Jeronim De Rada

[BARAT]

Kodi pellazg i De Radës


Zenel Anxhaku

1

Ishin takuar në Maki.De Rada ishte kthyer në një qëndër pelegrinazhi për të gjitha shqiptarët që dëshironin të takonin këtë njeri të shënjtë të çëshjes shqiptare.

Dhe ja,tani mori vesh se De Rada kishte vdekur…Dhe në prill të vitit1903 Faik Konica do të shkruante ca fjalë brilante për De Radën e madh kur mori vesh vdekjen e tij.

…Jam prej atyre që mendojne se përpara varrit të një njeriu si De Rada duhen pak fjalë dhe pak fjalë arrijnë.Jeta e De Radës është e kulluar si ujët e një kroi në malet.

Po ku është madhështia e De Radës? Së pari në dashurinë e nxëhtë dhe kurrë të lodhur për Shqipërinë.Ky plak nëntëdhjetëvjetësh kish edhe për për Atdheun e shkretë një zemër njezetë vjeçe djali.Çmësim i madh për ne të gjithë…

Këtij shqiptari të vërtetë ti falemi o shqiptarë.

2

Por ajo që do ta shtinte gjithmonë në mendime Faik Konicën ishte pikërisht poema madhore Milosao që De Rada e kishte shkruar kur ishte vetëm22 vjeç.Pikërisht kjo e habiste atë së tepërmi.Si ka mundësi që ky brilant poetik të shkruhet si vepër e parë nga një djalosh njezetë e dy vjeçar?Mos ishte vetë perëndia e muzave që fliste…

…Duke hyrë një ditë në libërtoren time më ra syri në vjersha të De Radës dhe mora Këngët e Molosaos.Shkova në dorë duke kthyer fletët e këtij libri të vogël të cilin De Rada ma kish falur duke shkruar disa fjalë më ato duar që i dridheshin nga shumësia e vjetëve.

3

Po ku qëndron bukuria e brishtë dhe e papërsiritëshme Milosaos?Ku i kish marrë ai ato metafora të çuditëshmedhe të paharrueshme?Po ja ,le të kujtojmë të paktën dy vargje si margaritarë të pashoq që ndrisin në fund të oqeanit të shpirtit

Ku dyer të hapura

Zjarret dritësojnë në udhë…

…De Rada na vë para syve pamje të bukurae të gjalla,na kujton katundet tanë,ku më të zënë të natës,në verë dyert hapen të shtëpive,dritat ndizen dhe fshtarët dalin në prag…

4

Pse Milosau zë vëndin e parë pas një pune më se gjashtëdhjetëvjeçare së kërkuari poezinë në rapsoditë arbëreshe?Ku qëndronte ky mister i heshtur si lumenjtë e nendheshëm?

…Ai që meriton vëndin e parë është padyshim poemi Milosao.Shkrimtarë e dijetare të medhenj me zë si tanët dhe të huaj dhanë gjykime të larta dhe të lavdërueshme.Në poemën Milosao De Rada këndoi të ndodhurat e një djali me këtë emër,por me të vërtetë nuk bëri gjë tjetër,veç se dëftoi të ndjerat e zemrës së vet me dashurinë për të bijën e Kallogresë.

5

Ah,dashuria,dashuria,dhe përsëri dashuria…

Ka dyer të hapura

Zjarret dritësojnë në udhë…

6

Ishin takuar në Maki.De Rada ishte kthyer në nje qëndër pelegrinazhi për të gjitha shqiptarët.I kishte dhuruar Milosaon.

7

…Ndoshta nga vobegtësia nuk vajti askurrë në Shqipëri.Sikur të kish bërë një udhëtim gjashtëmuajsh në vëndin e të parëve,do të kishim sot në gjuhën tonë jo një ,por disa kryevepra…

…Duke hyrë një ditë në libërtoren time më ra syri në vjersha të De Radës dhe mora Këngët e Milosaos….

…Zjarret dritësojnë në rrugë…

8

Mendoi se nuk ka poet tjëtër si De Rada që kaq bukur ,ndritëshëm dhe bindshëm të jëtë dhënë portretin e vëndlindjes së tij.

