Robert Shvarc

[wittstar]

Floriri duke folur per Robert Shvarc shkruan:

"Kam degjuar qe personalitetin e tij e karakterizonte nje ironi babaxhane dhe dashamire"

Po.Eshte me se e vertete.Njeri shume i ndjeshem qe dhimbjen e mbulonte me humor.
Besoj se ironine e kishte si mburoje ndaj nje ambjenti te pasigurt per tu rruajtur prej tij.
Besoj se dashamiresia ishte nje nga prirjet e karakterit te tij.

************************************************** *******

Gjermani moj e pabese
Te shkela se me bere ftese
Te dija c'ke nen lekure
Nuk te kisha shkelur kurre

[Brari]

GSH

---

HISTORIA

Vëllai i përkthyesit të njohur Robert Shvarc rrëfen lidhjet mes tyre në fëmijëri dhe rini. Gjithë fistoria e familjes Shvarc, kujtimet me të atin dhe udhëtimi në tokën e hebrejve

Alfredi, i vetmi Shvarc që shkeli Izraelin


---------------------------------------------------------

Admirina Peçi


Portreti i tij ka një hije të veçantë dhe vështrimi poshtë syzeve duket i njohur. Madje edhe ndonjë mimikë e fytyrës. Tek e sheh në këmbë para "Turizmit" në Shkodër, edhe pse nuk e ke takuar kurrë më parë, ai të sjell ndër mend përkthyesin e madh Robert Shvarc. Është vëllai i tij i vogël, i lindur tetë vjet pas Shvarcit të madh, në Shqipëri. Është një personazh që ka preferuar të jetojë i tërhequr, sikurse edhe pjesa tjetër e familjes Shvarc. Pasioni i tij ishte i lidhur me elektricitetin. Babai dhe xhaxhai i tij ishin ata që ngritën Ndërmarrjen Elektrike në Shkodër. Edhe ai gjithë jetën e lidhi me këtë zanat, ndërsa ndiqte me adhurim rrugën e bukur të vëllait të tij, Robertit, tek sillte në gjuhën shqipe autorët e mëdhenj të letërsisë botërore. Alfredi, që tashmë duket paksa i trishtuar, është i vetmi i Shvarcëve që shkoi në Izrael. As gjyshi i tij, as babai dhe as vetë Roberti nuk mundën ta shkelin Izraelin. Ishte një zë i lashtë që i thërriste, që prej kohës kur të parët e tyre jetonin në Austri. Por fati për ta qe i trishtë. Holokausti dhe përndjekjet e shumta shuan pjesën më të madhe të fisit të tyre. Pas luftës, në Shqipëri mundi të mbijetonte vetëm familja e tyre: babai, gjyshja, nëna dhe tre fëmijët e familjes Shvarc. Prej tyre ka mbetur vetëm ai, ndërsa jeton këto ditë të heshtura në Shkodër, bashkë me gruan e tij. Vjen ndonjëherë në Tiranë, te familja e Robertit. Ishte dhe para pak ditësh në një mbrëmje përshpirtjeje kushtuar të vëllait. Por ardhjet në Tiranë ndodhin rrallë, shumë rrallë. Jeta e tij gjithherë ka qenë e lidhur me Shkodrën, dhe pak veç, përtej rrethit të madh të njerëzve që mbiemrin Shvarc e lidhnin me përkthyesin e Remarkut …


Por cilat janë kujtimet e tij dhe rrëfimet për degët e hershme të familjes Shvarc, si erdhën nga Vjena në Sarajevë, rrugët që e çuan drejt Izraelit, lidhjet me Robertin kur ishin fëmijë dhe rinia e hershme… Amaneti që babai i la Shvarcit për të përkthyer "Eksodin"… Të gjitha këto, Alfredi, i vetmi Shvarc në Shkodër, i rrëfen me një lloj nostalgjie, ndërsa emocionohet shpesh kur kujton etapa të trishta të jetës së tij.

Çfarë mbani mend nga fëmijëria dhe rinia e hershme me vëllain tuaj Robert Shvarc?
Kur ishim të vegjël, mbaj mend që e gjithë familja jetonte në një lagje të Tiranës, në një banesë 2-katëshe, e cila kishte katër dhoma. Pronari i saj ishte një i njohur i tim eti. Në atë kohë ata punonin së bashku në Ndërmarrjen Elektrike. Ai i tha babait se mund të jetonim në shtëpinë e tij me qira. Por në vitin 1953 nene na thanë që të bëheshim gati se do të riatdhesoheshim në Izrael. Babi im ishte me origjinë izraelite, ndërsa nëna nga Elbasani. Gjatë bisedës që nëna ime bënte në telefon me vëllain e saj, duke i treguar se nga çasti në çast mund të niseshim për në Izrael, dikush e ka dëgjuar këtë bisedë. Ky person kishte një lloj pozite në Tiranë dhe na zuri menjëherë gjysmën e shtëpisë. Ne u detyruam të spostohemi në gjysmën tjetër të saj, në dy dhoma. Ishte shumë ngushtë. Ne ishim 6 veta në familje: gjyshja, nëna, babai, unë, Roberti dhe motra. Pastaj babait tim i erdhi transferimi për në Shkodër dhe e gjithë familja u shpërngul aty. Që prej atij momenti ne sikur u ndamë me Robertin. Ai qëndroi në Tiranë, sepse kishte punën. Mbeti aty në një dhomë të vetme. Atëherë Robi punonte sekretar në një shkollë, ku sot gjendet Fakulteti i Shkencave. Pastaj nisi punë si përkthyes i turistëve dhe unë shumë rrallë mund ta shihja. Në atë kohë unë isha ushtar në marinë në Vlorë për katër vjet. Sa herë vija me leje, merrja çelësin e asaj dhome ku jetonte Robi. Aty ai më linte gjithmonë një copë letër, pak para, ose më linte porosi që po më priste në klub. Zakonisht takoheshim te klubi i Lidhjes, ku sot është Teatri Kombëtar.

Por unë vija shumë rrallë në Tiranë. Gjatë katër vjetëve që isha me shërbim në marinë, kam ardhur vetëm 2 herë me 15 ditë pushim. Kaq kishim të drejtë.
Pra, ju jetuat fare pak kohë afër njëri-tjetrit…?
Po. Pas mbarimit të ushtrisë ne u ndamë. Meqë familja ime u sistemua në Shkodër edhe unë u sistemova aty, ku nisa punë në Ndërmarrjen Elektrike, deri në vitin 1966. Pastaj kalova në Uzinën e Kabllove. Gjatë kësaj periudhe unë shkoja shumë rrallë në Tiranë. Shumë shokë e miq të tij kanë qenë shumë më afër Robertit sesa unë. Ai vetë pothuajse nuk vinte në Shkodër, sepse nuk e linte puna që kishte. Nga puna si përkthyes me turistët, kaloi në Radio Tirana, e më pas te Shtëpia Enciklopedike.

