Maks Velo

[Albo]

Maks Velo: Gruaja ime agjente e Sigurimit, dëshmoi kundër meje në gjyq

Nga: FATMIRA NIKOLLI

TIRANE - Arkitekti e piktori Maks Velo vjen sot në një rrëfim pa dorashka. Një rrëfim që merr shtysë nga pastelet e tij. Secila prej veprave ka një botë kujtimesh pas e ai nuk ngurron që të ndalet tek secila, për të na thënë se si lindi.
Kushdo që e ka takuar atë, e di se ka karakter të veçantë. Është i drejtpërdrejtë në biseda, i thotë me të njëjtën forcë zëri si miqtë e si armiqtë, por mbi të gjitha ka një të metë-vlerë të madhe: Nuk ka frikë të flasë. I patakt? Jo, përkundrazi. E ka zët t'i thërrasësh 'zoti Velo', kështu që më e mira është ta thërrasësh Maks.
Disa javë më parë, mbase më shumë se një muaj, na pat thënë se po përgatiste të botonte pastelet e hershme të tij. "Ka kohë, do iu lajmëroj, do jenë pak kopje që do i shpërndaj për miqtë më të afërt e për gazetarët", pat thënë ashtu shkarazi, kur e takuam krejt rastësisht në pedonalen e Toptanasve. Për rreth një muaj ai shkoi në Francë ku organizoi disa ekspozita e javët fluturuan ashtu pa u ndjerë. Ia behu në Tiranë sërish këtë fillimjavë. Bie telefoni dhe Maksi pas përshëndetjeve të rastit thotë se u kthye e se në dorë ka librin. E lëmë të takohemi të nesërmen. Është tejet korrekt në orare intervistash, aq sa ka mbërritur përpara, ulur tek "Epiri" pranë kinema "Millennium". Është orar dreke dhe dielli i korrikut është krejt i pamëshirshëm. Maksi na flet për shumëçka, si i bëri pikturat dhe pse i bëri? Si i takoi personazhet e tyre dhe farë historish kanë? Dëshira e veçantë për të pikturuar ciganet, kuksianët e labët.
Janë 38 vepra të para burgut, e më pas janë ato të pas burgut.
E nisim rrëfimin me vitin 1961.
Ju i keni dedikuar një pastel në vitin 1961. Si i njohët Puzanovët?
I kam njohur nga afër dhe me Viktorinë kemi qenë në disa ekspedita. I takova për herë të parë më 1954. Viktoria ka themeluar sektorin e artit mesjetar që ishte në bodrumet e vilës së Zogut, ku është sot Shoqata e të Burgosurve Politikë. Ishin tre veta atje, Viktoria, Theofan Popa dhe Koço Zhegu. Me Viktorinë kam qenë edhe në Berat më 1956, ku ajo kopjonte afresket e kishës së Shën Mërisë. Ajo ka kopjuar 35 afreske që janë në Muzeun e Korçës. Janë kopje precize, i punonte me ngjyra dheu e kishte një aftësi të jashtëzakonshme. Ka rëndësi të përmend, se ajo ka kopjuar afresket e kishës së Vaut të Dejës para se të shembej dhe të vetmet "dokumente" janë punët e Viktorisë.
I kisha miq Puzanovët e kam mësuar prej tyre.
Ç'keni mësuar prej saj?
Nga Viktoria, më shumë kam mësuar nga heshtja se sa nga fjala, se ishte e heshtur, punonte vazhdimisht. Ka katër artikuj shumë të rëndësishëm, që janë baza e bizantologjisë sonë. Janë ripunuar nga të tjerë, janë marrë tezat e saj, janë bërë doktoratura të bizantologëve tanë. S'ka pasur shenja mirënjohjeje nga Akademia e Shkencave. Është e dhimbshme mosmi-rënjohja jonë për njerëz që kanë punuar për kulturën tonë. Ajo ka shkuar në kushte të vështira nëpër kisha, male e fshatra. Ishte e para që çoi vëmendjen e opinionit botëror tek arti ynë bizantin. Prej Viktorisë pat ardhur Llazarjevi në Tiranë, - bizantologu më i madh në botë. Kam këtë portret që e kam bërë në dhomën e tyre. I kisha afër me shpi, unë banoja tek "Hoxha Tasim" e ata tek doktor Kërçiku, i cili qe treguar jashtëzakonisht bujar dhe nuk iu ka marrë qira atyre. Shkoja shpesh. U futa te dhoma. Ata rrinin gjithnjë në një pozicion, ose lexonin të dy, ose Vasili lexonte e Viktoria ëndërronte.
"Pastruesja e zyrës" e 1963-it, është një personazh i vërtetë?
Po. Është pastruesja e Komitetit Ekzekutiv. Punoja për Parkun e madh me një grup me bullgarë. Prej tyre, na kishin lëshuar sallën më të madhe, atë kryesoren. Aty ishin ca kolltukë të veshur me pelushë e atlase të kuq. Pastruesja u ul aty në qoshe dhe unë i thashë që doja t'i bëja një vizatim.
Po pasteli me varre, çfarë do të thotë?
Është imagjinatë, por bazohet deri diku tek Gjiro-kastra e Berati. Ideja është se gjysma e qytetit është myslimane e gjysma e krishterë; varret janë të ndara, ka kisha dhe xha-mi. Po të shohësh vizatimin, është vizatimi im i parë kubist e njëkohësisht, këtu fillova të bëja format e para abstrakte, pra në vitin 1964.
Tri gra nga Shëngjergji...
Më bënin shumë përshtypje, se shajakun e kishin shumë të trashë dhe veshjet e tyre merrnin forma shumë të forta, shumë të rrumbullakosura. Banonin diku pas Dajtit dhe vinin në pazar. Më kanë mbetur në mendje. Në fakt, ngacmimet primitive më kanë ndjekur në të gjithë artin tim modern. Po ta shohësh janë edhe tri forma, edhe tri volume të mëdha abstrakte.
Sa iu rrëmben "ky primitivitet?
Ne nuk jemi akoma në gjendje të kuptojmë vlerën që ka pasur primitiviteti ynë. Tributë tona primitive kishin vlerë të jashtëzakonshme. Unë kam punuar dy tribu, lebërit dhe kuksianët. Për shembull, veshja e kuksianëve, ajo e zeza ka prerjet më kubiste të veshjeve botërore. Më ka pëlqyer arti ynë popullor.
Në vitin 1968 keni bërë edhe një punë me kunguj. Ka ndonjë arsye te veçantë?
Më pëlqenin kungujt dhe i mbaja në studio. Pse? Më tërhiqnin format e jashtme me realitetin tonë. Kungujt më pëlqenin se më kujtonin Dardhën, fëmijërinë... E bëra në një tavolinë të rrumbullakët prej druri. Origjinalin e 1968-ës e kam, por kam bërë edhe një me porosi që ma kanë kërkuar.
Vihet re se janë shumë të pranishme ciganet në punën tuaj. Pse? çfarë iu tërheq tek ato?
Ciganet ishin pasuri e pashterueshme, në formë, në ngjyrë, mënyrë sjelljeje, lëvizjeje... Këtë ciganen e 1969-ës e kam bërë me imagjinatë, pastaj e bëra edhe me vaj, ishte e madhe rreth 1 m e 68 cm. Ma morën, ma dogjën po unë dua ta ribëj, sepse është në fotografinë e dosjes së burgut. E kanë fotografuar para djegies.
Pse ta kenë djegur? Ku e kishte problemin me regjimin vepra?
Unë e kam të qartë pse e dogjën, po e kam të vështirë ta them. Mendoj se djegia e kësaj vepre apo dënimi im, ishte i tëri nga ligësia e artistëve. Nuk ishte Dega e Brendshme, as ministria, as pushteti popullor që i bënte ato, por ishte ligësia e artistëve.
Pra, kolegët tuaj ishin të ligë? Pse?
Po, se sot asnjeri prej tyre nuk është në gjendje të bëjë botimin që bëj unë. Ka 20 vjet dhe asnjëri s'e ka bërë, sepse asnjë s'ka punë si të miat. Ata e dinin se çfarë punësh kisha unë dhe donin që ato punë të zhdukeshin. Edhe sot ëndërrojnë të më zhdukin... Unë nuk bëja ndonjë luftë me ta, por e kuptonin se kjo që bëja unë ishte ndryshe, nuk ishin realizëm socialist. Kjo duket qartë me ekspertizën që ka bërë Kujtim Buza.
Tani që isha në Francë, një gazetar më mori një intervistë. Ai kishte lexuar ekspertizën dhe vendimin e gjyqit. I kishte bërë përshtypje një fjali ku thuhej se "Maksi, megjithëse ecën në rrugët e Tiranës, me mendje është në rrugët e Parisit, New-Yorkut, Pekinit"... Gazetari qeshte dhe thoshte se është aftësi e jashtëzakonshme që "të jesh diku e njëkohësisht të jesh edhe në tri vende të tjera. Si është e mundur të të akuzojnë për një aftësi?".
Keni realizuar edhe një bojaxheshë. Duket një komuniste të devotshme. Si erdhi kjo vepër?
Ka një histori të bukur. Në vitin 1969, vendosa edhe unë njëherë të bëhesha piktor i realizmit socialist. E kam me gjithë mend. Thashë, do bëj një vepër që të ma pranojnë. Vendosa të shkoj në një kantier dhe shkova në një nga këto pallatet që po bëheshin asokohe. Marr pastelet dhe gjej bojaxheshën me të gjitha konditat që kërkoheshin: Duke punuar, e veshur, me rroba... E bëra mbi një metër dhe e çova në Galerinë Kombëtare të Arteve. Nuk ma pranuan as këtë dhe unë hoqa dorë përfundimisht nga realizmi socialist.
Duket e vrenjtur, edhe pse komuniste... Mbase këtu qëndronte problemi?
Epo unë nuk i transformoja dot. Nuk i bëja dot të qeshura dhe ajo ishte mjeshtri më vete.
Si i ruajtët këto pastele?
Disa u dogjën, disa kanë shpëtuar. Ka pasur shumë, s'i kanë marrë të gjitha. Tani që isha në Bretanjë, fondacioni më bleu vetëm një punë, atë të grave zadrimore. Ata më kërkuan që të ekspozoja punë shqiptare, kishin interes për punët shqiptare. Kam vizituar muzeun e veshjeve të femrave të Bretanjës; ato ishin të gjitha veshje të zeza, me këpucë të drunjta, - punime me dorë, - ndërsa ne e kemi me shumë ngjyra.