Maki është në kujtimet,në poezitë,në personazhet,në qindra letrat e dërguara ,në porositë dhe ne mesazhet.

Autobiografinë e tij De Rada e fillon me Makin dhe e mbaron me Makin.Maki është një personazh kryesor në jetën dhe krijimtarinë e De Radës.

…Kam lindur më 28 nentor 1814 në Maki,koloni e vogël arbëreshe e Italisë,e vendosur mbi një kodrinë të hapur përballë detit Jon….

I fillon me këto fjalë kujtimet e veta De Rada.Në Maki ai limi,u rrit,kaloi fëmijërinë,u burrërua,u dashurua,gjeti muzën e tij të frymëzimit,u ndesh me jetën,rriti krahët e pegasit,u forcua dhe u brumos me nje botë të veçantë shpirtërore.Aty kaloi një jetë të gjatë ,u plak dhe vdiq.Dhe në fund të kujtimeve ndërsa qiriri po shuhej ai shkruajti duke kujtuar pleqërinë e thellë…

…Të shumtën e rasteve i kaloja tek Markezi Volkano.Një mbrëmje bija më e vogël e Markezit më lajmëroi për qëllimet hakmarrëse të Princit,kryetar i reaksjonit monarkist që po krijohej dhe ngulmonte duke më këshilluar që të mos e lija Napolin.

Përkundrazi tregimet e saj përherë e më tepër më bënë si vendndalesë Makin tim të bukur,gjashtëqindsh banorësh,pa gjyqtar,pa kryetar bashkie,pa xhandarë,ku kisha lindur i lirë ,pa më urdhëruar kush…

E ky fshat gjashtëqind banorësh,pa xhandarë dhe pa e urdhëruar kush,përveç frymës së përjetëshme të lirisë të ardhur nga koha e Motit të Madh nëpërmjet gjakut tonë të shprishur kishte për De Radën një bukuri tronditëse.

Kjo bukuri do të vërshojë si valët e detit tek Këngët e Milosaos,tek Serafina Topia,tek Skënderbeu i pafat,madje edhe tek publicistika e tij te Flamuri i Arbërit.

…Pa pikëzime të gjata unë shoh ato kasolle nga perdet e së cilës duket trualli i zbehtë i buzës së ujit,lumi dhe mali dhe zogu o vogël që këndon në mes të kllzave, bulëzat e pemëve duke përshëndetur ditën e plotë…

…Deti i soditur nëpërmjet kodrinash larg është një kujtim i gëzueshëm i rinisë sime.Por mua nuk kish ndodhur kurrë të vërej borën që duke zbritur mbi leshterikët mbulon krahët e zhytrave kah fluturojnë në sipërfaqen e ujit.Asnjëhërë nuk më shkoi mëndja tek ujërat e detit dhe kodrave si një valle…

…Në Psallmet kemi kodrat që gëzohen si qëngjat e ndoshta nuk ngjasonin nën dritën e hënës…

Nga këto kujtime na shfaqet vargu i parë i eposit të madh të dashurisë së De Radës

Lisa jeta kish ndërruar…

9

Shumëkush që ka shkruar për De Radën e ka paraqitur atë gabimisht si një romantik dhe ëndërimtar jo shumë vepronjës që në fund vdiq i varfër me ca sardele te thata në xhepat…

Ky është një imazh i gënjeshtërt.Jeta e De Radës është tepër e vrullëshme dhe ai ka qënë dhe autor dhe aktor i jetës së vet të gjatë prej militanti politik,artistik dhe nacjonalist njëherësh.Ai mblodhi rapsoditë e vjetra arbëreshe,botoi një gazetë duke bërë një punë të madhe praktike,bëri projekte për hapje shkollash dhe kolegjesh,studjoi në mënyrë të thellë rrënjët e gjuhësdhe të historisë shqiptare.

Gjatë gjithë jetës së vet ai përpunoi një kod të veçantë,një sistem të veçantë artistik dhe etik.por edhe politik dhe strategjik për rilindjen tonë kombëtare ,një kod që më vonë do ta merrnin dhe do ta bënin të tyren të gjithë rilndësit e mëdhenj shqiptarë.

