KRYENGRITJA SHQIPTARE e vitit 1913 sipas burimeve serbe

[BARAT]

KRYENGRITJA SHQIPTARE e vitit 1913 sipas burimeve serbe

Prof. Dr. Xheladin Shala

Që nga fillimi e deri në mbarim të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (17 dhjetor 1912 - 12 gusht 1913), në rend të ditës u shtrua përgjysmimi i tokave të popullit shqiptar, megjithëse përbënin territorin etnik më kompakt në këtë gadishull. Pra, u shkel me të dyja këmbët parimi kryesor dhe më i drejtë i caktimit të kufirit: parimi etnik. Diskutimet që u zhvilluan në atë konferencë ishin të pashembullta për Evropën. Askund dhe asnjë populli nuk i janë shkelur të drejtat në atë shkallë siç u veprua me shqiptarët. Kështu që, fill e mbarim, diskutimet e zhvilluara gjatë vitit 1913, për qytetet, fushat dhe malet ishin diskutime dhe vendosje kufiri në kurriz të Shqipërisë. Pra, duke i parë konferencat-kongreset antishqiptare gjatë shekullit XIX, e thënë figurativisht Atdheut iu shkëputën gjymtyrët më të begata dhe kjo vazhdoi më egër në Konferencën e Ambasadorëve në Londër më 1913. Atdheun tonë e ndanë përgjysmë. Kjo la pasoja të pallogaritshme te populli shqiptar, deri në ditët e sotme. Kështu, pushtuesit e katër shteteve të Aleancës Ballkanike dhe gjashtë ambasadorët e Fuqive të mëdha, iu qasën çështjes shqiptare në frymën e atmosferës së nderë që mbretëronte para një kataklizme të madhe evropiane dhe botërore. Politika pansllaviste e Rusisë, së bashku me pinjollët e saj ballkanas, ngadhnjeu më 1913. Ata i zgjeruan kufijtë deri aty ku ëndërronin me shekuj. Pra, copëtimi i Shqipërisë u krye pa farë logjike etnike, historike, ekonomike, etj; me të vetmin qëllim përfitimin e sa më shumë territoreve të huaja. Kështu, qëllimet dhe metodat e Serbisë kishin për synim pushtimin e dalëngadalshëm kolonial edhe të gjysmështetit të ri shqiptar të dobësuar pa masë nga cungimi që iu bë. Pra, për t’i gjunjëzuar e nënshtruar shqiptarët krahas mbylljes së tregjeve në Gjakovë, në Dibër, në Prizren, etj; vazhdonin persekutimin e udhëheqësve të Lëvizjes së rezistencës, të cilët bënin përpjekje për t’ua ndaluar hovin pushtuesve mizorë serbë. Nga njëra anë Pashiqi u deklaronte autoriteteve qeveritare të Austro-Hungarisë dhe Italisë se qeveria e tij ishte e gatshme t’i pranojë vendimet e marra në Londër e t’u bindej atyre, ndërsa nga ana tjetër urdhëronte pushtetarët e vet si dhe bandat e ndryshme të komitëve serbë që të depërtonin në thellësi të Shqipërisë, ku bënin masakra të papara. Ajo ishte ndërhyrje e pashembullt në punët e brendshme të shtetit të ri, me qëllim të krijimit të telasheve sa më të mëdha Qeverisë së Ismail Qemalit.

Situatë kritike paraqitej sidomos në lindje të kufijve të Shqipërisë, si në Dibër e në Liqenin e Ohrit. Në ato anë tashmë kishin filluar aksionet e çetave dhe të grupeve të tjera të rezistencës, si në: çesm, Kalivacë, Talishe, Potkozhan, Vasjat e në shumë vende të tjera. Të zhytur në një dëshpërim të thellë nga ky copëtim i panatyrshëm i popullit shqiptar dhe masakrat e panumërta të pushtuesve serbo-malazezë në të dyja anët e kufirit (qoftë në territore që iu dhuruan Serbisë, qoftë në ato anë të kufirit që ajo i mbante në kundërshtim me vetë vendimet e Konferencës së Londrës), rreth mesit të shtatorit të vitit 1913 filloi kryengritja e rrufeshme. Kryengritësit shqiptarë i zunë në befasi forcat ushtarake e policore serbe dhe shumë shpejt aksionet çlirimtare morën pamjen e një ofensive të përgjithshme për t’i çliruar qytetet e rëndësishme shqiptare. Kryengritësit shqiptarë ia mësynë Dibrës, Strugës, Ohrit, Tetovës, Gostivarit, Kërçovës dhe në veri Gjakovës e Prizrenit.