Kemi edhe një bllok ndërtesash në Tiranën e hershme pa trafik...
Është një bllok banesash tek 'Brryli' në Tiranë, në kohën që ndërtoheshin. Sikurse e sheh, ka dritën e Tiranës dhe realitetin e kohës, vinç, kullë druri, karrocë dore. E doja profesionin, e doja ndërtimin dhe e kam bërë me dashuri.
U pëlqye kjo? Ndërtimi i 'Shqipërisë së Re'?
Jo, edhe këtë nuk e pranonin, e donin fallco. S'e kuptoj. Ndërtimi ynë ishte me shumë vështirësi, saqë mendo, është bërë njëherë një sesion shkencor për karrocën e dorës, (qesh). E gjeta tani tek revista "Ndërtuesi", e mendon dot se me sa vështirësi punohej? Pra, realizmi ynë ishte falsitetit dhe piktorët tanë u bënë mjeshtra të falsitetit. Prandaj nuk i duan punët e mia, se kjo nxjerr të vërtetën se sa fallco është tërë fondi i galerisë.
E keni përjetësuar detin e Vlorës, në kohën kur qe i pastër. Pse shkonit?
Po, shkoja shpesh në Vlorë se kisha tim vëlla. Kur e panë në Francë këtë pikturë tani, më thanë se në të ka fovizëm (nga fov - i egër). Ngjyrat nuk janë ato të vërtetat. Unë bëja ato që doja, si të më vinin.
Si e mbani mend plazhin e kohës?
Ishte shumë i pastër, nuk kishte ndotje, ruhej bregdeti. Sot s'e kemi më.
Ndryshon shumë mënyra e sotme e të pushuarit me atë të kohës suaj? Veshja e femrave?
Ndryshon, por unë nuk e quaj një pasuri sepse pasurinë e njeriut nuk e bën kostumi i banjës, por vlerat e personale. Atëherë kishte një gjë, që ishin më të kujdesshëm, kishte më shumë ndjenjë, më shumë miqësi e më shumë sinqeritet, ndërsa sot ka shumë shtirje e falsitet.
Keni disa punë në Pezë. Si e keni kaluar me banorët e këtij fshati?
Shumë mirë, më kanë pritur mirë. Më çuan për riedukim në Pezë. Ata banorët s'donin t'ia dinin se isha për riedukim. Ishte një kooperativë e madhe që përfshinte 23 fshatra. Në fillim shkova si inxhinier, pastaj si gjeometër, pastaj më çuan për të punuar në arë me gratë dhe kam edhe vlerësim brigade. Nga pezakët ruaj kujtime të jashtëzakonshme dhe që nuk e përfillnin faktin se isha si armik aty. As që bëheshin merak. Në Ndroq kam punuar po ashtu, sepse i pikturoja zonat. Kodrat janë të jashtëzakonshme për t'u pikturuar.
Atje ishit kur iu arrestuan?
Po. Shkoja në Pezë me një mikun tim që punonte si veteriner. Ai më tha se kishin pushkatuar dy poetë në Librazhd. Pushkatimi solli një fakt të panjohur që nuk është studiuar akoma: Hetuesit duhet të pushkatonin sa më shumë njerëz që të ngriheshin në detyrë!
Pra, e kishin si kriter?
Po. Ngriheshin në detyrë, sa më shumë veta të dënonin e të pushkatonin. Edhe hetuesi im Dhimitër Shkodrani pushkatoi në Fier Xhavit Sallakun, nënkryetarin e Komitetit Ekzekutiv, ndaj u gradua, erdhi në Tiranë dhe do të më hetonte mua, madje donte të më pushkatonte, se kisha akuza të rënda që të çonin në pushkatim. Nuk e di se kush ka ndërhyrë që më ndryshuan akuzat. Atëkohë ishin arrestuar Edison Gjergo e Ali Oseku, kështu që e kisha radhën unë. Sigurisht, ishte peshqesh i Lidhjes së Shkrimtarëve që për mua s'ishte Lidhje Shkrimtarësh por kriminelësh, sepse nuk ka Lidhje Artistësh që të dënojë njerëzit e vet.
Unë s'kisha vrarë njeri; kisha disa vizatime që mund t'i kritikonin se nuk i pëlqenin, po s'kishin lidhje me krimin. Kujtim Buza thoshte se Maksi është kundër grave socialiste e realizmit, por unë nuk kisha shkruar se isha kundër, unë bëja punën time, ata të veten. Arti është perceptim personal, është mbivendosje, është sjellje e re. Është tjetër gjë se kush ka vlerë, por s'ke të drejtë ta zhdukësh, siç më kanë shkrirë e djegur 248 punë.
E ndjenit nevojën e penelit në burg?
E vetmja gjë që kërkova kur isha në burg. Njëherë kur erdhi mamaja të më takonte ishte të më sillte disa penela. Meqenëse ngjyrat nuk lejoheshin, thashë se për penelat s'kishte urdhër ndalimi.
Jua lejuan?
Po, çuditërisht mendova në fillim, pastaj e kuptova. Të nesërmen erdhi polici dhe më kërkoi një penel. Unë e dija që kishte një taksë. Vetëm sa i provoja në dorë, i prekja, ua ndjeja butësinë.
Burgu dëmtoi karrierën tuaj, ju vetë. Po me familjen ç'u bë? Si ndikoi tek ata?
Burgu i shkatërroi ata të shtëpisë sime. Motra, Diana, atë ditë që unë u arrestova pati një krizë dhe e çuan në spital. Pastaj e hoqën nga puna edhe Dianën edhe Rozën. Pirron e hoqën nga kryekirurg në Vlorë në Himarë. Babai vdiq i dëshpëruar më 1982 kur unë isha në Spaç, por shyqyr Zotit, nuk i hoqën nga Tirana edhe pse bënë 100 të zeza të tjera. Por, ajo kohë nuk ka marrë fund, vazhdojnë lidhjet indirekte me të gjitha mënyrat. Realizmi socialist vazhdon në forma të tjera. Askush nuk u bë Krisht dhe nuk kërkoi falje. Unë e botova librin për të cilat u bëra kriminel.
Keni edhe nudo, ku i keni bërë?
Në një fshat në jug të Francës. Atje i organizonte komuna mundësitë për të realizuar piktura nudo. Këtu në Tiranë nuk gjen dot një modele nudo për të punuar.
Prania e femrës në pikturat tuaja, është e dukshme. Herë e bardhë, herë cigare, herë e veshur trashë, e herë të tjera format i duken lehtësisht. Por ju, nuk keni folur për femrën në jetën tuaj. Përse?
E para, ne nuk jemi një popull civil që flasim për gjëra delikate, intime. Nuk jemi tipa që i themi të gjitha gjërat publikisht. E dyta, kam pasur një eksperiencë shumë të hidhur me gruan me të cilën u martova. Ja, për këtë.
Si ishte kjo eksperiencë e hidhur?
Ishte agjente e Sigurimit. E kam pasur dëshmitare në gjyq dhe e kam të vështirë ta prek këtë temë, e kam të vështirë të flas, - të paktën derisa të dalin dokumentet, të cilat s'po i marr dot. Sepse, edhe dokumentet nga arkivat nuk iu jepen të gjithëve, iu jepen disave. Dua më shumë të botoj dokumentet se sa të flas vetë. Edhe ato janë me rekomandime politike.
Sa i takon femrës, unë kam folur nëpër libra për të, për femrat në përgjithësi. Në akt-akuzë kam shumë akuza për femrat.
Me të drejtë, apo pa të drejtë?
Sigurisht, kam bërë gabime edhe unë, në kuptimin që, si djalë i ri, isha i çlirët dhe pa paragjykimet që kishte koha. Megjithatë, mendoj se nuk është e rëndësishme kjo. E rëndësishme është femra që influencon në artin që një artist bën.
Gratë e Pikasos janë bërë pikturë. Po të kishte pasur vetëm një marrëdhënie me to, s'do të kishin atë dhunti që kanë. Në atë rast, pra në rastin kur e pikturon, atëherë merr një domosdoshmëri shpjegimi i gruas që është në artin tënd, edhe nëse e ke grua, edhe nëse s'e ke grua. Në këtë kuptim, unë nuk kam pasur nudo të një të dashure, s'bëja dot, dhe nuk mund të bëj dot as sot. Një femre shqiptare s'mund t'ia kërkosh këtë. Unë, nudot që kam bërë i kam realizuar në një fshat në jug të Francës. Ne nuk kemi e nuk jemi të tillë njerëz që të vlerësojmë femrën e trupin e saj, e pastaj të japim edhe shpjegime.
Cila është femra ideale për një artist?
Varet nga artisti. Frojdi bënte nudo femrat e shëmtuara, të shëndosha e me shumë dhjamë, të shëmtuara pra, ndërsa Modiliani të bukurat, të dobëtat. Pra, ndryshon nga njëri tek tjetri.
Atëherë ju, jeni më shumë si Frojdi apo si Modiliani?
Unë nuk kam pasur shumë mundësi të bëj nudo. E ëndërroj edhe sot të bëj nudo. Madje unë i bëj kështu: Ato që kam në vizatime, që i kam bërë në Francë, i hedh në ngjyrë vaj, por nuk bëhet kështu, duhet ta kesh modelen përballë. Nudoja tek artistët është si punë hyjnore, domethënë kur lodhet nga të tjerat vepra ose kur ka probleme, bën një nudo që të pastrojë mendimet. Këto mundësi unë nuk i kam, nuk i bëj dot. Por e kam peng këtë. Ndaj edhe unë i bëj pastelet jashtë.
E keni takuar më ish-bashkëshorten tuaj?
Jo, s'e kam takuar, sigurisht që jo. Madje, kur e shoh nga larg ndryshoj trotuar.
Pse ua bëri këtë? Pse dëshmoi kundër jush?
Është problem shumë i gjatë dhe s'dua t'i futem. Unë dua të nxjerr letrat që ato kanë çuar tek Nexhmije Hoxha, në Komitetin Qendror të Partisë. Duhet të botohen letrat, e kur të botohen ato, s'ka më nevojë për shpjegime. Ato ishin nënë e bijë dhe ishin të dyja agjente të Sigurimit. Këtë gjë, unë e mora vesh mbas martese. E ëma e saj kishte dënuar një këpucar. Kur e mora vesh u tmerrova, por e kisha marrë vesh vonë dhe kishte marrë fund çdo gjë. Kur u bëra gati të ndahesha, - i bëra planet, do kërkoja divorcin, - m'u kundërvunë dhe bënë kundërveprimin. Është një nga tragjeditë e shumta të asaj kohe. Është problem delikat.