Babai juaj banonte në Shkodër ndërkohë. Deri në cilin vit jetoi?
Babai jetoi për një kohë të gjatë në Shkodër, ku punonte teknik në centralin e elektrikut, siç funksiononte në atë kohë. Ai vdiq në moshën 63-vjeçare. Edhe ai vuante nga zemra, sepse pinte shumë duhan njësoj si Robi. Ndërsa nëna vdiq dhjetë vjet më vonë, në vitin 1983.

Roberti kishte nisur të përkthente që në kohën kur ai ishte gjallë, apo jo?
Po, që në kohën kur unë isha në ushtri më thoshte se kishte nisur të përkthente një libër shumë të bukur. Ishtë romani "Tre shokët", që ishte dhe libri i parë që mora me autograf prej tij. Më tej vijoi me përkthimin, dhe sa herë shkoja tek ai, e gjeja në tavolinë librin me autografin e tij, ose kur nuk kisha mundësi të shkoja, librin e ri ma niste me autograf.

Si e priti babai juaj orientimin e Robertit për në botën e përkthimit?
Që në fillim Roberti iu përkushtua letërsisë. Ai kishte dell poetik. Shkruante shumë poezi në fillimet e tij. Kurse babai vetë i kishte shumë qejf librat dhe lexonte në gjermanisht e në italisht. Më kujtohet që kur kishte në dorë "Eksodus" (në atë kohë ishim në Shkodër), më tha se "ky është një nga librat më të bukur që kam lexuar gjatë gjithë jetës sime". Asokohe Roberti kishte përkthyer "Tre shokët". Më thoshte: "Këtë libër duhet ta përkthejë Roberti. Por kur t'i vijë koha, jo tani". Atëkohë në Shqipëri ekzistonte antisemitizmi, ishte shumë, shumë e vështirë.

Gjermanishten ju e keni mësuar nga babai, çfarë kujtoni nga ajo kohë?
Kur familja jonë erdhi në Shqipëri, as gjyshja dhe as babai nuk dinin shqip. Në shtëpi të gjithë flisnim gjermanisht, madje edhe nëna ime, që ishte nga Elbasani, e cila ka në fakt një histori shumë të veçantë. Pas lindjes sime (unë linda në vitin 1940), në shtëpi flitej vetëm gjermanisht. Unë fjalët e para i mësova gjermanisht. Më pas me shokët dhe në shkollë flisja shqip.

Por më vonë, kur u rrita, unë nuk iu dhashë letërsisë, sikurse Robi. Unë isha i prirur më tepër pas teknikës.
Thatë se nëna juaj ka pasur një histori të veçantë. Mund të na e rrëfeni?
Ajo lindi në Elbasan dhe u rrit në strehën vorfnore. Pasi mbaroi shkollën aty, i doli e drejta e studimit për rrobaqepësi në Vjenë të Austrisë. Në Vjenë gjyshja ime kishte një rrobaqepësi shumë të madhe, ku mësonte dhe shumë praktikante. Aty i takoi të mësonte edhe nënën time. Pra, ajo e mësoi profesionin e rrobaqepëses në rrobaqepësinë ku pronare ishte gjyshja ime. Edhe njohja me tim atë aty ka ndodhur, në ato kushte. Nëna ime ka qenë shumë e bukur kur ishte e re. Më vonë, po në Vjenë, ajo u martua me tim atë. Pas pak kohe u transferuan në Sarajevë, ku lindi edhe Roberti. Dhe sërish, pas disa vitesh, ata u detyruan të transferohen në Shkodër. Roberti, në fakt, erdhi 2-3 vjet më vonë në Shqipëri, bashkë me gjyshen.

Në Shqipëri erdhi edhe xhaxhai juaj, i cili pati një fund tragjik, apo jo?
Po, bashkë me nënën dhe babain tim erdhi edhe xhaxhai. Por ai pati një fat shumë tragjik bashkë me gjithë familjen e tij. Në vitin 1935 vdiq aksidentalisht në centralin elektrik të Shkodrës. Ai la gruan bashkë me dy vajza. Pas vdekjes së tij Berta, e shoqja, bashkë me dy vajzat përfunduan në kampet e përqendrimit dhe vdiqën. E gjithë familja e tij u shua. Xhaxhai im ka pasur emrin që kam unë sot, Alfred. Ndërsa dy vajzat e tij quheshin, njëra Adela dhe tjera Frida. Pas fundit të tyre tragjik, ata mbetën në kujtesën tonë. Dhe kur mua për fat më lindën dy vajza, u vura emrin e dy vajzave të xhaxhait, Frida dhe Adela.

A ua përcillte babai ritet dhe traditat hebreje?
Vetë babai im nuk ka lindur në Izrael. Madje, ai nuk mundi të shkonte asnjëherë në jetën e tij atje. Në komunitetin që jetonte në atë kohë në Vjenë, ndiqeshin me përpikmëri të gjitha traditat. Atje ka lindur babai im, por edhe gjyshi, i cili ishte i nënti vëlla. Ata ishin një familje shumë e madhe, por më pas lidhjet me ta u ndërprenë, për arsye se ata janë persekutuar të gjithë gjatë kohës së luftës. Kurse në shtëpinë tonë mbaj mend se babai na fliste në rastet e festimeve të ndryshme. Kishte dëshirë t'i festonte në mënyrën origjinale izraelite. Vinte kapelen në kokë, lexonte tekste të ndryshme, sidomos ditëve të premte e të shtuna. Por unë isha tepër i ri në atë kohë. Nëna jonë ishte ortodokse me origjinë. Dhe më tepër këto rite i bënte babai dhe gjyshja. Ai nuk kishte shumë dëshirë që ne t'u futeshim këtyre riteve. Por kur unë u rrita, ai më thoshte shpesh se, herët, menjëherë pas luftës, neve si familje na doli e drejta e riatdhesimit në Izrael, por na u anulua sërish. "Sidoqoftë," më thoshte, "jam i bindur se ju do të riatdhesoheni dhe do të keni rastin të shkoni në Izrael. Unë nuk do të kem mundësi të shkel atje…". Si duket e parandiente, sepse ne u riatdhesuam shumë vjet pasi vdiq ai, vetëm në vitin 1991.

Si ndodhi vajtja juaj në Izrael, si e përjetuat?
Ishte tepër e vështirë në atë kohë. Motra ime filloi t'i bënte më parë dokumentet. Ndërsa unë më vonë. Në fakt hezitoja. Roberti më thoshte shpesh: "Ti nuk ke çfarë bën në Izrael, sepse unë ta njoh tipin. Ti nuk do të mund të ambientohesh në vend të huaj". Por unë kisha dy vajza të martuara në atë kohë dhe gjendja ekonomike e tyre ishte shumë e vështirë. Më duhej të shkoja, të paktën për hir të tyre. Në Izrael unë mbërrita një muaj, apo një muaj e gjysmë pas motrës sime. Që atë kohë e kuptova se unë nuk mund të jetoja në një vend të huaj. Në Shqipëri kisha gjithë shoqërinë, kujtimet e mia. Dhe ndodhi krejt siç e kishte parashikuar Roberti. Atje qëndrova vetëm një vit e gjysmë. Nuk munda ta jetoj largësinë, shkëputjen nga Shqipëria. U ktheva, megjithëse këtu nuk gjeta më pothuajse asgjë, as shtëpi, asgjë…
Vajzat mbetën atje, për njëfarë kohe. Pastaj u shpërngulën.

