Jonuz Tafaj

[erzeni]

DOSSIER

Historia e intelektualit të njohur tiranas që studioi në Selanik, ku luftoi me çetën e Dervish Himës, dhe në Napoli ku u diplomua në Jurisprudencë. Rrëfimi i së bijës, Vjollca Tafaj

Jonuz Tafaj, juristi tiranas që u dënua si agjent i amerikanëve

Dashnor Kaloçi

Edhe pse ne si familje kishim dhënë gjithë atë kontribut për Luftën, akoma pa u çliruar mirë Tirana, në shtëpinë tonë erdhën 40-ë partizanë dhe e arrestuan babanë tonë Jonuz Tafajn, duke i bërë presion e duke e akuzuar sikur ai kishte mbajtur në shtëpi Komandantin e Përgjithshëm të Xhandarmërisë, kolonel Hysni Demën. Pasi e mbajtën një ditë në hetuesi, atë e liruan dhe këtë gjë e përsëritën edhe dy herë të tjera duke e arrestuar dhe e liruar përsëri. Atë gjë që komunistët nuk e bënë në nëntorin e vitit 1944, e realizuan në 15 shtatorin e vitit 1947 kur tre oficerë të Sigurimit erdhën në shtëpinë tonë dhe pasi kontrolluan të gjitha skutat duke marrë çfarë deshën, morën me vete motrën tonë të vogël, Fatmirën, dhe shkuan e arrestuan babanë tek shtëpia e tezes sonë në Rrugën e Durrësit ku kishte shkuar për vizitë me nënën".

Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për "Gazetën" është 70-vjeçarja Vjollca Tafaj, ish-mësuese e muzikës dhe pianiste e talentuar, e cila së bashku me dy motrat e saj, Lilin dhe Afërditën, rrëfejnë gjithë historinë e familjes së tyre dhe babait, Dr. Jonuz Tafajt, një nga intelektualët e njohur tiranas i shkolluar në Selanik Stamboll dhe Napoli, i cili gjatë viteve të regjimit komunist të Enver Hoxhës, u arrestua dhe u dënua si armik i popullit, duke u akuzuar si fashist dhe bashkëpunëtor e agjent i anglo-amerikanëve. Po kush ishte Jonuz Tafaj, cila është e kaluara e tij dhe si u persekutuan bashkëshortja dhe katër vajzat; Vjollca, Lili, Afërdita e Fatmira për afro 45-vjet me rradhë nga regjimi komunist i Enver Hoxhës.

Familja tiranase Tafaj
Jonuz Tafaj u lind në vitin 1889 në qytetin e Tiranës prej nga është dhe origjina e familjes së tij. Babai i Jonuzit, Gut Tafaj, nga vitet e para të shekullit të kaluar e deri në fillimet e Monarkisë së Zogut, ka qenë një nga personazhet më të njohur të Tiranës, pasi punonte si qeraxhi me kuaj. Gut Tafaj u lind në vitin 1827 në atë shtëpi ku ndodhet dhe sot "Vila Tafaj", e cila ka qenë pronë e familjes së tij e trashëguar në disa breza. Lidhur me plakun e famshëm tiranas, e mbesa e tij, 70-vjeçarja Vjollca Tafaj, dëshmon: "Gjyshi ynë Guti, nuk kishte bërë asnjë klasë shkollë, por ai ishte një njeri tepër i zgjuar nga natyra dhe shumë punëtor. Që në rininë e tij, Guti filloi të punonte si qeraxhi me kuaj duke bërë rrugën e Greqisë dhe herë pas here u shërbente edhe familjeve aristokrate që udhëtonin për në shtetet fqinjë. Nisur nga ajo punë që bënte, Guti shumë shpejt u bë tepër i njohur jo vetëm në Tiranë, por edhe në qytete të tjera të Shqipërisë së Mesme. Ajo e punë e bëri Gut Tafajn që të zinte miqësi me shumë nga personalitet e asaj kohe që njihet si periudha e Rilindjes Kombëtare dhe duke shfrytëzuar karrocën e tij, ai herë pas here shpërndante libra shqip në Tiranë e qytete të tjera, të cilat vinin fshehurazi nga Turqia. Gut Tafaj jetoi gjatë dhe ai vdiq në vitin 1938, në moshën 115-vjeçare", kujton Vjollca Tafaj lidhur me gjyshin e saj, i cili ka qenë një nga personazhet e njohur të Tiranës së viteve të para të shekullit të kaluar.