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Ish-gruaja: Unë sigurimse? Nuk do ta toleroj më Maks Velon

Nga: REZARTA DELISULA

TIRANE - Ajo s'ka pranuar kurrë të flasë. 20 vitet e fundit ka dëgjuar shumë nga ish-bashkëshorti, e së fundi, të jetë edhe spiune e Sigurimit të Shtetit, bashkë me nënën e saj. Quhet Luçiana Naraçi, vajzë e një familjeje të nderuar shkodrane, ish-gruaja e Mak Velos. Eshtë rritur në Tiranë dhe profesioni i saj, që e ka ushtruar mot e jetë, farmaciste, e bën po aq publike në shoqëri. Eshtë një grua e gjatë, bionde me sy bojëqielli, e kulturuar. Respektojmë të drejtën e zonjës, Luçiana Naraçi, ish-Velo, për të mos publikuar foton e saj si dhe farmacinë ku ajo ushtron profesionin e farmacistes, në pozicionin e drejtueses teknike, inkuadruar në sh.p.k në ortakëri (gjithsej 4 ortakë). Kontaktuam me Z.Luciana Naraçi me datë 13.07.2012, dhe ajo me sportivitet i përgjigjet pyetjeve tona.
Z.Naraçi apo ish-Velo, Mund të bëni një replikë për atë çfarë ka thënë ish bashkëshorti juaj në intervistën e dhënë për Gazetën Shqiptare, ku ju quan ju, dhe nënën tënde, agjente e sigurimit të shtetit?
I jam drejtuar Z.Maks Velo me datë 12.07.2012 me një shkresë bashkangjitur me dokumentacionin cituar në të dhe, në ecurinë e ditëve në vijim, kohë kjo e mjaftueshme e vënë në dispozicion të Z.Maks Velo, për të kontaktuar me mua te adresat e kontaktit të evidentuara në shkresë.
Si e pritët lajmin e Gazetës Shqiptare ku ish-bashkëshorti juaj ju akuzon si agjente, çfarë po bënit?
Isha duke fjetur, krahas punës që kam në profesionin tim delikat (tregtim barnash me pakicë për njerëz), kam edhe angazhime të shumta për çështje të rëndësishme, për njërën nga të cilat që ishte me afat të përcaktuar, kisha punuar deri herën në mëngjes, rreth orës 2.40. U vura në dijeni nga një shoqe (e mirë, ja di shumë për nder) që kisha dalë në Gazetën Shqiptare së bashku me mamanë. Ashtu, pa e kuptuar në thelb problemin, ju drejtova tekstualisht kështu: Ëëëë të keqen, shko ma blej pak Gazetën Shqiptare. Mbasi bëri pak rezistencë, mu përgjigj më zë të fortë; Mirë po ta blej, por nuk ta sjell. Gjithsesi në fund të ditës mu vunë në dispozicion tre Gazeta Shqiptare.
Ju lutem mund të na sqaroni pse në shkresën drejtuar Maks Velos keni përmendur termin rivendosje në afat? Pse një paraqitje kaq zyrtare?
Keni të drejtë që pyesni, por unë ja drejtoj Z.Maks Velo, e mendoj se Z.Maks Velo e kupton shumë mirë. Po ju sqaroj. Me Z.Maks Velo kam pasur një lidhje zyrtare që ka filluar me martesë dhe po zyrtarisht ka përfunduar me divorc në vitin 1976. Për këtë arsye u ktheva rreth 36 vjet më lart në kohë, pra e thënë më qartë; këtë efekt më krijon sa herë bën artikulimin e radhës, një herë për mua e një herë për vjehrrën e tij, e këtë herë në mënyrë "alla grande", për të dyja së bashku, siç edhe duket, për të krijuar QYTETARË DOSJE për qëllimet e tij. Fillimisht po i them Z.Maks Velo që në kohën që pret përgjigjen e aplikimit të tij, nga Komiteti Qendror, për hallin që e ka zënë e, që nuk po e zgjidh dot akoma, në mënyrë që të kontribuoj sado pak, po i vë në dispozicion publikisht adresën e banimit të ish-vjehrrës së tij që është; Varrezat e Shish Tufinës, parcela X, rreshti nr.Y për numrin individual nuk e ndihmoj dot, të më kuptojë të paktën në këtë rast, sepse është një fakt që dihet, ka shumë mbipopullim në atë zonë, por jam e bindur që e gjen po të ketë pak vullnet e të pyesë komshinjtë.
Po dokumentacioni bashkangjitur që ju nuk pranoni të na e vini në dispozicion çfarë paraqesin?
Keni shkresën, lexojeni, gjejeni, prandaj jeni gazetare që të zgjoni nga gjumi me avantazhin e befasisë. Unë nuk pranova t'ju i vë në dispozicion dhe, nuk do të pranoj sepse, nuk do të jem asnjëherë dakord me cenimin e personave të pafajshëm që kanë një sërë privacionesh në jetët e tyre nga gabimet e të tjerëve, e akoma më keq, kur këta persona kanë pasur fatin e madh që ti jepet mundësia e të qënit prind.
Kohë e gjatë, vendime gjyqësore... si e shpjegoni faktin që ju i referoheni Maks Velos, ish-bashkëshortit tuaj, sinqerisht me dashamirësi?
Po, dhe sinqerisht e kisha me dashamirësi, mbasi shpresoja se Z.Maks Velo ta kuptojë me sinqeritet këtë dashamirësi. Të qetësohej, dhe për herë të parë të ulej, të lexonte e të rilexonte duke mbajtur shënime, nga dokumentacioni që i kam dërguar dhe së fundmi të kuptojë që me personin tim po jua them edhe një herë, të flas vetëm në mënyrë zyrtare, duke filluar nga viti 1976, sepse absolutisht nuk do ta toleroj të më flasë duke kërcyer degë më degë, nga maja e thanës e, duke ngatërruar dynjanë.