Në cilin qytet jetuat në Izrael?
Në Izrael na çuan në një qytet të quajtur Harmiel, në veri të vendit, në kufi me Libanin. Ishte një qytet shumë i bukur, gati përrallor, i ndërtuar në shpatin e një mali, i gjithi mbi shkëmbinj. Në atë qytet kishte gjithkund lulishte dhe pemë nga më të ndryshmet, gjithë vitin të gjelbëruara.
Ndërkohë, Roberti qëndroi në Tiranë...
Po, ai qëndroi këtu. Flisja me të vetëm në telefon. Kur i thosha se jam mërzitur dhe nuk mund të qëndroj më tepër, ma kthente: "Të kisha thënë mos e merr atë rrugë".
Roberti vetë nuk e shkeli Izraelin…
Jo, asnjëherë…

Kishte dëshirë të shkonte?
Të them të drejtën, nuk ma ka përmendur asnjëherë. Po të kishte dëshirë, do ta gjente mundësinë. Mund të vinte me ne, ose mund të vinte edhe më vonë. Madje, në kohën kur u sëmur, motra i thoshte: "Pse nuk vjen ta bësh vizitën në Izrael, sepse do të kesh lehtësira". Por ai nuk pranoi, tha se do të shkonte në Gjermani. Atje kishte një shok të ngushtë, i cili e ndihmoi. Operacionin e parë e bëri në Gjermani, në një spital hebre.

Tani në Shkodër me kë jetoni?
Jetoj vetëm me gruan. Vajzat nuk janë kthyer në Shqipëri.


Historia me pianisten Margarita Kristidhi

Kur e ngatërronin me Robertin
Ndonjëherë ndodhte që njerëzit i ngatërronin. Ose e bënin lidhjen menjëherë që ata ishin vëllezër. Kur ishte në marinë në Vlorë, Alfredi kujton një detaj të bukur lidhur me këtë. Atë kohë, sa herë merrte leje, vinte gjithmonë në Tiranë te Roberti. "Unë gjithmonë i çoja telegram Robit, para se të vija nga Vlora. Edhe një herë që erdha në Tiranë, shkova në dhomën e tij, ku më kishte lënë shënimin: 'Jam në Durrës me turistë'. Sipas tij, ky komunikim kishte ekzistuar gjithmonë mes tyre. Ai rrëfen se pas asaj ardhjeje në Tiranë, në afishe jashtë kishte parë të shënohej afrimi i premierës së operës "Berberi i Seviljes". "I shkrova një letër dhe i thashë se doja një biletë për atë shfaqje. U nisa për në Shkodër dhe që andej fola në telefon me të. Më tha se biletën e kishte lënë në dhomën e tij, dhe më theksoi datën e shfaqjes. Më kujtohet se isha në radhën e parë. Mund të kishte rreth pesë-gjashtë veta në atë radhë. Kisha veshur uniformën e marinës, kapelën e kisha vendosur në karrigen bosh, në krahun e majtë timin dhe po shihja shfaqjen. Por aty më bëri shumë përshtypje një pianiste që ishte në orkestër. Ishte Margarita Kristidhi, të cilën atë kohë nuk e njihja. Po ashtu edhe Llukë Kaçaj në rolin e Don Bazilios më bëri përshtypje. Por më tepër në atë shfaqje mbaj mend që shihja pianisten". Kështu rrëfen Alfredi, ndërsa thotë se krejt pa vetëdije po provonte një lloj simpatie të veçantë për pianisten. "Pas shfaqjes do të takoja Robin, i cili më priste te klubi i Lidhjes. Kur mbërrita atje, ai ishte në tavolinë me dy-tre të tjerë. Mbaj mend që më tha, ndërsa qeshte: "Unë ta kam prerë biletën që të shohësh operën, jo pianisten". Shtanga. Thashë me vete se nga e kishte marrë vesh ai kaq shpejt. Por, menjëherë ai më tregoi me gisht Margaritën, e cila ishte me biçikletë. Ajo kishte ardhur para meje dhe me siguri e kishte bërë lidhjen. Ajo e kishte kuptuar se isha vëllai i tij".


"Ditët e fundit me Robin"

Ato janë ditë shumë të trishta. Por është njëkohësisht dhe koha kur ai ka qëndruar më gjatë pranë Robertit. Muajin e fundit në spital kanë ndarë bashkë shumë biseda. Ndërsa një amanet të hershëm që ati i tyre e la për Robertin, e kanë zënë në gojë shpeshherë, ato net të gjata kur përkthyesi i njohur merrej pafundësisht me librin "Eksodi". Ishte historia e hebrenjve, ishte historia e të parëve të tyre, një histori që iu përkiste atyre. "Më kujtohet koha kur ai punoi me këtë libër. Muajin e fundit të jetës së tij unë kam qëndruar në spital bashkë me të. Atë natë që përfundoi faqen e fundit të "Eksodus", punoi deri vonë. Më pati treguar e shoqja, Aristeja, që në ato momente kishte thënë: 'Sot i dhashë fund amanetit që më pat lënë babai'. Sepse babai i pati thënë: 'Këtë libër duhet ta përkthesh patjetër'. Aty është historia e hebrenjve, është libri që ai vlerësoi më së shumti në jetën e tij". Më tej Alfredi kujton se ato kohë në spital ky libër ishte strumbullari i bisedave. "Muajin e fundit që ishte i sëmurë, kemi folur shumë për këtë libër. Ditët e para ishte mirë me shëndet dhe na qëllonte të flisnim shumë gjatë". Kur kujton këtë periudhë, emocionohet së tepërmi. Kujton edhe detaje të vogla, copëza bisedash, ditët kur i ati e lexonte në shtëpi në Shkodër, në kohën kur ai ishte një libër krejtësisht i ndaluar. Dhe me këto biseda, tani kaq kohë pas lamtumirës së Robertit, Alfredi pohon se kaluan kohën më të gjatë bashkë. Dy vëllezërit e rritur me rrugë krejtësisht të ndara, për herë të parë rrinin një muaj rresht me njëri-tjetrin.


UNË NUK MERREM ME PËRKTHIME
I ka ndodhur të përkthejë tekste të shkurtra. Por ai e thotë me bindje: "Unë nuk merrem me përkthime". Vetëm një kohë i ka ndodhur, ca vite më parë. "Kur punoja privatisht si elektricist, kishte raste që kisha kohë dhe merresha me ndonjë përkthim. Pasi u ktheva nga Izraeli, kam udhëtuar shumë herë jashtë shtetit dhe një herë në Gjermani gjeta dy libra voluminozë me barcaleta. Ato i përktheja kur kisha kohë. Me ato barcaleta kemi ndërtuar disa emisione në Radio Shkodra bashkë me Paulin Selimin. Por, përveç këtyre barcaletave, nuk jam marrë herë tjetër me përkthim. Madje, më është dukur absurde të rivalizoj vëllain tim".