Patriotët shqiptarë nga ish-vilajeti i Kosovës dhe ai i Manastirit, ndër ta edhe Bajram Curri e Isa Boletini, ishin të zhgënjyer pse kryengritja nuk gjente përkrahje të vërtetë te Qeveria e Vlorës. Deshëm s’deshëm duhet kritikuar Qeveria e Vlorës pse në ato momente të zhvillimeve dramatike nuk mori masa për ta ndihmuar atë pjesë të Shqipërisë, bile e pranuar si të lirë.

Kryengritësit shqiptarë depërtuan në katër drejtime: së pari ia filloi grupi çlirimtar nga Qafë-Thana për Strugë, Ohër, Resnjë e më tej; drejtimi i dytë nga Ura e Arasit, Peshkopi, Dibër, Gostivar; i treti nga Ujmishti kah Bicaj, Vranishti, Prizreni dhe Dukagjini, kurse pjesa e katërt e kryengritësve shqiptarë u tubua nga rrethi i Krasniqes dhe i Gashit në drejtim të Gjakovës. Forcat kryengritëse arrinin numrin rreth 12 000 vetë. Depërtimi, sidomos nga Dibra, ishte i fuqishëm dhe i përgatitur mjaft mirë nga të dëbuarit dibranë. Më 17 (29) shtator 1913 çlirohet Dibra me rrethinat e saj. Kështu, lëvizja e armatosur e cila deri atëherë kishte pasur karakter spontan, pas gjysmës së shtatorit 1913 mori përpjestime të gjera nga Dibra, ku u hoq flamuri serb dhe u ngrit flamuri shqiptar. Ushtria dhe policia serbe u detyruan të tërhiqeshin nga Struga dhe nga Ohri dhe të përballonin furinë e kryengritësve shqiptarë mbi Tetovë e Gostivar. Forcat kryengritëse, të cilat e çliruan Dibrën dhe që operonin në rrethinë, numëronin afër 3 000 vetë. Pas një ballafaqimi me kryengritësit, ushtria serbe dhe nëpunësit u tërhoqën në panik. Gazeta “Ozbor” e Zagrebit shkruante se kryengritja si duket është e organizuar mirë, andaj në luftimet e Dibrës ka rreth 1 000 të vrarë, janë zënë robër 300 ushtarë serbë dhe material i shumtë luftarak. Gjithashtu, Luma me rrethinë ishtë ngritur në kryengritje dhe një depërtim i çlirimtarëve ishte përqendruar nga Malësia e Gjakovës në drejtim të qytetit, mirëpo kryengritësit nuk ia dolën ta çlirojnë Gjakovën. Ata në drejtim të Gjakovës i udhëhiqnin Bajram Curri, Hysni Curri, Isa Boletini, Bajram Daklani, etj.

Lufta në drejtim të Prizrenit u zhvillua nga 18 (30) shtatori deri më 22 shtator, gjegjësisht katër tetor 1913. Në ato luftime morën pjesë rreth 2 000 kryengritës. Të dy palët patën humbje të konsiderueshme: me qindra të vrarë e të plagosur. Ushtria pushtuese serbe u detyrua të tërhiqej deri afër Prizrenit. Në krye të kryengritësve u dalluan, veç të tjerëve, edhe Ramadan Zaskoci e Qazim Lika. Kryengritësit shqiptarë shpresuan se do të ndihmohen më shumë nga vëllezërit e tyre në prapavijë. Sipas shtypit, lëvizje pati edhe në drejtim të Tuzit, të Hotit, të Grudës dhe të Gucisë. Kryengritja e vitit 1913, për shkak të përmasave të një fronti të gjerë që kishte, nga shtypi i kohës u quajt edhe Lufta e Tretë Ballkanike.