Deklarata e Maks Velos: Gruaja ime, agjente e sigurimit
Më 10 korrik 2012 artisti Maks Velo në një intervistë të dhënë për Gazetën Shqiptare deklaroi se ish-gruaja e tij ka qenë agjente e sigurimit dhe ka dëshmuar kundra tij në gjyq. "Ishte agjente e Sigurimit. E kam pasur dëshmitare në gjyq dhe e kam të vështirë ta prek këtë temë, e kam të vështirë të flas, - të paktën derisa të dalin dokumentet, të cilat s'po i marr dot. Sepse, edhe dokumentet nga arkivat nuk iu jepen të gjithëve, iu jepen disave. Dua më shumë të botoj dokumentet se sa të flas vetë. Edhe ato janë me rekomandime politike", thotë ai duke shtuar; Unë dua të nxjerr letrat që ato kanë çuar tek Nexhmije Hoxha, në Komitetin Qendror të Partisë. Duhet të botohen letrat, e kur të botohen ato, s'ka më nevojë për shpjegime. Ato ishin nënë e bijë dhe ishin të dyja agjente të Sigurimit. Këtë gjë, unë e mora vesh mbas martese. E ëma e saj kishte dënuar një këpucar. Kur e mora vesh u tmerrova, por e kisha marrë vesh vonë dhe kishte marrë fund çdo gjë. Kur u bëra gati të ndahesha, - i bëra planet, do kërkoja divorcin, - m'u kundërvunë dhe bënë kundërveprimin.

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Archon]

Arkitekti dhe piktori i njohur flet për burgimin në Spaç.

“Dorëzoi në hetuesi fotot e familjes. S’e di në ishte e detyruar. Mbante miqësi me hetuesit e babait tim”

Aktakuza u hartua nga 3 artistë. 12 të tjerë dëshmuan në gjyq.

Kolegët që më akuzuan s’më kanë kërkuar akoma falje.

Në Spaç flinim në kapanon 52 veta në 40 metra katrorë.

Maks Velo ishte 43 vjeç, kur në derën e shtëpisë së tij trokitën njerëzit e Sigurimit të Shtetit. Ishte 35 vjeç, njihej si piktor, arkitekt. Ishte një nga ata të rinj që, siç është shprehur Ismail Kadarjea në një prej librave të tij, binte menjëherë në sy dhe dukej ndryshe nga të rinjtë standardë të kohës. Ishte një njeri modern, i cili merrej me pikturë në qendër të Tiranës. Për emisionin “opinion” të gazetarit Blendi Fevziu, ai sjell një dëshmi që fokusohet në marrëdhëniet në regjimin komunist, mënyrën si u burgos dhe denoncimin nga një prej njerëzve më të afërt në familje, bashkëshortes së tij.