KUR LEXOJA "EKSODIN" NË GREQI

"Eksodus" ishte titulli i librit në gjermanisht, të cilin nisa ta lexoj një verë, diku para tetë vjetëve, kur isha me pushime në Greqi te një shoku im". Alfredi kujton se një ditë në plazh, ndërsa lexonte, dikush kishte ndaluar para tij dhe i fliste gjermanisht. "Unë ngrihem dhe i flas po gjermanisht", thotë ai, ndërsa kujton se të varur në qafë ato ditë në Greqi mbante yllin e Davidit, të cilin edhe sot e mban me fanatizëm. "Ai që më foli ishte gjerman, punonte për revistën 'Spiegel'. Më tha se këtë libër e kishte lexuar tre herë dhe ishte i magjepsur pas tij. Kishte shumë dëshirë të fliste me mua për atë libër. Kjo mbase ngaqë bëri lidhjen me origjinën time", kujton Alfredi.

[Ard]

Brari,me ke dhene nje kenaqesi te madhe me kete shkrim.Nje interviste e pakrahasueshme,nje histori qe te krijon dhimbje dhe simpati njekohesisht.
Jeta eshte e cuditshme me te gjithe!
Flm qe e solle mes nesh.
Mel.

[Diabolis]

Vargje lamtumire për një shok rinie
Për A.K

Ne vetëm ëndrra kishim asgjë tjetër!
Ende të shkurtra i mbanim pantallonat,
Dhe na pëlqente si kushtrim i vjetër:
Si shqipet lart e jo rrëshqanë si bollat!

Na i copëtuan ëndrrat, na i vranë.
S'e hidhnim këmbën dot mes gjarpërinjsh.
Dhe vanë ditët, vitet.... e na lanë:
Tejman mortor e flakërimë qirinjsh.


Tani sikur edhe botën të na falin,
S'na duhet më ia kthejmë prapë Mizorisë!
Asgjë, asgjë s'na e shuan dot më mallin
Për të pamajmet ëndrra të rinisë.

Ne vetëm ato kishim asgjë tjetër
Ende të shkurtra i mbanim pantallonat,
Hovet dhe shpresa dhe besën e vjetër
Drejt qiellit i lëshonim si balonat...

***
Tani po ikën...Më ti s'do kthehesh!
(as ty s't’i kthyen vitet e qelive!)
me vlegën e atdheut më s'do dehesh
sakaq s'të la ty trill i "perëndive"!

Maj '91

[ooooo]

Falmë
Nga Robert Shvarc
(e pabotuar - shkruar ne vitin 1957)


Oh, falmë, falmë mikja ime
Në ta lëndova përsëri
At’ plagë që s’don më ngushëllime,
që don të mbetet si jetime
krenare pa njeri!

Oh, falmë, falmë pse kërkoj
Prej teje unë dashurinë
E dhëmshurisht pse të qortoj
Në çastet-vrer, kur shpesh harroj
Se ty ta vranë rininë …

Esht’malli im gjithë pikëllim
Që djeg e bren aq pushtetplot
E kur s’e gjen ate flijim
Që e njeh aq fort në shpirtin tim
I mbeten veçse lot!

Esht’ zemra ime q’u mësua
Çdo rrahje t’sajën ta durojë,
që kurrë s’i tha njeri “Të dua!”
që u ndez përherë dhe u shua…
pse di të dashurojë.

E pra, më fal e dashur ti,
tani t’kuptoj unë ty më mirë:
çdo ças dhe unë po ndiej mërzi
e shpesh s’kam mall, s’kam dashuri,
s’kam gaz, s’kam më dëshirë!

Oh falmë, falmë mikja ime,
s’do t’i lëndojmë ne kurrsesi
k’to plagë që s’duan ngushëllime,
që duan t’mbeten veç jetime
ashtu si une, ashtu si ti …


1957

[ooooo]

***

Pa shkak të kapë ka 'i herë, o mik, trishtimi

e s'din çka ke e s'din ku të dhemb;

të duket natë kur n’qiell zbardhon agimi

e lulja vetë të duket veç nji gjemb,

kur t'kapë, o mik, trishtimi.



Pa shkak të kapë ka'i herë, o mik gazmendi,

e s'din pse qesh, kur t'vjen ma mirë me qa,

të duket reja posi tis argjendi

e lulja t'dehë kur asht zbe e tha:

kur t'kapë, o mik, gazmendi ...



1960



***
thjeshte me shume se e bukur

[dardajan]

Nderime gjithmon nderime per mikun tim qe nuk linte gje pa me nxjerre kur shkoja ne shtepi te tij Shqiptar e kaluar Shqiptarit nga mikpritja.Patriot me shum se shum Shqiptar qe hiqen te tille. Njeri i pazevendesueshem nga te gjitha anet.
Respekt vetem respekt per emrin dhe punen e tij.
Arbeni.

[Xhuxhumaku]

Robert Shvarc, Vargjet e pluhurosura.

» Dërguar më: 24/10/2010 - 15:28


Admirina Peçi

Robert Shvarc ka botuar qysh herët poezi. Ishte fillimi i viteve ’50... “Ju siguroj që ish te shumë i talentuar. Por më
vonë ai hoqi dorë nga botimi i poezive...”, thotë Amik Kasoruho, një prej miqve më të afërt të Robert Shvarc, i cili ka vendosur të na zbulojë pikërisht këtë anë të panjohur të përkthyesit brilant, që paskësh qenë edhe një poet i mrekullueshëm, por që këtë mikrobotë rrezatuese të botës së tij të madhe ia paskësh dëftuar vetëm miqve të tij të afërt.
Ka një kohë për gjithçka në këtë botë. E duket kjo është koha ideale të zbulojmë poetin Robert Shvarc. Që prej më shumë se një viti Amik Kasoruho po merrej me botimin e një vëllimi poetik të Robert Shvarc, e tashmë ky libër nën logon e shtëpisë botuese “Omsmca” është gati për të shkuar tek vitrinat e librarive e bibliotekave. Kasoruho i ka qëndruar besnik një fashikulli me poezi,(shumë i dashur për të, të cilin e kish marrë me vete që kur emigroi në Itali dhe e ka mbajtur si një hajmali për vite të tëra) me një parathënie kaq domëthënëse dhe emocionuesve që vetë Shvarc kishte shkruar në krye të këtij vëllimthi.
Në këtë intervistë me Amik Kasoruhon, do të zbulojmë shumë detaje nga kjo mardhënie e veçantë që Robert Shvarc pati me poezinë.
Po ashtu do të botojmë për herë të parë një cilëk me poezi të zgjedhura nga ky vëllim, së bashku me pasthënien e shkruar nga vetë Kasoruho, një shënim ku veç librit, zbërthehet edhe mardhënia e të dyve, përjetimet e egra të një sistemi si ai që kaloi Shqipëria për afro 50 vjet, dhe rrugët që mori fati i të dyve në ato rrethana…

Z.Kasoruho, si lindi ideja për përzgjedhjen dhe botimin e poezive të Robert Shvarcit?