Pas një pune këmbëngulëse me mendjen det dhe me zemrën zjarr ai shpall me krenari….

…Në këto përpjekje doli zbulimi botëror se me emëra të gjuhës shqipe janë shënuar në Europë idhuj të natyrës dhe heronjtë traditës më të lashtë klasik.Sot është e qartë se të paktën prej katër mijë vjetësh folësit e kësaj gjuhe të quajrur nga Homeri ,Pellazgët hyjnorë,banorë qytetesh që qenë të shkelqyeshëm për doktrinë dhe fuqi…

Ja pra kush është zbulesa hyjnore e De Radës.Ja ku e gjente ai atë fuqi të mbinatyrëshme që e bënte të pamposhtur dhe i jepte flakë dhe sharm për të shkruar ato xhevahire të rrallë dhe për të marrë ato inisjativa të papara.

Jemi këtu në vëndin tënë

Që pa lerë diell dhe hënë,thoshte kënga e popullit.

Duke studjuar thellë folklorin dhe Homerin e madhërishëmai arriti vërtet në një zbulim të madh e tronditës.Shqipja është bijë e vjetër e pëllazgjikes dhe shqiptarët vijnë nga pellazgët.Ai vinte nga një vend ku shkrepëtinte dhe farkëtohej vetëtima,ku ka këngë bilbilash ,gjelbërim trëndafilash dhe xhevahirë vjetërsirash…

10

Pellazgët…

A nuk kishin ata një qytet të mahnitëshëm Dodonën ?A nuk e kishin ata Tempullin e parë në botën e qytëtëruar ,Tempullin e Dodonës ?A nuk u fal Akili dhe Aleksandri i Madh,Pirro Burri dhe zulmëtarë të tjerë të hyjnishëm ?

Dodona do të ishte ai qytet dhe Tempull që do të ndriçontë dhe do të bënte hyjnore lirën delikate por të pathyeshme të De Radës .Brënda krijimtarisë së De Radës ndihet kumbueshëm dhe rrëzëllitës

ky qytet më mendimet më të larta dhe me ndjenjat më fine dhe humane.Dodona do të ishte ai diell mirësie dhe historie ,nxehtësie dhe mrekullie që do të mbinte në shpirtin e De Radës atë zjarr gjenerues të epiteteve, metaforave,personifikimeve ,atë rapsodi të një poemi arbëresh

Pellazgët…

A nuk thoshte Marin Barleti se Arbërit janë fis bujarësh,fis mbrëtërish ?A nuk krenohej Skënderbeu në letrat dërguar papëve dhe princave se ….Të parët tanë kanë qënë epirotas nga të cilët ka dalë ai Pirroja me nam hovin e të cilit nuk mud ta përmbanin romakët dhe që pushtoi me armë Torandon dhe dhe shumë qytete të tjera të Italisë

Të parët tanë kanë qënë edhe më fisnik sepse ata nën Aleksandin u futën gjer në Indi…

A nuk deklaronte i madhi Homer …

…O Zeus,mbret Dodanas,pellazg,që banon larg,që kujdesesh për Dodonën,ku ishte qëndra e pellazgëve…

De Rada mahnitet nga ky zbulim dhe është i vetëdijshëmse që aty nga Maki ka bërë një zbulim të madh.Dhe këtë kumt e ka shpërndarë në qindra e qindra letra ,në mijëra faqe krijimtarie.

Këtë zbulim do të merrnin edhe vëllëzërit Frashëri,edhe Kostandin Kristoforidhi,edhe Jani Vreto,

Më tej stërnipërit e tyre si Konda,Falaski dhe Pilika do të shkruanin libra të paharruar për mbrojtjen e këtij zbulimi.

Pellazgët kanë jetuar dikur edhe aty në Maki,në brigjet e Italisë dhe të Greqisë së sotme dhe për këtë De Rada ndihet krenar se është pikërisht në vëndin e stërgjyshërve.