Zoti Velo, mbetet një pjesë ende e padokumentuar plotësisht çështja e regjimit komunist, raporti mes krijuesit dhe regjimit, por edhe gjendjes së burgjeve, pse kjo mungesë?
Ka një literaturë me rreth 35 vepra të 35 aktorëve që kanë shkruar për burgun, por keni të drejtë për diçka. Është një e vërtetë e madhe, pasi pjesa më e rëndësishme e personave që vuajtën në burgje, vdiqën përpara viteve ‘90 dhe kishin frikë të shkruanin. I vetmi që ka shkruar është Engjëll Çoba. Dhe ka fiks frymën e kohës. Është shumë i saktë në ato që ka shkruar. Të gjithë ata që dolën nga burgjet në vitet ‘50-’60, kishin frikë të shkruanin. Ata ishin intelektualët më të njohur. Burgjet shqiptare kanë pasur 3 periudha, njëra deri në vitin ‘60, tjetra ‘60-‘73 dhe periudha tjetër ishte ‘73-‘90. Domethënë, në fazën e parë u futën ata që vinin nga regjimi i vjetër dhe intelektualët më të njohur. Nga këta ka shumë pak kujtime. Periudha e dytë ka kujtime, por është periudha që Enveri prishet me rusët dhe fut në burg njerëz. Periudha tjetër 73-90 është periudha që ka më shumë kujtime. Nga pjesa e parë kemi pak kujtime dhe mua më vjen keq. Se një nga këta njerëz, për shembull ishte Arshi Pipa, i cili nuk ka letërsi dokumentare. As Kasëm Trebeshina gjithashtu.
As fëmijët nuk kanë mbledhur kujtimet e prindërve të tyre…
Nuk flisnin ata. Kishin frikë të tmerrshme.
Në ç’kuptim frikë të tmerrshme?
Kishin frikë, jo në kuptimin se mund t’i tradhtonte vajza ose djali, por kishin frikë se vajza ose djali mund të thoshin ndonjë fjalë, donin t’i ruanin fëmijët. Mua më kujtohet im atë që nuk më ka thënë asgjë për Burrelin. Nuk më ka treguar asgjë. Këtë e provuam vetë ne. Përndryshe, si mund të shpjegohet ai numër aq i madh bashkëpunëtorësh dhe spiunësh brenda dha jashtë kampit?!
Ju u arrestuat në moshën 33-vjeçare…
Më fal, se e kam llogaritur gabim. Jam arrestuar në vitin 1978, isha 43 vjeç.
Ndërkohë kishit një karrierë 20-vjeçare pas shpine, pse u arrestuat?
Problemi për mua nuk ishte as artistik, as ekonomik. Ishte çmenduria totale e Enver Hoxhës. Ai ishte një përbindësh.
Ç’punë kishte Enver Hoxha me ju?
Ai e kishte me artin, nuk e kishte me mua personalisht. Ai e nisi me artin. Ajo shkonte shkallë-shkallë. Ai tha kush janë këta që kanë bërë këto të këqija dhe ndiqeshin dhe dënoheshin. Për shembull, unë tani kam marrë dosjen time nga Ministria e Brendshme, ma dha Kastriot Dervishi. Është dosja totale e hetuesisë dhe e gjykimit. Janë 214 faqe, meqenëse ka një ligj që atyre që u është bërë gjyqi në publik, kanë të drejtë ta marrin dosjen. Mua më është bërë gjyqi në publik, prandaj e mora dosjen. Dhe, po të shohësh, janë rreth 12 artistë të mi, që thonë Maksi ka sjellë artin modern.
Artistë, kolegë tuajët?
Po, po, të gjithë. Dhimitraq Trebicka, Skënder Milori, Kujtim Buza, Foto Stamo, Hektor Dule e plot të tjerë. Është lista sot. Sot asnjëri nga këta nuk e përsërit atë gjë. Nuk e thonë sot që Maksi e ka sjellë artin modern, thonë që e kanë sjellë ata kupton? Atje është akuza. Unë dëgjova edhe këtë të Edison Gjergos. E kam pasur shok të ngushtë dhe e kam dashur shumë. Unë nga jeta ime dy piktorë të vërtetë kam njohur, Mihon edhe Gjergon.
E keni njohur Mihon?
E kam njohur, e kam pasur pedagog. I kam shkuar në shtëpi. Kisha shok djalin e tij. I kam shkuar në studio, atje të Teatri, kur bënte skenat. Mihoja ishte njeri i heshtur, i menduar. Ishte ekzakt si impresionistët francezë. Atë bënte Mihoja në artin e tij. Ishte simfonist i ngjyrës. Nga ana tjetër, Edison Gjergo ishte piktor i vërtetë i artit modern, gjysmë i çmendur në kuptimin e ekseseve. Arti modern e kërkon këtë si Van Gogu, si të gjithë këta. Arti modern kishte dehje nga dy gjëra, nga konjaku dhe nga ngjyrat. E shihja se si ai te ajo studioja e tij ato ngjyrat ishte gati t’i hante. Kishte një sens për ngjyrën, një dashuri për ngjyrën. Dhe më bëhet qejfi që thotë që Maksi ka influencuar që unë bëra atë art. Sigurisht nuk është e vërtetë. Është e vërtetë vetëm në kuptimin që unë isha më i madh në moshë, Edisoni më dëgjonte, vinte shpesh në studion time, unë i shkoja. Përfundoi keq ajo miqësi, sepse nuk i shkova as në varrim nga shkaku i Spaçit. Ai u bë spiun edhe në kamp. Ka qenë edhe në gjyqin e atyre gazetarëve të Radio Tiranës që u pushkatuan. Pata një diskutim të gjatë me Edisonin dhe aty u shkëputëm. Megjithëse ka edhe një denoncim nga Spaçi që u botua edhe në gazetë, për bisedat e mija për artin me Edisonin. Edhe aty na survejonin. Ishte një nga Kruja, i burgosur. Ai ka çuar një raport. Pra, këta ishin të dy. Edisoni ishte vërtet një potencial shpërthyes me gjithë ekseset e tij.
Është e vërtetë që edhe bashkëshortja ka denoncuar për ju?
Është e vërtetë. Është denoncimi aty. Janë fotografitë.
Ju ishit i divorcuar në atë kohë?
Jo. Sepse ajo e thotë aty, që “unë kërkova në librat e të atit”. Pra, ajo kishte kërkuar edhe në dhomën e babait.
Ishte e detyruar t’ju denonconte. Mund të ma shpjegoni, ju ishit i martuar dhe gruaja ju denoncoi te Sigurimi dhe është madje në dosje hetimore?
Nuk e di. Po është edhe në dosje. U botua ajo. Ajo i ka dorëzuar fotot që unë nderoja ushtarët italianë kur isha i vogël. Atje në Korçë, kur erdhën italianët në 1939, u bë festë e madhe, me valle, me gajde. Unë e kisha shtëpinë karshi. Kam bërë foto me ushtarët italianë. Isha fëmijë në atë kohë. Ajo kishte miqësi me vajzën e Nevzat Haznedarit dhe unë i kërkova me insistim që ta ndërpriste këtë miqësi, sepse Nevzati e kishte ndjekur babain në Korçë dhe donte ta fuste në burg. Ajo nuk e bëri këtë, bile i shkonte Nevzatit në shtëpi me torta. Këtu fillova të dyshoj, edhe që kur e ëma e Luzhianës kishte denoncuar një këpucar. Ishte arrestuar ai.
Si mund të dyshojë njeriu te gruaja e vet, me të cilën jeton në shtëpi? Është shumë e pakuptueshme për një pjesë të njerëzve.
Po këtu shpjegohet, nuk e kam nga ana personale, por tregohet mënyra si ishte indoktrinuar rinia. Ajo, kur e kam njohur unë, sa kishte mbaruar gjimnazin, u fut në Inxhinieri, nuk e bëri dot dhe unë e futa në Farmaci. Pra, se si kjo ishte udhëzuar të kontrollonte shtëpinë dhe ka gjetur ato, dhe e thotë vetë i mora dhe i çova në degë. Nuk jam i qartë Blendi, por di të them se janë shumë veprime të instruktuara. Pas kësaj, unë vendosa të ndahem. Kanë bërë veprime shumë të rënda. E ëma dërgoi një letër në Vlorë se im vëlla Pirro, kur u bë dasma, solli një qengj. I shkroi letër Degës së Brendshme. E hoqën vëllain nga shefi i Kirurgjisë në Vlorë, nga aty e çuan në Himarë.
Kishit fëmijë?
Kishim fëmijë.
Si mund të arrinte regjimi që brenda një familjeje të detyronte apo të bindte gruan për të denoncuar burrin, babain e fëmijëve?
Këtu ka zhvillime. Kjo nuk shkonte mirë me pjesëtarët e familjes. Sigurimi e nxiti këtë gjë. Filloi shkallë-shkallë, sepse Sigurimi filloi të bënte mbledhje në lagje. Dhe unë i thashë që nuk mundet që problemet e familjes t’i çosh në lagje dhe në Sigurimin e Shtetit. Ata e shfrytëzuan për këtë punë.
Jeni takuar pasi keni dalë nga burgu?
Jo, nuk jam takuar. Bile, unë kam paguar vazhdimisht për fëmijën, edhe kur dola nga burgu. Dhe ajo nuk ma ka lënë ta shikoj që 1 vjeç.
Nuk e keni parë?
E kam parë 2-3 herë, por nuk kam pasur asnjë kontakt me këtë fëmijë.
Ku ndodhet fëmija sot?
Është në Amerikë.
Kontakton me të?
Jo. Sepse unë i kërkova të dinte të vërtetën. Ai tha jo. Domethënë ka pasur shumë influencë. I ndërroi edhe mbiemrin kur isha unë në burg. Ajo ka bërë shumë veprime kundër familjes sime, motrave, babait. Është shumë e rëndë. Është problemi që një indoktrinim kaq i rëndë tregon se shteti kishte shumë ndikim.
Cila ishte akuza?
Akuzat e saj nuk u pranuan, sepse kishte konflikt interesi. Por që kjo i ka dhënë të gjitha, fotografitë, të dhënat e pikturave, ikonat.
Çfarë ndodhi me pikturat?
Janë konfiskuar 248 punë. Të gjitha bashkë: piktura, vizatime, tempera. Janë 13 ikona. Janë 13 punime të mjeshtërve popullorë. Janë libra, revista të cilat nuk m’u kthyen asnjëherë. Me vendimin për pafajësinë, unë duhet të shpërblehesha për këto. Unë s’kam marrë asnjë lek.
Çfarë ndodhi me to?
Nuk e di. Unë vajta dhe pas ‘90-s kam takuar Ruko Sakon, e cila ishte sekretare e Arkivit. Më tha, Maksi, këtu kanë qenë, më kanë dhënë urdhër për t’i djegur. I kam djegur në kaldajë, tha. Janë djegur të gjitha, përveç disa punimeve në dru. Përveç disa punimeve në dru, nga të cilat kishte vjedhur nga arkivi 4-5. I gjeta unë dy prej tyre.
T’i ktheu?
Më ktheu dy prej tyre. Pjesën tjetër nuk kam marrë asgjë.
Cila ishte akuza?
Akuza ishte agjitacion-propagandë, art modern, influencë perëndimore.
Ç’domethënë influencë perëndimore?
Influencë perëndimore sipas tyre. Pikaso për ta ishte kriminel. Matisi ishte xhelat.
U përmendën si emra?
Janë të shkruara, por më e rëndë është akt-akuza e lidhjes. Kryetar ishte Dritëro Agolli, sekretar Kujtim Buza. Ai e ka formuluar akuzën, edhe pse është edhe nga Skënder Milori, Foto Stamo. Akuzën e kam përkthyer në disa gjuhë dhe ajo është e pabesueshme. Sepse thonë, nuk ka mundësi një akuzë e tillë.
Sa vjet u dënuat me këtë akuzë?
Unë u dënova në maksimum. Ali Oseku u dënua 3 vjet. Edison Gjergo, 8. Unë u dënova 10 vjet për ndikime moderniste në art, në pikturë, arkitekturë. Kam edhe shumë ish-studentë, të cilët kanë denoncuar. Për ato vepra që ishin në bakër te “Vollga”. Edhe për ato të gjitha bashkë u çova në Spaç. Aty gjeta Edisonin. Në momentin e parë Edisonit nuk ia mora me shumë rëndësi, pasi një pjesë e atyre që thoshte aty ishin të vërteta. Ne kishim diskutuar. Me përjashtim të një gjëje, të cilën unë nuk ia kisha thënë, por ishte me shumë rëndësi. Nuk ishte që të thoshe se Picaso është i mirë, duhet që të ishte realizmi socialist i keq. Këtë nuk e kisha thënë, por kjo ishte akuza kryesore. Nuk e kisha sharë ndonjëherë realizmin socialist, pasi nuk kisha punë me të. Ata e donin këtë formulim. Ata e donin dhe Edisoni e ka thënë.
Dhe kur mbërritet në Spaç?
Kur mbërrita në Spaç, u tmerrova. Jo të gjithë që ishin në Spaç, ishin për politikë. Nga 1300, le të themi, 300 ishin për politikë. Shumica ishin ordinerë, për vjedhje apo gjëra të tjera.
Si ishte jeta në burg?
Jetën ta nxinin vetë të burgosurit. Mua më caktuan ditën e parë afër tavanit. Atje ishte tmerr se ishte me 3 kate, ajër i rëndë. Kur zbrita në mëngjes, më kishin vjedhur pantallonat. Më kanë vjedhur xhaketën.
Sa veta ishit në kapanon?
Ishim 52 veta në 40 metra katrorë. Më pak se 2 veta për metër katror. Rreth 80 cm ishte pjesa ku duhet të flije. Donin të nxirrnin material.
Sa vjet ndenjët në burg?
Ndenja 7 vjet e pak. Nga viti ‘79-‘86.
Si ishte burgu, përveç faktit që flinit 52 veta në 40 metra katrorë?
Atje ishte një llahtar i vërtetë. E para, vendi është i tmerrshëm. S’ka diell, temperaturë shumë të ulët. E dyta ishte tmerri i galerive, të cilat ishin fare të pasiguruara. E treta, ushqimi që hanim, vetëm lakra. E katërta riarrestimet, pasi ishte atmosfera e pushkatimeve deri në vitin 1982, kur vrau vetë Mehmet Shehun ishte tmerr. Hetuesit gradoheshin kur pushkatonin. Unë dyshoj që poetët e Librazhdit janë pushkatuar për këtë arsye. Ky hetuesi Dhimitër Shkuadorani pushkatoi në Fier Xhavit Sallakun dhe erdhi në Tiranë kur më mori mua, bashkë me Viktor Konomin, kryetarin e gjyqit. U graduan në Tiranë.
Si kalonte një ditë në burg?
E para ishte koha e gjumit. Çoheshim në mëngjes, pasi binte alarmi. Ishte një curril. Ftohtë. Ishte një acar 10 muaj dimër atje. Banjat e përbashkëta, pastaj shkonim për mëngjes.
Çfarë hanit?
Çaj me bukë. Një fetë buke. Tri feta bukë në ditë. Në drekë kishim një pjatë supë dhe një pjatë supë në darkë. Ata që punonin në galeri, kishin një copë të vogël mishi. Unë kam lavdëruar një herë publikisht atë komandantin e kampit, Meto Kontin, pikërisht për këtë gjë, sepse Metua ishte i vetmi që e vuri me shpatulla për muri Drejtorinë e Minierës. Sepse në ishim në komandë të dyfishtë. Nga Ministria e Brendshme që nxirrte materiale dhe nga minierat për anën teknike. Kishte një marrëveshje të shkruar mes dy ministrive dhe, për ata që bënin të burgosurit dhe për ata që duhet të bënin ministritë për të burgosurit. Ata nuk e zbatonin këtë dhe Metua u tha që të burgosurit po i bëjnë detyrimet e tyre dhe i tejkalojnë, ai i detyroi dhe një ditë nuk i nxori të burgosurit.
Ju nuk punuat?
Punova.
Si ishte puna aty?
Ishte një tmerr i paimagjinueshëm. Unë duhet të ngjitesha 40 metra vertikalisht në një vrimë, kur uji binte nga sipër në të katër anët. Ti duhet të futeshe në një duçkë (quheshin ato mes kateve). Duhet të merrnim materialin dhe e hidhnim në një hinkë dhe pastaj binte poshtë. Aty e merrnim materialin. Këto ishin xhepa me material që hidhej vertikalisht. Një herë njërit nga Burreli iu shojt llamba dhe ra prej aty dhe e nxorën copa-copa. Punova rreth 1 vit e gjysmë. Kisha një raport nga zemra unë. Po ma zhdukën, po pastaj erdhi një komision mjekësor, i cili bëri vlerësimin dhe punova në sipërfaqe pastaj. Shkova dhe nja dy herë në spital
vijon nesër…