Jonuzi stdudent në Selanik
Ndonëse Gut Tafaj për vete ishte analfabet, ai u kujdes që fëmijëvë të tij t'ju jepte shkollë dhe ia arriti vetëm me njërin prej tyre, djalin e tretë, Jonuzin. Ndërsa gjashtë fëmijët e tjerë: Xhemali, Osmani, Hamdiu, Sadiku, Sulltania dhe Aishja, nuk u shkolluan shumë dhe u morën me punë të ndryshme. Që kur ishte fare i vogël, Guti e dërgoi të birin e tij, Jonuzin, për të mësuar në shkollën private shqipe të Filip Ashikut, të cilën ai e mbaroi me nota të shkëlqyera. Më pas, aty nga vjeshta e vitit 1905-së, Guti e mori me vete Jonuzin dhe shkuan në Selanik të Greqisë ku ai u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë të atij qyteti helen. Lidhur me atë periudhë kohe por edhe me vitet e tjera të jetës së tij, Jonuz Tafaj ka lënë të shkruara me dorën e tij shumë kujtime, të cilat ruhen edhe sot me kujdes të veçantë nga tre vajzat: Lili Vjollca dhe Afërdita. Midis të tjerash për periudhën e studimeve në Selanik, Jonuzi ka shkruar: "Isha dhjetë vjeç kur vajta në Selanik, ku vinin nxënës nga Bullgaria, Rumania dhe nga Greqia të cilët studjonin në gjimnazin turk. Në Selanik, ishte qëndra e Komitetit të Xhonturqëve "Bashkim-Përparim" dhe anëtarët e këtij klubi kishin studjuar në Francë e Gjermani. Aty në Selanik u ftuan krerët e çetave shqiptare, greke dhe bullgare, të cilët i dhanë besën njëri tjetrit. Aty unë takova për herë të parë me Themistokli Gërmenjin, Bajo Topullin e vëllanë e tij Çerçizin. Aty në Selanik ne shqiptarët hapëm klube me biblioteka ku gjendeshin veprat e rilindasve si të Naimit e Samiut, etj, ku mësohej gratis gjuha shqipe. Po kështu aty në Selanik kishte ardhur shtypëshkronja e Kristo Luarasit, që botonte libra dhe abetare në gjuhën shqipe. Që në Shqipëri unë kisha mësuar gjuhën shqipe të shkrojtur dhe kisha lexuar Historinë e Skënderbeut, nga ku unë mësova se ne ishim Komb i veçantë, se ishim shqiptarë dhe jo turq. Ne studentët e Selanikut, themeluam Klubin "Botimi" që u krijua me inisiativën time dhe të Abedin Shkëmbit nga Qesaraja e Kolonjës. Ai Klub ku ishin antarë nderi Zija dhe Fuat Dibra, përmbante një bibliotekë me libra shqip ku mësonin gjuhën shqipe të gjithë çirakët dhe nëpunësit shqiptarë që jetonin në atë qyetet. Në ceremoninë e hapjes së Klubit, unë recitova një pjesë nga poema e Naim Frashërit,"Bagëti e Bujqësi", shkruhet në kujtimet e Jonuz Tafajt, lidhur me periudhën që ai ishte student në Fakultetin e Drejtësisë në qytetin e Selanikut. Gjatë atyre viteve që Jonuzi studjoi në atë qytet, ai u inkuadrua në çetënn e studentëve shqiptarë që njihet ndryshme si Çeta e Selanikut, e cila udhëhiqej nga atdhetari i shquar Dervish Hima.