Ndaj De Rada dyfish krenar për takimin me Lamartinin në vitin 1884 shkruan…

…Në shtator erdhi nga Franca në Napoli në banjot e Iskias poeti Lamartin.Ai ishte në kulmin e karjerës së tij të shkëlqyer e të brohoritur.Me anë të një marinari i dërgova atij një kopje të Milosaos.Unë isha shtrirë në shtrat nga dhimbjet e shpirtit kur pas pesë ditësh marinari u kthye me këtë letër

…Zotni

Jam i lumtur për këtë shënjë vllazërore poetikedhe politike midis jush dhe meje.Poezia ka ardhur nga brigjet Tuajae aty duhet të të kthehet.

Për çfarë brigjesh bëhet fjalë?Për brigjet e Makit?Kur flet Lamartini për vëllazëri poetikedhe politike dhe për brigjet Tuaja,mos vallë edhe ai ka para sysh lashtësinë e arbëreshëve deri tek pellazgët ?

…Libri i jetës që na rri përpara syve ka në vetvete nje qënie të dyfishtë e të amëshuar ,shkruan në biografinë e tij De Rada.

Për këtë qënie të dyfishtë do të shkruajnë më tej edhe të tjerë….



E Shtune, 19 Maj 2007-gazeta ndryshe

[[Perla]]

KENGE E SERAFINES
Fragment

Arte, shtator 1443
Ishim vasha bujaresha
dhe tek bredherinim.
Une , nga Himara e ardhur
me lemsh ne gji ate jave,
gezim s'kisha, ndonse orne
shkumbebardhes vale, e buzet
nga puhiza plasaritur.
Valandritur nje anije
nga larg me Bozdarin vinte.
Gjer ne cast kur beri kthesen,
gjithe degjuan nje kenge,
qe humbiste e ngrihej prape
permbi djep te valeve.
" Per nje jave patem mjergull,
dhe nga shkuam , ne na fshehu,
si ta kishme armiqte boten.
Por pastaj , te djelen mbrema
shkrepi hena dhe u mbushen
udhet,tempujt edhe deti.
Nga pallati tash me sheh
vasha qe mua me do !
Keshtu mua me tha zemra . "
Dhe vertete , ne drite hene,
ndonese larg , ne qeme afer.

[Warning]

Poetët romantikë shqiptarë Çabej i sheh si krijues të veprave të artit dhe si atdhetarë e edukatorë të kombit. Duke pasur parasysh trashëgimitë kulturore autori romantizmin shqiptar e sheh si romantizëm evropian e si romantizëm ballkanik, duke identifikuar përfaqësuesit e mëdhenj të këtyre pamjeve Jeronim de Radën dhe Naim Frashërin.

De Rada ka trashëgim një kulturë shqiptare - bizantine paraturke. Karakteristikat romantike të poezisë së tij janë: mbështetja në poezinë popullore, thellimi në të kaluarën kombëtare, lavdërimi i Mesjetës, këndimi i shpirtit të gruas, subjektiviteti, pesimizmi, natyra thellësisht religjioze, ndjenja e natyrës ... dhe një interesim për Orientin.

Për sa i takon formës, poezia e De Radës i ngjan këngës popullore arbëreshe në ritëm, në frymë epiko-lirike; ka karakter autobiografik dhe një ndërtim me pamje që lidhen në mënyrë asociative, pa një strukturim të kombinuar logjik.

Pjesa e vepërisë së De Radës lidhet me figurën e tij nacionale në botimet e në diskutimet për gjuhën e për kombin.

“Poezia italo-shqiptare është lëndë ballkanike e derdhur në formë romane, autorët e saj janë të drejtuar në themel nga Perëndimi. Në kundërshtim me këtë Naimi është poet ballkanik i thjeshtë dhe si i këtillë është një natyrë gjysmë-orientale” (105) shkruan Çabej, për të precizuar që ndikimet perëndimore e ndikimet lindore janë bashkuar te Naimi. Fryma romantike (e vonuar) mbërrin te Naimi përmes romantizmit frëng që ishte përhapur në Lindje (Greqi e Turqi). Kështu ai karakterizohet si romantik i Evropës Juglindore, duke kultivuar idenë e lirisë si nacionalizëm modern. Më tutje, Çabej e karakterizon si edukator “sepse veprat e tij më shumë se qëllimit estetik i shërbenin një qëllimi etik

[SERAFIM DILO]

Michele Marchiano.
L'ALBANIA E L'OPERA DI GIROLAMO DE RADA.(1902)

"Presantoj ketu lexuesve nje pasqyre permbledhese te kronologjise e veprave te autorit,se eshte e nevojshme sa dhe joeperkryer dhe e paplote shenimi i G.C.BUGLIARI (Naz.Alb.,II,7,8,9) dhe e pasakte e papltote nje liste e doreshkruar nga De Rada.