Prejardhja
I diplomuar si arkitekt, Velo i ka kushtuar më shumë kohë sesa profesionit të tij zyrtar një pasioni më të herët, pikturës, po kaq sa edhe qëmtimit të stautetave popullore, gdhendjes në dru dhe letërsisë e shkrimeve në përgjithësi. Ka lindur në Paris në 1935, pjesë e një familjeje dardharësh. Babai i tij ishte mjek dhe u kthye nga Franca për t’u vendosur në Korçë. Maks Velo kaloi aty fëmijërinë dhe më pas u transferua në Tiranë. Në kryeqytet u lidh me rrethet letrare, ku spikat miqësia me bashkëmoshatarin e tij, një ndër të rinjtë më të talentuar, shkrimtarin e famshëm Ismail Kadare. Paralel me studimet për Arkitekturë, ai u evidentua edhe në pikturë, ndonëse piktura e tij ishte larg asaj të realizmit socialist.

Modernisti
Qytetarët e Tiranës e kujtojnë kur me kavaletë në dorë hidhte në telajo imazhe të Tiranës së vjetër dhe pazarit në ditët më të ngarkuara të tij. Por, piktura dhe shpirti i tij i lirë u perceptuan negativisht nga regjimi komunist dhe Sigurimi i Shtetit. Kështu vijoi deri në vitin 1990, kur përmbysja e komunizmit i hapi një tjetër jetë. Autori i disa librave dhe disa ekspozitave kudo në botë ai vijon të jetojë intensivisht, si për të rifituar atë kohë që komunizmi ia mori me përdhunë.

Arrestimi
Maks Velo u arrestua dhe u dënua pas një akti që la gjurmë në jetën e tij. Një ndër denoncuesit ishte edhe bashkëshortja e tij, një ndër personat me të cilët kishte ndarë jetën. Ata që i dolën në gjyq dhe që i bënë ekspertizën ishin 3 kolegë, tre piktorë të cilët edhe sot nuk i kanë kërkuar falje për gjestin e tyre. U dënua dhe bëri 8 vite burg në një ndër kulagët më famëkeqe të komunizmit, në Spaç. Mbijetoi dhe, kur doli, nisi të punojë si punëtor në Fabrikën e Abrazivit në Tiranë. Në fund të dënimit refuzoi të bashkëpunojë me Sigurimin e Shtetit, edhe pse u kërcënua prej tij. Jeta në liri ishte po kaq e izoluar sa edhe në burg. Të njohurit në Tiranë bënin sikur nuk e shihnin, ndërsa mbrëmjeve rindërtonte koleksionin e tablove, të cilin Sigurimi ia kishte konfiskuar dhe djegur.

BLENDI FEVZIU

PANORAMA

[Archon]

Maks Velo: Tentuan gjashtë herë të më rekrutonin si spiun

Flet Maks Velo, artisti që i mbijetoi burgut të diktaturës.

Kur dola nga Burgu i Spaçit pas 7 vjetësh e gjysmë, më bënin përshtypje femrat dhe makinat”

Piktori i njohur tregon për shmangien e miqve pas daljes nga burgu.
“Agolli bënte sikur s’më shihte, Kadare më përqafoi”

“Gruaja jo vetëm që s’më ka kërkuar falje, por vazhdon ende…”

Aktualisht është piktor, arkitekt, shkrimtar e plot dhunti të tjera artisti, por gjatë diktaturës ai ishte vetëm një “armik i përjetshëm” i klasës. Gati dy dekada të jetës i ka kaluar në burgim, ose i internuar.

