithnjë me fisnikëri nga katër vëllezërit, bijtë dhe stërnipërit e tyre, që mbushën sofrat e kullave të Gjokajve dhe të vëllezërve të tjerë.

Sipas një kroniku të kohës veneciane, Pino Ambrozzi, thuhej se patriotizmi, nderi, bujaria tradicionale dhe gjithnjë me zemër të bardhë e treguar nga i pari i Grudës, Vuksan Gelaj, ka bërë që brezat e katër vëllezërve e mbajtën me nder besimin që katundi i Grudës tregoi ndaj kësaj familje të parë, që erdhi e u vendos në Grudë shumë shekuj më parë. Ata dhe në veçanti fisi i Gjokajve me në krye pinjollin e denjë të saj bacë Kurt Gjokaj i Grudës, është shquar për besë, trimëri, bujari, ruajtjen e zakoneve dhe traditave të krahinës, respektin ndaj të parëve vendas, historisë së lavdishme që kishte dhe ua rriti edhe më shumë nderen dhe lavdinë krahinës së Grudës.

Patriotizmi i madh i treguar me shembuj konkret nga Vuksan Gelaj i Grudës dhe sokolat trima të Basumës, u shpreh te mbrojtja me vendosmëri që ata i bënë kishës së Shën Kollit (Shën Nikollës), që asnjëherë ajo të mos kthehej me minare të xhamisë turke.

Duhet kujtuar se ushtria turke, pasi vriste, masakronte, syrgjynoste, torturonte, shkatërronte çdo gjurmë të pastër të burimeve dhe jetës kristiane të popullit shqiptar, duke i kthyer objektet e kultit të krishterë në xhami me minare.

Në fakt, baza e të gjitha themeleve të objekteve islame ose xhamive në Shqipëri janë të mbushura me gjak të pastër arbëror e kristian, gjurmët e së cilës gjenden jo vetëm në objektet e fundit arkeologjike që janë zbuluar aty, por edhe në emrat njerëzve dhe toponimet e hershme, që ende ruhen ne shumë qendra banimi dhe krahina të ndryshme brenda vetë malësisë dhe në tërësi në Shqipërinë e Veriut dhe Kosovë, si dëshmi e shekujve kristianë. Ndërkohë këto gjurmë të freskëta i ndeshim sot edhe në pjesët e tjera të Shqipërisë së Mesme dhe Jugut, ashtu edhe në trojet etnike shqiptare në Maqedoni etj.

Fisi i Gjokajve dhe pinjolli bacë Kurti

Prej fisit të përmendur për besë e burrëri, bujari e fisnikëri të moçme shqiptare doli patrioti i flaktë bacë Kurti i Grudës, i cili përmendet shpesh në analet e historisë së popullit shqiptar dhe në veçanti në kryengritjet e njëpasnjëshme të kohës kur ai jetoi dhe veproi si një shqiptar i vërtetë.

Gjithë jetën e tij bacë Kurti luftoi me armë në dorë në mbrojtje të trojeve etnike shqiptare. Ai iu bashkëngjit patriotëve të shquar, që asokohe vepronin në qytetin e lashtë të Shkodrës dhe Malësisë së Madhe.

Ai gëzonte respekt në të gjithë vendet ku ai shkonte, sepse kishte besë, burrëri, trimëri, bujari, ndershmëri, ishte njeri i fjalës, nderit, respektonte kanunin e maleve tona kreshnike, ishte njeri i urtë dhe shumë i mençur në zgjidhjen e probleme të trevës së tij, luftoi pa reshtur për ndërgjegjësimin e malësorëve për liri dhe pavarësi kundër Portës së Lartë të Perandorisë Otomane asokohe.

Bacë Kurti i Grudës dha kontributin e tij të madh në drejtim të pajtimit të gjaqeve mes shqiptare, duke u munduar ta zbuste këtë plagë shumëshekullore që ndoqi malësitë tona ndër shekuj. Ai thoshte se shqiptarët nuk duhet të derdhin gjak mes vedit, por duhet të luftojnë dhe bien në fushën e betejës me nder si dëshmorë të atdheut.

Gjakderdhja ishte dhe mbeti një plagë që e ndihmoi edhe më shumë pushtuesin turk të jetonte më gjatë në trojet tona, sepse malësorët dhe në tërësi shumë krahina shqiptare, në vend që të luftonin turkun, ia kishin drejtuar grykën e armëve shtëpive në hasmëri.

Në histori kanë mbetur të shënuar shumë shembuj pozitivë që mbajnë firmën e pajtimit të bacë Kurtit të Grudës, pasi ai ishte një burrë i madh, me një vizion dhe dëshirë që populli shqiptar të çlirohet një herë e përgjithmonë nga nata e gjatë e mjerimit dhe vuajtjeve që kishte sjellë pushtuesi mizor turk në krahinat e malësisë së Veriut të Shqipërisë dhe në veçanti në Malësinë e Mbishkodrës.