1.1836.Milosao.
2.1838.Orazione funebre di M.Bellusci. ("Elegji..")
3.1839.Traduzione del Canzoniere di F.A.Santori. ("Perkthime te kengeve...")
4.1840.Divinazioni Pelasghe.
5.1840.Serafina Thopia (vietata dalla censura ). ("e ndaluar nga ....)
6.1842.Ristampa delle "Divinazioni pelasghe" nel Mattneer del Bidera. (" Ribotim..)
7.1843. Serafina Thopia (Publicato in 10 canti)
8.1845. I Numidi.
9.1847.Odisse (composto a 19 anni e publicato sotto il nome di Saverio de' Marchesi Prato) (" e kompozuar 19 vjeç nen emerin e...")
10.1846-1847 Le Quattro Storie (Ho visto tre esemplari.In uno il titolo e L'albania dal 1460 al 1485 ed e unito alla 2.,edizione del Milosao.Vi manca Videlaide...) ("Kater Historite. Kam pare vetem tre egzemplar....)

11.1847.II edizione del "Milosao".
12.1848.Diana (non ho notizia di questa novella albanese,che cita il Bugliari (Naz.Alb,II,7,6 ) e che manca nell'elenco dell'autore,che pero vi accenna,insieme a Nasta,la quale m'e anche ignota,nell Autobiologia,Periodo I,p.28) ("Nuk kam lajm per kete novele shqiptare...")

13.1848.L'Albanese d'Italia.
14.1861.Principi d'Estetica.
15.1864. Antichita della Nazione Albanese. (Rimaneggiamento delle Divinacioni pelasgiche ). (" rishkrim...)
16.1865.Rapsodie d'un poema albanese.
17.Lettera a G.Stamile.
18.1869.Grammatica Albanese di Giuseppe De Rada (Nell'elenco apparisce tra le opere di Girolamo,da cui e detto pero che e stata curata ).

19.1872.Il libro dello Skanderbeg.
20.1873.III edizione del "Milosao"
21.1873.II libro dello Skanderbeg.
22.1873.III libro dello Skanderbeg.
23.1876.Il Collegio di S.Adriano (Per quest'opuscolo mi affido alla mia memoria)
24.1877.IV libro dello Skanderbeg.
25.1882.Quanto di ottimo vivere sia negli Stati rappresentativi.
26.1883-1886.Flamuri Arberit.
27.1883-1884. II edizione delle "Rapsodie" (Publicata nel Flamuri).
28.1884.V libro dello Skanderbeg.
29.1885-1886.La caduta della Reggia d'Albania (Rimaneggiata dallo Skanderbeg e comparsa nel flamuri,Biblioteca)
30.1890. Pelasgi ed Albanesi (Non mi e noto d'altronnde se non per la critica del Bugholtz.Ma e un rimaneggiamento delle Antichita Albanesi).
31.1891.Il Collegio Albanese deve essere un seminario Corsini o un Liceo-Ginnasio italo-greco ?
32.1893. Sofonisba.
33.1893.Conferenza sulla lingua Albanese.
34.1894.Caratteri della lingua albanese e Grammatica della medesima.
35.1896.Antologia Albanese.
36.1896.Abbecedario della lingua albanese.
37.1898.Specchio di Umano Transito ( Vita di Serafina Thopia,principessa di Zadrima).
38.1899.Caratteri della lingua albanese e suoi monumenti preistorici.
39.1898.Autobiografia,I Periodo.
40.1898.Autobiografia,IV Periodo.
41.1899.Autobiografia,II Periodo.
42.1899.Autobiografia,III Periodo.
43.1900.Prefazione alle Poesie Albanesi ( comparsa nella Nazione Albanese,IV,16,17,18).