Ka qenë një mendim i hershëm. Edhe pse që në gjallje të tij qeshë përpjekur t’i mbushja mendjen per botimin e një përmbledhjeje poetike, (kete episod e kam vënë në dukje në pasthënien e librit që po botohet), filloi mori trajtën e një borxhi qe duhej larë, kur miku im u nda prej nesh. Mungesa e tij, malli për të, ideja që ai nuk jeton më, më mbushën shumë dhe gjatë vizitave të here pas hershme në familjen e Shvarcit, e shoqja, Aristeja më tregonte dorëshkrime të Robertit. Disa prej tyre i kisha edhe unë të ruajtura. Kjo ishte shkëndija, kurse shtysa përfundimtare ishte një fletore që gjetëm mes dorëshkrimeve, e modeluar nga vet Shvarci si kopertinë libri me titullin “Vargje të pluhurosura”. Aty ishin një tufë e mirë poezish.

Të gjithë e njohin si përkthyes Robert Shvarcin. Ndërsa ju e keni njohur herët. Si kanë qënë fillimet e Shvarcit në fushën e letrave?
Shvarci ka botuar qysh herët poezi. Ishte fillimi i viteve ’50. Ato u botuan fillimisht në gazetën “Letrari i ri” dhe në “zërin e rinisë” ju siguroj që ishte shumë i talentuar. Më vonë ai hoqi dorë nga botimi i poezive dhe për këte flet shumë qartë në parathënien e librit të poezive të tij.

Dhe për një kohë të gjatë poezitë i shkruante për vete, apo për ndonjë mik. Përse nuk i ka botuar?

Këtë përgjigje e ka lënë të shkruar vet Shvarci në një shënim që e kishte vënë në krye të fletores së poezive që i kishte titulluar pikerisht “Vargje të pluhurosura” dhe që është vënë në parathënien e librit të poezive të tij (po e citoj fjalë për fjalë):
“Janë vargje sirtari, të shkundura nga pluhuri i shumë e shumë viteve. Vargje thuajse të harruara, të ndrydhura, të frikësuara e, pse jo, edhe të ndjekura – sepse totalitarizmi edhe meditimet krejt personale e krejt pa të keq i quante “ideologji borgjeze me helm të sheqerosur kundër diktaturës së proletariatit”.

Ekziston një thënie e një të mënçuri: Ai që s’është idealist në moshën njëzetvjeçare, s’është njeri; ai që mbetet idealist edhe pasi i kalon të dyzetat, është idiot.” Idealizmi i brezit tim – me përjashtim të konformistëve të ndërgjegjshëm – mori fund në vitet ’60, kur u bindëm se në Shqipërinë “socialiste” s’ishte aspak puna për të mbrojtur një ideal të madh njerëzor, por vetëm e vetëm për të ruajtur një fron sundimtari …

Kam shkruar edhe unë, prozë e poezi, deri në fund të viteve ’50. Por pastaj vendosa të hesht, të hesht në mënyrën time: penën e vura në shërbim të penave të fuqishme të letërsisë botërore. Pa këtë ekuilibër që arrita të fitoj për vete, do të kisha marrë fund për së gjalli. Por edhe kjo punë ishte një punë me zarar, sepse diktatura nuk kënaqej vetëm të heshtje ndaj saj, por dëshironte edhe të flisje për te.
Brezat e rinj le të më falin, nëse vargjet e mia të dikurshme ndoshta s’do t’i ngrohin sa ç’duhet – fundja janë vargje të pluhurosura dhe tani jemi në fund të shekullit XX. Por për diçka duhet të jenë të sigurtë: ne çdo gjë që kam shkruar ose rikrijuar, kam menduar gjithmonë për rininë dhe për atë do të mendoj përsëri, deri sa të kem jetë.

Duke i lexuar, hedhur në kompjuter, përzgjedhur, çfarë karakteristikash keni vënë re në poezinë e Shvarcit?

Në gjithë poezinë e Shvarcit vihet re ndershmëria e njeriut, sinqeriteti i artistit. Është përgjithësisht një poezi rrëfimtare, sa më duket se janë faqe të jetës së Shvarcit. Ishte njeri që ndjente peshën e fatit, merrte mbi vete bënte të vetën çdo gjë që u ndodhte atyre që njihte apo që i jetonin pranë, e çmonte miqësinë si rrallëkush. Marrëdhënia me jetën shprehet në poezi në fillin e një konflikti ku është një lloj opozitari, që i ka ruajtur të paprekura parimet e veta duke qenë një njeri që nuk binte në kompromis, kur ishte puna për të ruajtur integritetin e tij moral apo për të respektuar njeriun me “Nj” të madhe.

A ndryshojnë nga poezitë që shkruhen sot?

Ai e parandjen edhe vetë këtë kur shkruan se këto poezi “janë vargje sirtari”, por unë mendoj ndryshe. Them se poezia nuk ka kohë, as moshë, ajo është poezi, ndihet, lexohet dhe rilexohet. Po t’i shkoni deri në fund vëllimit poetik do kuptoni se është poet i brengës dhe i mallit, është poet i dashurisë dhe i jetës. Është njeri që e do vendin, dhe gjuhën shqipe e çmon shumë.

Nuk keni frikë se lexuesi i sotëm nuk do t’i kuptojë dot ato?

Përkundrazi, besoj që lexuesi i sotëm ka nevojë të kthejë kokën pas e të këmbëngulë në poezinë e vërtetë. Sot poezitë janë meditime, si t’i shkruash në prozë, si në varg, është relativisht kollaj, nuk ka asnjë rregull, as metrikë, as rimë, as ritëm, as… kurse tingëllima është tingëllimë, vargu është varg, sepse nuk mund të jetë prozë. Jo se metrika e kushtezon poezinë, por ajo i jep atë hijeshi dhe harmoni që mbase sot është zëvendësuar nga figuracioni apo nga meditimet, dhe kësisoj sikur ka filluar të zbehet kufiri midis poezisë dhe prozës.

Si u arrit botimi i këtij libri?

Duhet të kujtoj se librin kam dashur ta botoj me shpenzimet e mia. Ishte një lloj “amaneti” që i kisha premtuar vetes, t’i dhuroja familjes dhe mbarë vendit - një Shvarc poet të botuar. Më vonë, ky botim u bë i mundur falë një kontributi të Ministrisë së Kulturës, dhe duhet të theksoj, se ishte vëmendja personale e ministrit Ferdinad Xhaferaj, që lehtësuan anën ekonomike të botimit. Gjej rastin ta falenderoj për gjestin e tij.

Duke mos e ndarë këtë intervistë nga ajo që ju dhe Shvarci keni bërë – përkthimi- me se po merreni këto kohë?