Bacë Kurti i Grudës ishte bashkëkohës i trimit legjendar Smajl Martinit, që ishte bajraktari i Grudës, i Çun Mulës së Hotit, Heroit Kombëtar Dedë Gjon Luli, Pec Petanit të Shkrelit, të Keçe Turkut të Kelmendit etj. Ai me armën ngjeshur mori pjesë në luftërat më të përgjakshme të popullit shqiptar në kryengritjet e njëpasnjëshme që u zhvilluan në Malësi, të tilla, si: lufta e Spushit kundër taborreve mizore turke, u dallua në betejën e Deçiqit në vitin 1890, në luftën e Plavës dhe Gucisë etj.

Nëse do të shohim me kujdes fotot historike të Lidhjes së Prizrenit të vitit 1878, së bashku me trimat e kohës që vinin nga Malësia ishte edhe bacë Kurti i Grudës, që përkrah patriotëve të vërtetë liridashës i kishin marrë në dorë fatet e popullit shqiptar për ta liruar tokën një herë e përgjithmonë nga zgjedha shumëshekullore turke.

Gjithnjë shtëpia e njohur e bacë Kurtit të Grudës nxori burra me famë, zë dhe besë, që me shembullin personal shkruan historinë e krahinës.

Sipas imzot Simonit, një historian i njohur, thuhet se Idriz Pasha i Shkodrës dëshironte që përmes një ushtrie të madhe turke të hynte në Guci e Pejë më 1890. Gjithashtu shkruhet se Haxhi Zeka i Pejës i kërkoi ndihmë bacë Kurtit të Grudës e Idriz Selmanit, kryekomandant i Pejës (të cilët ishin krahu i djathtë i Haxhi Zekës) për të luftuar kundër ushtrisë së Idriz Pashës. U bë një mbledhje shumë e rëndësishme historike afër Pejës, ku mori pjesë edhe trimi i Grudës për të eliminuar me luftë ushtrinë mizore zaptuese turke.

Lëvizjet patriotike antiturke të kohës të drejtuar nga patriotët e flaktë të lirisë si bacë Kurti i Grudës ranë në sy të Portës së Lartë dhe vezirëve të Shkodrës, që me kohë ishin të stacionuar në qytetin më të lashtë verior të Shqipërisë. Nga ana e tjetër, duke parë zgjerimin e kryengritjeve dhe zemërimin e popullit të malësisë se po rritej e zgjerohej shumë, për të mos rrezikuar qeverinë e tyre në pjesën veriore të Shqipërisë, Porta e Lartë përmes njerëzve të saj kishte organizuar herë pas here atentate dhe forma të tjera të eliminimit fizik të patriotëve shqiptarë dhe udhëheqësve kryesorë të tyre, pasi ishin njerëzit më të rrezikshëm të Perandorisë Turke.

Shpesh udhëheqësve u ofroheshin edhe shuma të mëdha në ar (ose lira turke) për të thyer karakterin e tyre dhe qëllimin e kryengritjeve antiturke. Veziri i Shkodrës i kërkoi bacë Kurtit të Grudës që t’ia shiste atij Grudën dhe të bashkohej me ushtrinë turke, duke i dhënë poste dhe ofiqe të larta në Perandorinë Turke, ashtu sikurse kishin bërë shumë shqiptarë të tjerë, që më vonë ishin kthyer në vegël qorre në duart e mizorëve turq.

Disa nga tradhtarët e kombit, të veshur dhe paguar nga ushtria turke, disa herë kishin ardhur në Malësi nën flamurin e turkut. Një rast i tillë është shënuar edhe në historinë e kryengritjes së Malësisë së Madhe të udhëhequr nga Dedë Gjo Luli më 6 prill të vitit 1911. Por trimat e Dedës këta mercenarë që vinin nga Shkodra me flamurin e sulltanëve të Stambollit, pasi i zunë rob i lanë të lirë të kthehen të turpëruar në Shkodër, që e kishin tradhtuar për disa lira turke.

Një këngë popullore me lahutë e çifteli këndohet edhe sot:

“Po çon veziri kalin e parë/ te bacë Kurti i Grudës,/ kqyr more vezir do tjera halle,/ se bacë Kurti i Grudës

nuk e shet vedin me pare/ se jem djemtë e Malcis/

E nipat e Gjergj Kastriotit….”/

Prej këtyre themeleve të fisit të bacë Kurtit lindi edhe Gjergj Daku Gjokaj, profesor i dalluar i Malësisë, i cili ka dhënë mësim në Universitetin e Prishtinës, ka drejtuar emisionin e gjuhës shqipe në Titograd. Gjithashtu autor i shumë librave për fëmijë, midis të cilëve mund të përmendim librin “Koha”, krijimtaria e tij përfshin edhe fushën e prozës, poezisë etj.

Gjergj Daku Gjokaj ishte pjesëtar i mbledhjes së Malësisë të vitit 1964 për pajtimin e gjaqeve. Dihet se asokohe në Malësi gjakmarrja ishte një plagë e rëndë, që pikonte gjak të pafajshëm. Aty morën pjesë bajraktarë, vojvodë e burrat e tjerë të dalluar të malësisë nga Shqipëria, Kosova etj.

Ashtu sikurse vëllai i tij, edhe Gjelosh Daku Gjokaj ishte një intelektual i shquar në fushën e pikturës. Edhe sot shumë vepra të tij ndodhen në shumë galeri arti në mbarë Evropën, si në Romë, Londër, Athinë etj.

Burimi