Për rrethanat dhe shkaqet e kryengritjes “Radniçke novine” e datës 29.09.1913 shkruante: “Shkaku kryesor i të gjitha vështirësive prej të cilave vuajmë sot dhe prej të cilave do të vuajmë shumë në të ardhmen qendron në faktin se kemi hyrë në tokë të huaj”.

Me rastin e çlirimit të Dibrës me rrethinë, është shkruar një raport i gjatë prej 44 faqesh nga përfaqësuesi serb, Qirkoviq, ku veç të tjerash shkruan se me rastin e hyrjes së kryengritësve në Dibër, organizimi dhe disiplina e tyre ishin për lakmi, dhe se kryengritësit kishin përkrahjen e madhe nga populli i Dibrës me rrethinë. Si udhëheqës më të njohur të kësaj ane përmenden: Elez Isufi nga Luznia e Dibrës së Poshtme, vëllezërit Kaloshi dhe Dema, Sefedin Pustina, etj. Ndaj të plagosurve dhe të zënëve robër, kryengritësit shqiptarë janë sjellë në mënyrë humane, konkludonte Qirkoviqi. Nga dokumentacioni i shumtë kuptohet se kryengritësit shqiptarë zhvilluan një luftë, për çlirimin e territoreve të okupuara, për liri e pavarësi, pse jo edhe për çlirimin e gjysmës tjetër të pushtuar nga Serbia e Mali i Zi.

Hyrja dhe çlirimi i disa qyteteve shqiptare në Shqipërinë Lindore nga ana e kryengritësve, e tronditi qeverinë serbe. U morën masa të shpejta në dërgimin e ushtrisë prej 20 deri 40 mijë vetash për shuarjen e kryengritjes, meqë Serbia shprehu frikë nga zgjerimi i saj në të gjitha territoret shqiptare të pushtuara gjatë Luftës së Parë Ballkanike. Për shkak të kryengritjes qeveria serbe i thirri përsëri oficerët që kishte lëshuar në pushim dhe ushtarët e kategorisë së dytë. Ajo kishte dhënë urdhër që meshkujt nën moshën 45-vjeçare të mos largoheshin jashtë kufijve të Serbisë.

Kryengritësit e udhëhequr nga Bajram Curri dhe Isa Boletini zhvilluan luftime të ashpra me ushtrinë serbe. Pas rreth dy jave luftimesh në drejtim të Gjakovës, kryengritësit u detyruan të tërhiqen drejt Malësisë me humbje të konsiderueshme, me ç’rast pësuan sidomos fshatrat dhe popullsia e pafajshme.