Sapo konkludova me shtëpinë botuese “Omsca” dhe botuesin Luan Pengili, të cilin duhet ta falenderoj për seriozitetin e marrëdhënies që krijoi me mua për botimin e librit të Shvarcit, një seriozitet dhe përgjegjshmëri që duhet të ketë ai që kërkon të botojë një libër, iu futa punës intensivisht për t’i dhënë dorën e fundit përkthimit të një prej veprave më të veçanta të letërsisë angleze, “Lartësitë e Stuhishme” të Emili Brontë-s, një histori dashurie që konsiderohet si nje nga veprat me kryesore të letërsisë së kohës së romanticizmit. Do doja që kjo histori të njihej nga lexuesi shqiptar. Është ndër librat që e kam përkthyer me shumë dëshirë. Uroj që lexuesi ta pëlqejë. Pas kësaj pune, do sistemoj gjithë publicistikën time të botuar në mediat e huaja dhe vendase.

Herën tjetër do flasim për përkthimin dhe librin e Brontés më gjerësisht, besoj. Po te ju, a ka lënë gjurmë letërsia e të tjerëve, ose thënë më thjesht, ju shkruani poezi, veç romanit apo publicistikës që keni botuar?

Eh, them njëlloj si miku im i vjetër dhe më i ngushti mik, Robert Shvarci, shkruaj për vete, qëllon edhe poezi. Poezitë që kam shkruar (mund të them se nuk kam botuar veçse nja dhjetë syresh), në një farë mënyre do të jenë “testamenti” im. Tani, çfarëdo që të bëj, e shkruaj me shumë passion, me shumë dashuri, sepse jam duke jetuar në vendin tim dhe kjo është gjëja më e bukur që më ndodh. Është emocion që ka nevojë edhe për poezinë, apo jo?!

EPITAF

gjithnjë i desha lotet,
por vetëm të miat:
të tjerëve ua kam tharë…

Dhe kështu rodhën motet

NE UDHEKRYQ

Në udhëkryq rri e mejtoj
Në vlen të rroj, në vlen të vdes:
fort e nemitur është nata,
fort mall të lig ajo më ndes…

Në udhëkryq të jetës sime
Shpërndan tingllime dhemshurisht
Rini e vojtur që s’u rojt,
që po vetvritet mizorisht …
***

E dua dhimbjen time … Po: e dua!
Ajo më lindi – nënë unë e kam.
Por kur shoh lot të ndrijë ndër sytë e tua
ti nuk e di se sa fatkeq që jam!

Ti nuk e di o shpirti im i dytë
si brenga zbret në zemrën e cfilitur,
kur ti i ngre drejt meje te dy sytë
ku ndrit e trishtë shpresa e venitur!

“Nuk mundem më!” – Tingllimi i fjalës sate
rrëqethi trupin tim, edhe më kot
ngushllim të dhash në terr të kësaj nate
ndër sytë e tu unë puthnja veçse lot …

Tiranë 16 Shtator 1957

***

… të flas, të flas me et’ për shpagë
Ndër ethet zjarr të kësaj nate.
Oh, dije mirë këtë plagë
Ma mbyll veç plagë e zemrës sate.

Maj 1955

LULET E MUNDIMIT

(Sonet)

Si nuk po vyshken lulet e mundimit,
si s’po mbaron kjo natë e brengës sonë
o mike e dhëmshur, vallë gjithëmonë
do jemi fli e lotit, e trishtimit?

Atje ku ankthi vret me pa mëshirë,
atje ku shpresa zhduket sa po vjen
e pikëllimi zemrën nis e bren,
ne endemi të dy – me sy të ngrirë,

e këta sy vështrojnë rreth e rreth,
por vesa s’ndrin e ëmbël përmbi gjeth
e paqja shpirtin krejt e ka harruar …

Kudo veç pluhur, ndot e fat i zi,
urrejtje e ftohtë, çpagim edhe zili
e lot krenar që fshehur rrjedh helmuar. .

Syt’ e tu, e dashtun,
janë të përlotun...

KA KOHË QË YJET S’ULEN PËRMBI TOKË…

Ka kohë që yjet s’ulen përmbi tokë,
ka kohë që njerëzit s’rrijnë me krye përpjetë
tue pritë me u ra ndër dhambë kafshat’e shkretë –
dhe vjershat janë lirue: pesë groshë një okë…

Me duer ndër xhepa poetët trokë
shetisin rrugve t’errta, krejt të qetë;
askush s’i nget, askush s’po don me i pyetë
ç’ka kanë në zemër e ç’ka kanë në kokë…

Urdhno, zotni, pak dritë n’mos daç errsinë!
Pesë groshë një okë . – Nji andërr e tanë rinije!

Tridhet vjet – e tridhet okë dashnije!

Urdhno, zotni, nji kangë për njerëzinë!
Pesë grosh nji okë – nji jetë e tanë dlirsije!
Tridhet vjet – e tridhet okë marrije!...

***

Syt’ e tu, e dashtun, janë të përlotun
Sytë e tu, e dashtun më hapin një botë të tanë
Që e kam andrruem, por nuk e paskam njoftun,
Syt’ e tu, e dashtun që tash i kam aq pranë ...

Në shregull shpresash të marra jam kotun,
Maleve të nalta, që puthen me qiejt, jam ngjitë
Dhe greminave të thella, ku lëvrijnë
kaçamijt’ e krimbat kam rrëshqitë
Dhe kam vra, sepse kam dashunue
Dashuninë që s’ishte dashuni
Dhe kam pëmbysë me hov të çmendun
Kështjella fantazish që kisha ngrefun
Në trunin tem të smuet e n’zemrën teme t’lodhun
Për me gjetë ndër mija sy
dy sy, e dashtun, si tuejat, të përlotun ...


FALME

Oh, falmë, falmë mikja ime
në ta lëndova përsëri
at’ plagë që s’don më ngushëllime,
që don të mbetet si jetime,
krenare pa njeri!

Oh, falmë, falmë pse kërkoj
prej teje unë dashurinë
e dhëmshurisht pse të qortoj
në çastet-vrer, kur shpesh harroj
se ty ta vranë rininë …

Esht’malli im gjithë pikëllim
që djeg e bren aq pushtetplot
e kur s’e gjen ate flijim
që e njeh aq fort në shpirtin tim,
i mbeten veçse lot!

Esht’ zemra ime q’u mësua
çdo rrahje t’sajën ta durojë,
që kurrë s’i tha njeri “të dua!”
që u ndez përherë dhe u shua…
pse di të dashurojë.

E pra më fal e dashur ti,
tani t’kuptoj unë ty më mirë:
çdo ças dhe unë po ndiej mërzi
e shpesh s’kam mall, s’kam dashuri,
s’kam gaz, s’kam më dëshirë!

Oh falmë, falmë mikja ime,
s’do t’i lëndojmë ne kurrsesi
k’to plagë që s’duan ngushëllime,
që duan t’mbeten veç jetime
ashtu si unë, ashtu si ti …

1957
UNË S’MBAJ SHPRESË

E ç’të shpresoj tani për ritakime?
Ato po mbeten gonxhe që nuk çelin!
Parajsë dhe skëterrë në zemrën time,
rënkime dhe shpresa që më dhelin!