[SERAFIM DILO]

Alberto Stratico

LETTERATURA ALBANESE.(Hoelpi 1896)

Ja dhe ku arritem tek Jeronim De Rada,per te cilin mund te perserisim akoma ate qe vite me perpara shkruante per te Angelo Basile,qe e nderon " i larti poet i Shqiperise,i dashuruari i madh i popullit te tije (1)."...
(1) V.Dedica della Tragedia Ines de Castro (Napoli,Trani,1849)

...Tani Jeronim De Rada,plak i nderuar 80-dhjete vjeçar,vazhdon te jetoje thjeshtesisht ne fshatin e tije,duke kultivuar token qe ka,dhe duke rishikuar perkthimet ne italisht te poemave te tije , duke ju kujtuar bashkeatdhetareve te tije memorjet e nenes atdhe.Mosha e vjeter.zhgenjimet qe ka provuar,dhimbjet qe ka hequr nuk i kane humbur asnje nga idealet e rinise,sa qe mendon te pergatiti nje kongres per Shqiptaret,ne synimin kryesor-ashtu siç ai me shkruante ne muajin e kaluar (8 maj 1895) (1)-dhe krijimin e nje publiku lexues te librave kombetare (2).

(1) Per punen e tanishme,me shkruante:"Nga libri juaj keni per tu nderuar,sepse ju me mire se te huajt e njihni léndén,dhe mund te dalloni aty ku ata shtremberojne gjuhen tone perballe teorive te tyre.

(2) Ndersa punimi i tanishem ishte gati per ty shtypur,u be ne Corigliano Calabro Kongresi shqipetar,nga 1 deri ne 4 tetor 1895...
U vendosen bazat e nje Shoqerie Nacionale Shqipetare,dhe u shpall me njézéshmi president nderi i vyeri De Rada...
Ne kongres midis te tjerash u percaktua publikimi i Revistes Italo-Shqiptare,me titull Ili Arbéresévet (Ylli Arberesh-La Stella degli Albanesi)...,krijimin e nje fjalori shqip...,dhe perdorimin e alfabetit te De Rades per shkrimin e gjuhes shqipe,me qellim perdorimin e nje alfabeti te perbashket.



Lidhur me Milosao autori shkruan midis te tjerash, ne gjuhen origjinale:
Fed.Mistral,il grande poeta chiamato da Lamartine l'Omero della Provenza,cosi scriveva del Milosao a 16 maggio 1885 :" Vos creations sont pleines de charme,de frescheur et de calme evangelique. Il giorno cilestro ha sorriso,ecc.,, (e uno dei canti del Milosao) quel deliceux tableau ! cela a le pafum des idylles bibliques et la séve des langues vierges.Je vous felicite,monsieur,d'avoir consacré votre muse,votre amour et votre existence au culte de votre langue maternelle,a la glorification de votre pays et de votre race."

[busavata]

Serafim , mos shkruj aty ku poston BARAT , ka fol shum keq per Ty ..

[SERAFIM DILO]

Serafim , mos shkruj aty ku poston BARAT , ka fol shum keq per Ty ..

E di Busave,bashke me Kallashin nuk flasin fjale te mira...

Kush eshte Barati,se keta ndryshojn emrat si Salomoni grat.

[busavata]

E di Busave,bashke me Kallashin nuk flasin fjale te mira...

Kush eshte Barati,se keta ndryshojn emrat si Salomoni grat.

me duket se nuk e ka ndryshu emrin , veq forumet i ndryshon si ...

[SERAFIM DILO]

me duket se nuk e ka ndryshu emrin , veq forumet i ndryshon si ...

Busave shoku im ;

ça ti bojm Shkendijes qe nuk na thot nai fjale te mire ... me miletin koperativist nuk kena probleme

[busavata]

Busave shoku im ;

ça ti bojm Shkendijes qe nuk na thot nai fjale te mire ... me miletin koperativist nuk kena probleme

thuj :

Hej Shkendije sefte kur t'kan pa
syt mo prej teje nuk kam mujt mi nda
ti e ulun me do shoqe e perbri me nje djal
e une me ni shok aty ball per ball..