Ky është Maks Velo dhe, çfarë do të lexoni më poshtë, është rrëfimi i tij përballë gazetarit të njohur Blendi Fevziu, në studion “Opinion” të televizionit “Klan”. Pas pjesës së parë ku Velo fokusohej te tradhtia e gruas së tij që e denoncoi te Sigurimi i Shtetit, sot kujtimet e ndalin artistin në të tjera ngjarje e personazhe…
Nga koha që kaluat në burg, cilët ishim miqtë tuaj të afërt?
Unë miq të afërt kisha pak. Në kohën që ishte Fatos Lubonja kisha Fatosin, sepse me Fatosin shkuam bashkë, d.m.th. ata ishin ai grupi që u dënua dhe unë isha me atë autobus. Me Fatosin, me Robert Vullkanin. E kam pasur shok gjatë gjithë kohës. Belin, një nga ata të grupit muzikor. Pak shokë kam pasur, nuk hapesha shumë.
Për çfarë flisnit, kishit frikë?
Nuk ishte puna e frikës, por ishte një kod i pashkruar që nuk duhej të flisje gjëra me zarar, sepse nuk kishe asnjë. Flisnim gjëra pa zarar.
Sa herë në muaj takoheshit me familjarët?
Një herë në muaj, por ishte e vështirë të vijë në Spaç. Mamaja vinte me të afërm të tjerë të burgosurve, të cilët merrnin taksi se nuk mund të vihej ndryshe. Ishin gra. Rreth 3-4 herë në vit.
Lejohej ushqimi?
Po, lejoheshin ca gjëra. Sa mund të mbanin ato ca reçel, djathë, kafe. Kishim dyqan që mund të merrnim ndonjë gjë aty. Kishte dhe kuzhinier që ti i jepje materialin dhe e ndaje ushqimin përgjysmë.
Si e mban mend ditën e vdekjes së Enver Hoxhës në burg?
E mbaj mend mirë, shumë mirë, se edhe e kam shkruar. Është botuar edhe në frëngjisht. Pati disa zhvillime përpara. Ishin të çuditshme. Në muajt janar-shkurt na erdhi një tabor i madh me kuadro të lartë, të cilët na futën në mbledhje. Me pecetë të kuqe në tavolinë, sepse ne nuk na lejohej e kuqja, ishim armiq të së kuqes. Ishte komandanti i kampit, nga Presidiumi, Gjykata. Filluan mbledhjen me një gjuhë shumë të butë, jo familjet tuaja i përkasin popullit dhe ju po edukoheni, do dilni. Por mund të jenë bërë edhe gabime. Ne nuk po kuptonim se ç’po bëhej dhe ishte një histori shumë e bukur. Nejse u mbyll dhe thanë kush ka pyetje. Ishte një jevg nga Durrësi, që tha me leje: Unë, tha, jam dënuar 3 vjet për vjedhje pulash. Edhe më thanë që të të ndihmojmë të të nxjerrim. Më morën dhe më fotografuan të Ambasada Polake, te muri. Dhe u paraqita në grupin e polakëve si ndërlidhës i grupit të polakëve më Ambasadën dhe më dënuan 16 vjet. Tani unë kam 13 vjet këtu. Si do bëhet puna ime?
Tani, pse ishte kjo? Kjo ishte, sepse Enver Hoxha ishte keq dhe kishin frikë se mos shpërthente revolta në kampe. Prandaj vinin të qetësonin situatën. Më vonë e kuptuam këtë ne.
Atë ditë (ditën e vdekjes së Enver Hoxhës) mua më morën dhe shkuam se kishte rënë një shkëmb brenda kaparonit të ushtarëve. Ne vajtëm të thyenim shkëmbin. Të rregullonim murin. Unë po dëgjoja muzikën e altoparlantit. Ishte një muzikë funebre. Në një moment, polici na tha mblidhini të gjitha dhe i mblodhëm ne. Zbritën të gjithë brigadat dhe u bënë lajmërimet.
Është e vërtetë që i shkruat telegram solidariteti të vesë së Enver Hoxhës?
Jo. Domethënë ka pasur një të çmendur nga Vlora, i cili tha dua t’i çoj një telegram. Bile pati një akt heroik nga një shok nga Vlora, një Astrit Xhaferi. Se unë nuk i kuptoj se si i dekorojnë të persekutuarit. Dekorojnë ata që nuk e meritojnë dhe nuk dekorojnë Astritin. Sepse ishim në kapanon edhe hyri Policia me ata të komandës dhe erdhi për këtë punë për telegramin që do t’i çohej Enver Hoxhës. U drejtuan nga Astriti, i cili bërtiti shumë i vendosur dhe ata dolën jashtë. Telegram nuk është shkruar.
A kishit shpresë se pas vdekjes së Enver Hoxhës mund të liroheshit?
Po, patjetër që po. Kishim shpresë dhe pastaj erdhi amnistia e ‘86-s, me të cilën unë u lirova.
Z. Velo, u liruat në janar të vitit 1986. Si ishte Tirana pas 7 vitesh e gjysmë mungese?
Tashi, ai ishte një moment i papërshkrueshëm. Ne dolëm dhe ndenjëm gjithë natën aty në zjarr…
Si, gjithë natën ndenjët në zjarr?
Pastaj aty na bënin mbledhje. Kishte ardhur ajo Gjela Biba nga Rrësheni e ca të tjerë. U hapën dyert e dolëm. Kishte dëborë. Po ecnim, sepse autobusët nuk vinin dot, ishin poshtë në Reps. Ishte momenti më i bukur i jetës, ku merr një farë dinjiteti. Sepse burgu këtë ka, aty brenda sikur të heqin dinjitetin.
Ç’domethënë që ta heqin dinjitetin?
Domethënë që ka një farë poshtërimi. Se ti e di që nuk je dënuar me të drejtë. Madje, mua më thirrën dy ditë para lirimit, që donin të më rekrutonin për spiunim. Ishte hera e gjashtë…
Si u thatë atyre?
Ishte një bisedë shumë interesante, se vazhdoi gati 1 orë. Ata e filluan bisedën me këtë: E dimë që je dënuar kot!
Jua thanë vetë?
Po, ma thanë vetë. Nuk e di pse ma thanë… Mbase donin të më jepnin një goditje psikike. Pas 7 vitesh e gjysmë më tha: E dimë që je dënuar kot! Edhe më thanë që nga komanda kishin folur mirë, sepse unë nuk isha futur asnjë ditë në birucë. D.m.th. respektoja rregullat, se nuk kisha ndër mend të dilja i sakatuar nga burgu. Pra, ishte hera e gjashtë që vinin për të më rekrutuar, 3 herë më erdhën vetëm në Spaç. Një radhë më pyeti Zef Malaj, shefi i degës së Tiranës, më pyeti për Meksin. Një tjetër erdhi një zv.drejtor, këta të fundit ishin oficerë. Edhe më bënë propozimet. Më thanë që do të të japim pafajësinë, do të të shpërblejmë, do të të kthejmë prapë në punë ku ishe, por duam që të bashkëpunosh.
Cila ishte përgjigjja?
Përgjigjja ishte: Unë pesë herë kam refuzuar. Po, e dimë, – më thanë. Vazhdova: Unë për ju nuk kam asgjë. Ju keni bërë një shkollë, jeni oficerë të Ministrisë së Brendshme. Në të gjithë botën oficerët rekrutojnë agjentë. Unë kam bërë një shkollë, nëse doni për atë shkollë, për atë punë që kam, jam gati që të punoj për ju, si arkitekt, si inxhinier. Ndryshe, unë nuk punoj dot për ju. Se tri gjëra unë nuk i bëj dot në jetë: të vjedh, të jem homoseksual, të spiunoj.
Si reaguan?
Në fund pastaj më thanë që ti je armik i përjetshëm, do punosh gjithë jetën punëtor.
Punëtor në fakt punove ti?
Po, deri në gusht të vitit 1991.
A ushtruan keqtrajtim gjatë kohës që ke qenë në hetuesi para dhe pas?
Më çuan me kategorinë e parë, kur ligji për ata që kishin mbaruar arsimin e lartë, ishte që të marrin kategorinë më të lartë. Ndërsa unë gjatë gjithë kohës kam punuar në kategorinë e parë, me pagën më të ulët. Te “Abrazivi”, te uzina më vdekjeprurëse me pluhur, deri në gusht 1991. Nuk e harroj kurrë, para se të më thërrisnin ata, Xhahit Xhaferri më ka thënë, se e kisha shok atë: “Maks, mundohu t’ua presësh, ndryshe ata nuk do të të lënë kurrë rehat kur të dalësh”.
Kanë ushtruar dhunë, tortura gjatë kohës kur ke qenë në burg apo në hetuesi?
Po, hetuesi. Torturat ishin të shumëllojshme. P.sh. të hapnin derën dhe të tregonin një llahtar, një njeri të veshur me një thes. Ose të përgatisnin si aktor, nuk e di, por ta nxirrnin faaapppp, të gjakosur, të goditur, të rrahur. Ishte shumë e rëndë psikologjikisht. Mua më çuan në psikiatri për kontroll, është edhe në dosje. Por kur shkova në spital, ata mjekët ishin të predispozuar të më ndihmonin, duke qenë se edhe unë vetë kisha 3 mjekë në shtëpi: babanë, motrën, vëllanë. I njihnin të gjithë, por edhe mua më njihnin. Unë nuk pranova. U thashë mjekëve: jo, unë jam në rregull. Nuk pranova që të marr raport. Po të doja, mund të kisha bërë raport. Madje, tani kam takuar atë shefin e psikiatrisë dhe ai tha: Maksi ka qëndruar si burrat atje. Nuk pranova raportin dhe më kthyen.
Kur dolët, si ishte jeta jashtë?
Kur zbritëm nga autobusi te “Partizani”, më kanë bërë përshtypje dy gjëra: femrat dhe veturat.
Në ç’kuptim femrat dhe veturat?
Po, nuk kishim parë femra me sy.
Shtatë vjet e gjysmë nuk kishit parë femra?
Kishim parë nga ato mirditoret e veshura që sillnin domate, por femër me këmbë, me gjoks, me krahë, nuk kishim parë. Vetëm një herë erdhi mjekja okuliste e Rrëshenit dhe u bë radha aty që ç’të të them… Edhe një herë tjetër, unë isha shtrirë aty në birucë, përtokë, kur hapet dera dhe shoh një palë këmbë femrash. Ouuuu, thashë unë. Shoh këmbët, shoh kokën. Nejse, çohem unë. Më thotë: Jam zv.prokurorja, keni ankime, më thotë? Ankimeeee, i thashë unë (qesh). Asnjë ankim.
Femrat dhe makinat thatë që ju bënë përshtypje. Po makinat, pse?
Se kishin hyrë ato makinat polake të reja. Sepse të qëndrojnë në kokë, të fiksohen në imazh ato gjërat kur ke ikur në burg, asgjë nuk di ti gjatë asaj periudhe. Dhe sheh menjëherë ndryshimet, kishte një jetë më ndryshe sesa atëherë…
Si u sollën njerëzit pasi dole nga burgu?
Sikur nuk më shihnin fare.

Kisha gjithë ata të njohur dhe bënin sikur nuk më shihnin fare. Një rast ekstrem i Dritëro Agollit, kishte dalë nga “15-katëshi” dhe bëri sikur nuk më pa fare, ndërkohë që unë po kthehesha nga puna. I vetmi, i vetmi, i vetmi që më ka folur në mes të rrugës, ka qenë Ismail Kadare. Unë po ikja për në shtëpi, kur te “15-katëshi” Kadare kishte dalë bashkë me Helenën në rrugë dhe unë bëra sikur nuk i pashë. Kur Kadareja bërtiti: O Maks! U habita. Sigurisht ndalova, u përqafuam