Gjithnjë tek un’ jetoka një dëshirë:
t’i falem pastërtisë së panjohur,
asaj që është m’e lartë dhe m’e mirë,
asaj që deri tani nuk më ka ngrohur.

Këtë e quaj unë shenjtërim –
dhe e ndiej për Ty, o mike e shpirtit tim!

Por ja që mbetem prapë i vetmuar
dhe koha shkon, asgjë nuk më dhuron.
E gjith’ ajo, që n’heshtje kam varguar,
më lumturon e prapë më trishton…

E malli prapë më shtyn nëpër shtegtime,
ku unë dalngadalë vras veten time.
Dhe po humbas, por nuk më vjen çudi,
se jeta më llastoi e përkëdheli:
më fali zjarr, kurorë dhe lavdi,
por dhe më shpesh më tundi nga themeli –
………………………………………….


TINGËLLIMET E PLAGUEME

Po flen qyteti, vlla, dremit qyteti…
Nuk ka as dritë, as hapat nuk kërcasin,
veç val’t e qeta, ku andrrat i tret deti…
Sa vjet kaluen, vlla, qëkurse mbeti

nji zemër kndej plague – e nji coptue
përmbas prangoresh, n’rininë e saj shitue,
me dhimbë krenare, që asnji kangë poeti
ndër tela t’lyrës s’mundet m’e u naltue…

Po flen qyteti, vlla… Në breg ku rrimë
e lehtë përpëlitet vala-virgjineshë,
e don me folë, e don me na tregue

si netët shkojnë, e andrrat veç nji grimë
na puthin n’ballë, e ikin tue u qeshë…

- 2 -

O ti, dashnija e eme e andrrueme
ke mbetun veç e gjallë në lotin tonë,
ke mbetun si dëshira e plagueme
ndrydhë n’nji varrë të vjetër që më dhemb…

Kush je, ku je, kur vjen e kur po shkon –
pse shkon si vjen, e prap ti mue më len
n’nji terr të zi, ku drita nuk agon,
n’nji vuejtje prore, që vuejtje t’tjera m’bjen.

A thue kanë me kalue dhe shumë agime
tue t’thirrë ndër andrrat, vash’e mallit tem,
me shpresa që veniten si gjetht në vjeshtë?...

A thue gjithmonë e trishtë kanga ime,
Si kanga e bylbyl-qytetit n’gem
ka me tingllue n’kte shekull kaq të thjeshtë?!...

-3 -

Mos pyet pse syt’e mi janë të trishtuem
n’pranver’n e bardhë të vjeteve të mia,
ata nuk dijnë t’shpërthejnë ndër mij shkëndia,
ata nuk dijnë si brof nji shpirt i gzuem…

Mos pyet pse hapat e mij i drejtoj
kah krah’t e butë, përkdhelës të vetmisë –
Ç’më duhet mue njaj gazi i rinisë
Kur gazi s’asht çka unë i trishtë andrroj?

Kush gjen çka zemra i lypë në këte shekull
ku vlerë nuk kanë as lotët, as betimet,
ku jeta lot me ty porsi n’nji shrregull

e gazi lind atje ku janë idhnimet?!
Mos kqyr pra, e dashtun, ti ndër syt’ e mia
unë s’mund t’dhuroj atë çka lypë rinia.

milosao.

[Xhuxhumaku]

Robert Shvarc, një shpirt brenda një fashikulli poezish

» Dërguar më: 24/10/2010 - 15:00

Amik Kasoruho (*)