Për qëllimet gjenocidale të Serbisë ndaj popullit shqiptar merret vesh nga dokumenti i një komiti serb që i drejtohet vetë kryetarit të Parlamentit, Andre Nikoliqit, më 30 nëntor 1913, në të cilin veç të tjerash shkruan: “Kam ardhur nga Shqipëria, ku kam qendruar 7 javë me çetën prej 26 vetave. Sa i përket mundit nuk kemi kursyer asgjë, por i kemi kryer urdhërat në mënyrë shembullore. Njëkohësisht po ju informojmë se kudo ku ka kaluar ushtria jonë është djegur çdo gjë.” Kështu vetëm në Lumë thuhej se janë pushkatuar e masakruar 700 gra dhe fëmijë. Luma kishte gjithsej rreth dymijë të vrarë gjatë muajve shtator-tetor. Vrasje dhe masakrime ka pasur edhe në fshatra e qytete të tjera shqiptare, si në: Kërçovë, Strugë, Gostivar, Ohër etj. Ndërsa, për Dibrën me rrethinë dhe Lumën gjatë shtypjes brutale të kryengritjes janë lënë shënimet për dëmet dhe shkatërrimet e çdo fshati në gazetën “Liri e Shqipërisë” dhe “Kalendari Kombiar” në Sofje më 1914. Kështu, p.sh. qyteti i Dibrës, diku me 18-20 mijë banorë, në fund të vitit 1913 kishte mbetur vetëm me 2 000 banorë, por edhe ky numër i vogël që kishte mbetur po vdiste nga uria. Ngjarje të tmerrshme ndodhën edhe në Kërçovë e rrethinë, në Krushevë, në Peshkopi e shumë vende të tjera. Nga dokumentacioni kuptohet se ato ngjarje ishin vërtetë të dhimbshme e tragjike. Andaj, shtypja brutale e kryengritjes e shpejtoi krizën e tendosur ballkanike e evropiane. Atëbotë duhej të vinte në terren Komisioni për rregullimin e kufijve. Rreth gjysmës së tetorit arriti kulmi i acarimit të qendrimeve diametralisht të kundërta ndërmjet Serbisë dhe Austro-Hungarisë. Berhtoldi, ministër i Jashtëm austro-hungarez, më 15 tetor 1913, urdhëroi ambasadorin e vet në Beograd, Storcku, që t’ia paraqesë Pashiqit kushtin se a ishte e gatshme Serbia brenda një afati të caktuar ta tërhiqte ushtrinë nga Shqipëria. Pasi u pa se përgjigjja ishte negative, më 17 tetor 1913 Berhtoldi i dërgoi qeverisë serbe një notë verbale në formë ultimatumi, me anën e së cilës kërkohej që ushtria serbe brenda tetë ditësh të lëshonte territorin e Shqipërisë. Qeveria e Vjenës mori pëlqimin e Gjermanisë dhe të Italisë për një hap të tillë. Parashikoheshin komplikime të reja midis blloqeve kundërshtare.

Ambasadori rus në Beograd, Hartvig, pati disa takime me Pashiqin dhe pikërisht pas kësaj më 20 tetor Qeveria serbe e mori vendimin për t’i tërhequr trupat brenda afatit të caktuar prej tetë ditëve. Po atë ditë, përfaqësuesi i Serbisë në Vjenë i solli Berhtoldit përgjigjen e qeverisë së tij lidhur me ultimatumin e 17 tetorit e cila përmbante sigurimin për tërheqjen e trupave serbe këndej vijës kufitare të caktuar në Londër. Ushtria serbe duhej ta përfundonte tërheqjen më 26 tetor në orën 10 paradite. Serbia u detyrua ta tërheqë ushtrinë pushtuese nga Shqipëria dhe njoftoi një ditë para afatit të kalimit të kohës së ultimatumin se i kishte tërhequr të gjitha trupat në vijën kufitare të caktuar në Londër më 22 mars 1913. Mendohej se ultimatumi dërguar Serbisë nuk ishte kërcënim vetëm për të, por edhe për Rusinë dhe fuqitë e tjera që e përkrahën.

Pra, synimi i udhëheqësve të kryengritjes së vitit 1913, veç të tjerash ishte për ta detyruar diplomacinë evropiane që të rikthehej në vendimet për kufijtë meqë shqiptarët ishin në ankth për humbjen e territoreve të gjysmës së Shqipërisë.

Shpirti i kryengritjes së muajve shtator-tetor të vitit 1913 ishin të dëbuarit shqiptarë të vilajetit të Kosovës dhe atij të Manastirit, në krye të të cilëve ishin Hasan Prishtina, Isa Boletini, Elez Isufi, vëllezërit Kaloshi, Bajram Curri, etj. të cilët synonin bashkimin e Kosovës, të Dibrës, etj, me Shqipërinë e Pavarur të pranuar në Konferencën e Londrës. Prandaj, megjithë humbjet e konsiderueshme të popullit shqiptar, duke bërë përpjekje për liri dhe pavarësi kombëtare, kryengritja shqiptare u bë faktori kryesor që e detyroi ushtrinë pushtuese të fqinjëve, të tërhiqej nga Shqipëria e pranuar në Konferencën e Londrës. Andaj themi se Kryengritja e vjeshtës së vitit 1913 ishte ngjarja e fundit e krizave ndërshtetërore ballkanike dhe evropiane para se të fillonte kataklizma e Luftës së Parë Botërore.