Nuk ju flisnin të njohurit?
Kisha gjithë ata të njohur dhe bënin sikur nuk më shihnin fare. Një rast ekstrem i Dritëro Agollit, kishte dalë nga “15-katëshi” dhe bëri sikur nuk më pa fare, ndërkohë që unë po kthehesha nga puna. I vetmi, i vetmi, i vetmi që më ka folur në mes të rrugës, ka qenë Ismail Kadare.
Si të ka folur në mes të rrugës?
Unë po ikja për në shtëpi, kur te “15-katëshi” Kadare kishte dalë bashkë me Helenën në rrugë dhe unë bëra sikur nuk i pashë.
Ishe mësuar të bëje sikur nuk i shihje njerëzit?
Po, po, ishte teknikë e përsosur. Kur Kadareja bërtiti O Maks, u habita.
Ndalove?
Sigurisht ndalova, u përqafuam. Më tha që pasdite të vish te shtëpia. Edhe më dha atë pikturë që sot e ke ti. Kadare e kishte ruajtur dhe ma ktheu atë pasdite kur u takuam.
Si u ndjeve kur bëre vizitën, pas një kohe kur njerëzit nuk të shihnin?
Kadareja është një personazh shumë i veçantë dhe më vjen keq kur shpesh e godasin ose i thonë insinuata. Sigurisht që ai nuk mund të bënte më shumë kundër Enverit. Do të ishte një marrëzi e madhe sikur ai të reagonte. Nuk mund të reagonte më tepër. Por ai është shumë njerëzor, miqësor, i dashur, i vërtetë, ai i kupton njerëzit dhe gjërat tamam.
Një pyetje përtej kësaj. Thatë që për një periudhë 5-vjeçare njerëzit “nuk të shihnin” në rrugë, nuk të përshëndesnin. Çfarë ndodhi pas vitit 1990?
Pas vitit 1990 ndryshoi menjëherë. Ishte e çuditshme se sa filluan ndryshimet, ashtu filluan edhe njerëzit; si aktorë të përsosur të shikonin, pastaj të buzëqeshnin, pastaj thoshin: Oooo Maksi. Sikur nuk kishte ngjarë gjë. Një nga gjërat më të këqija tonat është hipokrizia. Mungesa e dinjitetit. Është mënyra se si lëvizin, si ndërrojnë, se si ata që më kanë dënuar u bënë disidentë…
A je përballur ndonjëherë me ata që të kanë dënuar?
Sigurisht që jam përballur. Ka dy mënyra se si veprojnë ata. Mënyra që më ka ngjarë 3 herë me 3 dëshmitarë, është që sa i afrohem, fillon dhe ulërin ai. Ulërin me të madhe mes njerëzve, kështu që ti detyrohesh dhe ikën.
Po pse ulërin ai?
E çuditshme është që më ngjau me tre veta, po njësoj. Sa u afrohesh, ulërijnë dhe, ngaqë gjendesh mes njerëzve, detyrohesh të ikësh. Nuk ka kërkuar asnjëri “pardon” (falje).
Megjithëse kaluat 7 vite e gjysmë në burg dhe ju shkatërruan jetën…
Shkoi 18 vjet ajo punë, 1973-1972. Se ishte 5 vjet në Pezë, Ndroq, 8 në burg dhe 5 të tjera…
Dhe askush nuk kërkoi falje?
Asnjeri. Ja, e ke lexuar ndonjëherë ti ndonjërin që thotë se po i kërkoj falje Maksit…
Përfshirë bashkëshorten tuaj?
Sigurisht që jo vetëm nuk më ka kërkuar falje, por vazhdon akoma… D.m.th. ne nuk e kemi atë kulturën e ndjesës. Amerikanët ti e di, thonë dhjetë herë në ditë: Sorry, sorry, sorry. E vetmja është Liri Belishova, që e ke nxjerrë ti në emision dhe e ka thënë. Edhe Bedri Spahiu. Vetëm këta të dy janë. Asnjeri tjetër.
Si je ndier nga gjithë kjo histori?
Kjo është në një kuadër të përgjithshëm. Ti e sheh se si zhvillohet jeta këtu. Sa vrasje ka çdo ditë. D.m.th. unë jam i bindur për këtë, që kjo është një akumulim historik, nuk është sot. Kjo ligësi për njëri-tjetrin, kjo mospasja e guximit për të vënë vlerat e tjetrit në evidencë, për të pasur një hierarki të vlerave… Dhe nuk ka as te njerëzit që janë më të mençurit, jo më te të tjerët. Pra, nuk ekziston hierarkia e vlerave.
Sa gjurmë ka lënë burgu në jetën tënde?
Sigurisht që gjurmë ka lënë shumë, por ajo që unë bëra, ishte që këto t’i ktheja në gjurmë artistike. Dhe ti e di që ai cikli i vizatimeve për burgun që ti ke paraqitur, vlerësohet në botë. Shkëlzen Maliqi ka thënë që “është më i miri në historinë e artit botëror për këtë gjë, për burgun”. Tani në tetor del një libër në “Columbia University”, New York, ka 3 vizatime kopertinë dhe 3 brenda, ka edhe tregime nga profesori Segal, ai di shqip dhe më ka shkruar në shqip… Pra, unë mundohem që edhe ato që kam shkruar, poezi, kujtime etj., t’i kthej në art. Megjithatë, mënyra, hipokrizia e madhe, aftësia për të eliminuar epoka të tëra dhe për t’i transformuar në dobi të tyre, me paturpësinë më të madhe. Për shembull, mua më kanë marrë të gjitha pronat në Dardhë. Ishte shtëpia e gjyshit, babait, aty kanë lindur, janë martuar… Ka bërë njëri stallën dhe më tha: Eja këtu, e shikon sëpatën, ta hap kokën! Dhe kryeplaku më tha në vitin 2006 që të mos vish më në fshat. Kam që në vitin 2006 që nuk kam shkelur më në fshat.
Ke frikë të shkosh në pronën tënde?
Kam frikë. I bëra Prokurorisë së Korçës një shkresë, promemorie, por asnjeri nuk çan kokën.
- vijon -

[xfiles]

Eh grate... dhe miqte...

[Wordless]

Maks Velo ishte 43 vjeç, kur në derën e shtëpisë së tij trokitën njerëzit e Sigurimit të Shtetit. Ishte 35 vjeç, njihej si piktor, arkitekt. Ishte një nga ata të rinj që, siç është shprehur Ismail Kadarjea në një prej librave të tij, binte menjëherë në sy dhe dukej ndryshe nga të rinjtë standardë të kohës.

Kur dola nga Burgu i Spaçit pas 7 vjetësh e gjysmë, më bënin përshtypje femrat dhe makinat”


Aktualisht është piktor, arkitekt, shkrimtar e plot dhunti të tjera artisti, por gjatë diktaturës ai ishte vetëm një “armik i përjetshëm” i klasës. Gati dy dekada të jetës i ka kaluar në burgim, ose i internuar.

vijon-

Mos e vijo fare se nuk ja vlen

[Archon]

Mos e vijo fare se nuk ja vlen

ua po ku e vure re mor burre
Keta gazetaret kemi,ske ci ben

[Xhuxhumaku]

Mos e vijo fare se nuk ja vlen

Po o ka rrjedhur maksi, qe "sndodh",...lol

o gazetari-ja, qe edhe kjo "sndodh" asnjihere

[Ziti]

maksi duhet ta dije qe burgun e ka bere per veten e vet dhe se c`do njeri sot ka hallet e veta. nuk kalohet jeta duke qare. shqiperia nuk ka nevoje per nje mandele afrikane. ai qe eshte i zoti e tregon veten sot ne kapitalizem.
sa piktura ka shite maksi? zero, ashtu si edi rama.

[PELL-AZGAN]

Po ke te drejte ka shume nevoje per 3000,000 milion zorzope te pa cipe e faqezinje qe te vjen tup te thuash qe jam shqiptar kudo ne bote
Ne pasi i pime qumeshtin,me pas gjakun e shqyerja copa-copa, jemi ne aktin e inçestit me mostruoz.
Kapitalizmi sbehet me vjedhje me vrasje de diplloma fallco e me pagese,me poshtersira, spiunlleqe, lepirje bythash,vrasje e vllavrasje.Kapitalizmi yt squhet kapitalizem,Ai quhet :"Heee me te qshifffsha roobt"Me fal per shprehjen kapitaliste shqiptare.

[Wordless]

shqiperia nuk ka nevoje per nje mandele afrikane. ai qe eshte i zoti e tregon veten sot ne kapitalizem.

Pse nuk ja the këtë Saliut kur vëndosi në krye të palamentit dordolecin Arbnori ëë ?? Apo i duhej "Mandela" në atë kohë Saliut për t'i treguar popullit që ...Ja, ne jemi ata të vuajturit, shtresa e të cilës po udhëheq drejt demokracisë dhe lirisë !! Ama edhe pse sot pas 23 vjetësh të burgosurit politik dhe familjet e tyre vazhdojnë të jenë të deklasuar, të pa dëmshpërblyer dhe njëkohësisht të urryer nga politika. E pse të mos jenë të urryer kur kjo politikë , për 23 vjet ka treguar bindshëm se sillet si satelit i PPSH-ës duke u përfaqsuar, me djem, vajza, nipa e mbesa byroje, bile edhe me vetë antarë byroje, të cilët po udhëheqin në sferat më të larta të shtetit dhe gjygjsorit. Na rroftë demokracia dhe liria e cila vlejti vetëm për 1 gjë .... vetëm për të llapur pa na hyr ferr në këmbë as neve që llapim kot dhe as atyre për të cilët llapim ... për të tjerat, ishte më mirë në komunizëm.