Në një farë mënyre njerëzit e mirë i sho qëron edhe mbas vdekjes urimi më i goditur, që mbase urtia e vendit tonë ka mundur të sajojë: mos t’u harroftë emri. Dhe neve të tjerëve që vazhdojmë të jetojmë në këtë botë mbas njerëzve që shuhen, s’na mbetet, veçse të kujtojmë emrin e tyre dhe të ndriçojmë këtë shtegtimin tonë në këtë botë edhe me dritën që na vjen nga jeta, por edhe nga vepra e tyre. Ky është një borxh, sidomos kur këtë dritë na e kanë dhënë dhe na e japin njerëz të drejtë, punëtorë dhe të dëlirë.
Na pëlqen ta mveshim të panjohurën me shpresa e me mirësi. Na pëlqen që Robert Shvarc të na ndjejë pranë që ne të bëhemi njësh me të ardhmen e tij. Na pëlqen ta ndjejmë edhe ne veten bashkëkohës të kësaj të ardhmeje me urimin tonë, me dëshirën tonë që njeriun e dashur ta shohim gjithmonë e më mirë. Dhe harrojmë se shpesh jeta i bën llogaritë pa na pyetur.
Shvarci ka bërë atë që pak njerëz ia dalin ta bëjnë: ka lënë një emër të nderuar, ka lënë një vepër shembullore, ka lënë një kujtim të pavdarur.
Dhe ata që kanë ndarë me të hidhërimet (e shumta) dhe gëzimet (e pakëta) të kësaj jete, edhe pse e kanë të vështirë ta mbushin zbrazëtinë që ka lënë rreth tyre njeriu i dashur, ngushëllohen kur vërejnë se njeriu i tyre i përket një rrethi më të gjerë njerëzish dhe brezash të ndryshëm: ata, them, marrin diçka nga ngrohtësia njerëzore e njerëzve si Shvarci. Dhe nuk është pak.
Gjithmonë bisedoj me Robertin si kam bërë kah mot, duke shfletuar letra tashmë të zverdhura që i kemi pasë shkruar njeri – tjetrit, poezi të tij të hedhura netëve pa gjumë të rinisë së tij të trazuar, fotografi të shumë viteve më parë. Nëpërmjet tyre më flet shoku im i adoleshencës, mbushur ëndrra të pafajme (ne kishim vetëm ëndrra, asgjë tjetër!- do të shkruante në vjershën “Vargje lamtumire për një shok rinie”), botuar në gazetën Drita, në maj 1991, miku i ngushtë në tërë hallet e gëzimet e mia, ai që më bënte të krenohesha që isha shok me të. Dhe ndërsa bëj kështu, e lë atë të flasë. Unë dëgjoj dhe kujtoj.
***
Shumë është folur për Shvarcin si përkthyes, madje si një nga përkthyesit më të shquar në shqip. Pak ose asfare është folur për të si poet. Ndoshta për faktin se së gjalli ai botoi fare pak vjersha.
Ndërmjet letrave të pakta që pata marrë me vete kur u largova nga vendi im ishte edhe një fashikull vjershash të Shvarcit. Nuk mund të ndahesha prej tyre: - ishte shpirti i shokut tim në to dhe në vetminë që më priste në vendin e huaj ku po shkoja, asgjë më shumë nuk do të më ndihmonte të çaja përpara sesa fjala e ndjeshme dhe e dashur e shokut tim.
Lexoj në vjershën “Dikujt” të shkruar në vitin 1950 dy vargjet e para: Në agimin pa ndriçim të jetës tënde- u mundove t’i afrohesh të vërtetës. Dhe m’u kujtuan vitet e burgut, rinia ime e dënuar, njerëzit që druheshin të më aviteshin pas lirimit, dyert e mbyllura. Pa mu kujtua se qe pikërisht Roberti ai që më mori në shtëpinë e tij - duke rrezikuar shumë - dhe më strehoi dhe më fali qetësinë që të jep një çati mbi krye, një shok aty pranë. Shumëkush asokohe u mundua t’i afrohej të vërtetës. Ata që nuk përcëlluan krahët në këtë përpjekje, që i përngjet pak edhe guximit të fluturës që i vjen rreth flakës së qiriut, u ndrynë në një heshtje të imponuar dhe sfilitëse, e cila e shtynte Shvarcin të klithte “të rrosh e prapë të jesh i vdekur fare,- të ndjesh e ndjenjën ta varrosësh thellë”(vjersha “Unë”-1956).
Kjo ndjesi qenieje e mosqenieje, hovesh shpirti dhe ndryrje në vetvete ka diçka tragjikisht madhështore, një vlerë të madhe të njeriut që s’u thye. Thellësisht njerëzor, i dashur dhe i gatshëm të flijojë për tjetrin, këtë dashuri për njeriun Shvarci e shpreh madhërisht në vargjet:- gjithmonë i kam dashur lotët- por në sytë e mij- të tjerëve ua kam fshirë!
Por ai ishte i vetëdijshëm se nuk mund dhe nuk duhej të shkonte tej cakut që mujshia e të fuqishmëve i kishte caktuar atij dhe gjithë atyre që e ndjenin veten të lirë. Edhe pse kjo nuk duhet kuptuar aq fort një trajtë nënshtrimi, sa një mbyllje dinjitoze brenda qerthullit etik që i cakton vetes një njeri me shpirt të lirë. Shumë vjet më vonë do të thoshte në një intervistë të dhënë Ilir Kekos dhe të botuar në gazetën “Koha jonë” në korrik 1994: nëse e kam braktisur poezinë time origjinale, kjo do të thotë vetëm se nuk kam dashur të bëhem shkrimtaruc i “realizmit socialist”, një skllav i bindur i censurës apo qoftë edhe i autocensurës”.
Shpirt i lënduar por rebel, shkruante në Sonetet e rrëfimit (që janë thurur pikërisht natën kur mbushte njëzetë e shtatë vjeç). Më therin sot ndriçimet, pse si qorr – e zgjodha natën me iu msheh çdokujt! Shpirt rebel pra, i farkëtuar mes kontradiktash të therrta, ai nuk e shuajti kurrë dëshirën për atë që i mohohej atij dhe gjithë njerëzve që donin të ishin të lirë në kushte të një regjimi të egër. Gjithmonë në Sonetet e rrëfimit ai thërret me zë të lartë: “e pra, kam mall, -ta rrok edhe unë, o qoftë dhe për një çast – atë që s’m’erdh – atë që më përket!”
Korrekt me të tjerët, a mbi të gjitha, ishte i ndershëm me vetveten. Dhe kjo i jepte fuqi – atij njeriu me shpirt delikat e të ganduar – ta shihte drejt e në sy njimëndjen që rrekej t’i lidhte duart: nji fat idhnak – na lidhi n’jetë veç në nji skaj konopi – na nuk e hedhim vallen si të vlojë shkopi!(po aty, soneti 7).
I rilexoj këto vargje, shkoj nëpër duar një tufë vjershash dhe më duket se kam shtrënguar fort dorën e shokut tim dhe i ndjej rrahjen e zemrës dhe i dëgjoj zërin, pa më kujtohet jeta jonë. Jeta e tij. Para disa vjetësh, miku im Anton Berisha më sugjeroi të bisedoja me Robertin që të mblidhte një tufë nga vjershat e tij për t’i botuar në Kosovë. Fola me Robertin. Nuk dëgjoi. Ishte i vetëdijshëm se të shkruarit e poezisë në gjysmë shekulli ka ndryshuar si manierë dhe se vjershat e tij, shprehje intime çastesh frymëzimi, ndoshta nuk do t’u interesonin të tjerëve. Nuk e mendoja si ai, por nuk ngula këmbë: e njihja mirë dhe e dija se nuk do ndryshonte mendim dhe ideja e mikut tonë, A.Berisha, mbeti e parealizuar. Ajo ide më ngacmonte pareshtur dhe ja ku jemi. Roberti do të na falë që pas kaq kohe, po nxjerrim në dritë vëllimthin e vargjeve që, në mos tjetër, ka për të ndriçuar një anë tjetër të shpirtit të tij. Është hera e parë që nuk ia dëgjoj fjalën. Por e di që ka për të më falur.
Shpesh, shumë shpesh kam hequr një paralele mes shokut tim dhe Shqipërisë. Vendi ynë kur u shfaq në arenën e letrave shqipe Shvarci, ishte një vend i etur për kulturë. Dhe Roberti për gati gjysmë shekulli punoi për të na dhënë vepra përfaqësuese të kulturës së botës. Siç kishin bërë të Urtët tani qysh në kohë të Rilindjes. Ai krahas vlerës letrare të autorëve dhe veprave të zgjedhura prej tij, për t’u përkthyer, dëshmoi një nderim dhe një dashuri të zjarrtë për shqipen, të cilën e trajtoi me pekule, e pastroi dhe e pasuroi duke shtuar emrin e tij në vargun e atyre që punuan për të afruar vendin tonë ndaj kulturës botërore. Kush nuk e kujton thirrjen e tij tërë afsh për të ruajtur pastërtinë e gjuhës sonë? Në një vjershë të cilën e ka lënë si një lloj testamenti vetëm në katër vargje shkruhet:- nga dashuritë e tij të mëdha- vetëm njerën s’e harxhoi kot:-atë për gjuhën shqipe. Kjo përpjekje e tij të kujton atë përpjekjen tjetër, të pashoqen që ka bërë populli ynë dhe të Urtët e tij për të ruajtur gjuhën tonë në shekuj.
Kryeneçësia e tij fisnike dhe ndershmëria e skajshme e bënë të jetë një njeri i panjollë; kërkimi këmbëngulës i asaj që i afrohej të panjohurës e bënë një nga përkthyesit më të mirë të letërsisë shqipe; dhembshuria dhe ndjenja e thellë e solidaritetit e bënë një shok të rrallë: ky ishte Shvarci. Për tërë ato që ka bërë e ato që do bënte ne i jemi borxhlinj. Sepse ndaj një njeriu të tillë nuk ndjehet vetëm detyrim por edhe mirënjohje. Dhe kjo është shenjë qytetërimi.

(Pasthënie e përgatitur me rastin e botimit të vëllimit poetik “Vargje të pluhurosura”.
Titulli është i redaksisë.)