Me gjithë pësimet, Kryengritja e vitit 1913 bëri me dije se, të gjitha ato qytete e fshatra ë përfshira në flakën e luftës dhe dhjetëfish më tepër territore të mbetura në prapavijë, ishin tokë historike dhe etnike shqiptare. Deshën apo nuk deshën pushtuesit serbë, çështja shqiptare pas kryengritjes së vitit 1913 u bë edhe më tepër çështje ndërkombëtare. Pra, udhëheqësit dhe kryengritësit shqiptarë në shtator dhe tetor të vitit 1913 bënë një akt patriotik, duke shprehur një atdhedashuri të madhe për territoret e tyre të grabitura nga Serbia e Mali i Zi, megjithëse ishte një moment jo i përshtatshëm ndërkombëtar, pasi që askush nuk e përkrahu. Kryengritja antiserbe e viti 1913 ka hyrë në histori si përpjekja e parë më e organizuar kundër vendimeve absurde të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, e cila rezultoi me krijimin e kufijve kolonialë për shqiptarët. Ajo e bëri të qartë para opinionit ndërkombëtar se kurrë nuk do të ketë qetësi derisa të mos bashkohen gjymtyrët e shkëputura nga trupi i Shqipërisë.

Udhëheqësit e kryengritjes antiserbe në shtator-tetor 1913 e dinin mirë se bashkimi i territoreve shqiptare në një shtet kombëtar ishte një e drejtë e patjetërsueshme, të cilën e gëzonin të gjithë popujt e Ballkanit dhe të Evropës. Rrjedhimisht, nuk kishin pse të mos e kërkonte dhe pse të mos ta gëzonte edhe kombi shqiptar. Një fakt është i saktë: çështja jonë e pazgjidhur kombëtare deri në ditët e sotme, ka në themel Shqipërinë etnike, do të thotë çlirimin e territoreve shqiptare nga të gjithë pushtuesit e vjetër apo të rinj. Pra, synimi i shenjtë i të gjithë brezave shqiptarë ka qenë, është dhe do të jetë bashkimi i të gjitha territoreve shqiptare në një shtet kombëtar, meqë jemi i vetmi shtet në rruzullin tokësor, që është kufizuar në tërë gjatësinë tokësore të kufijve me vetveten, me popullin e vet të një gjaku, një gjuhe, një historie. Mjerisht, edhe sot kur po e përkujtojmë 90-vjetorin e kryengritjes së vitit 1913, populli shqiptar, këndej kufijve administrativë të Shqipërisë, vazhdon të jetë kombi më i rrezikuar në territoret e veta në Ballkan, duke mbetur i copëtuar në tri-katër shtete dhe kjo ndodh mu në zemër të Evropës; dhe kjo ndodh sot kur edhe popujt në kontinentin e Azisë dhe Afrikës e kanë fituar pavarësinë kombëtare, madje para dy-tri dekadave.

Meqenëse kriza ballkanike ende nuk ka përfunduar duhet që me një mençuri të madhe të punojnë të gjithë shqiptarët kudo që janë, me aleatët tanë të sotëm më të sinqertë dhe të mos mbesim peng i flijimit nga prapaskena të rrezikshme.



Burimet dhe Literatura e shfrytëzuar:

Arkiv Serbije (Arkivi i Serbisë), Beograd.

Arkiv Vojnog Istoriskoj Instituta, Beograd (Arkivi i Institutit Ushtarak të Historisë në Beograd

Arkiv jugoslavije, Beograd (Arkivi i Jugosllavisë në Beograd)

Diplomatski Arkiv Saveznog Sekretariata Inostrani poslova Jugoslavije (Arkivi Diplomatik i Sekretariatit të Punëve të Jashtme të Jugosllavisë, Beograd)

Veprimtaria e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës (1912-1914), Tiranë 1962

Puto Arben, Pavarësia e Shqipërisë dhe Fuqitë e Mëdha, Tiranë, 1978

“Radniçke novine”, Beograd 1912-1915

“Obzor”, Zagreb