Arrestimi i Jonuzit në Stamboll
Pasi u largua nga Greqia ku kishte marrë pjesë si antar i Çetës së Selanikut, Jonuz Tafaj shkoi në Stamboll për të ndjekur studimet e lëna përgjysëm. Edhe gjatë asaj kohe që ishte në Stamboll, Jonuzi nuk e ndërpreu aktivitetin e tij në dobi të çështjes shqiptare dhe si rezultat i asaj veprimtarie, ai u arrestua nga autoritetet turke. Lidhur me këtë, në kujtimet e tij, ai ka shkruar: "Pasi më arrestuan, më dërguan në Drejtorinë e Policisë ku kishte shumë të arrestuar të cilët ishin shtrirë në dysheme si sardele. Njëri nga ata, një korespodent i një gazete të opozitës, na pyeti për shkakun e arrestimit dhe unë i tregova të vërtetën. Pas kësaj ai më tha se ne kishim shpëtuar nga një rrezik shumë i madh, sepse sonte në mbrëmje turqit e rinj, me në krye Enver Pashën, kishin bërë grusht shteti kundër qeverisë që ishte akuzuar për neglizhencë për humbjen e Luftës Ballkanike, e kishin vrarë Nazim Pashën, Ministrin e Luftës. Nuk kisha fjetur as një gjysëm ore, kur më thirrën në zyrë, ku një person që bënte detyrën e hetuesit më pyeti për gjeneralitetet e mia. Kur iu përgjigja pyetjeve të tija, ai me një ton kërcënyes më tha: "Ti je armik i Turqisë, ti ke lënë shkollën dhe ke marrë pjesënë Çetën e Selanikut për të ndihmuar Kryengritejn e Kosovës. Ju i dhatë shkas plasjes së Luftës Ballkanike. Ç'deshe me turëmën e Babi Aliut. Aty ju njohu një shoku i juaji që na tregoi për të kaluarën tuaj". Pas atyre akuzave unë i tregova të vërtetën duke i theksuar se nuk kisha asnjë arsye që të përzihesha në punët e brendëshme të Turqisë dhe politikën e saj, pasi Shqipëria tashmë ishte një shtet i pavarur ashtu si Greqia dhe Serbia. Pas disa kohësh në Stamboll erdhi babai im Gut Tafaj, i cili më takoi dhe pasi i thashë se nuk kisha bërë asnjë faj, ai u interesua dhe me anën e Fuat bej Dibrës, më nxorri nga burgu", ka shkruar Jonuz Tafaj në kujtimet e tija lidhur me arrestimin gjatë kohës që kishte shkuar për studime në Stamboll.

Student në Napoli
Pas lirimit nga burgu i Stambollit, në vitin 1913-të Jonuz Tafaj u kthye në Shqipëri dhe menjëherë u aktivizua në lëvizjet politike të asaj kohe duke mbështetur Qeverinë e përkohshme të Ismail Qemalit. Lidhur me këtë periudhë kohe, e bija e tij, 70-vjeçarja Vjollca Tafaj, dëshmon: "Në atë kohë babai ynë, Jonuz, mbajti lidhje të ngushta me djalin e Ismail Qemalit dhe shumë nga patriotët e tjerë shqiptarë të asaj kohe. Aty nga viti 1915-të, Jonuzin filluan ta ndiqnin njerzit e Esat Pashës dhe për t'i shpëtuar atyre ai u largua nga Tirana dhe shkoi në qytetin e Shkodrës, tek disa miq të gjyshit tonë, Gut Tafajt. Duke e parë gjëndjen në të cilën ndodhej, babai vendosi dhe u nis për në Itali, duke qëndruar në San Demitro Korona, ku me ndihmën e Kostaq Cipos ai mësoi gjuhën italiane dhe latinishten. Në fillim babai i nisi studimet në qytetin e Romës dhe më pas iku që andej dhe u vendos në qytetin e Napolit ku e filloi fakultetin e Drejtësisë nga e para, pasi atje nuk njiheshin studimet që ai kishte bërë në Selanik. Babai qëndroi për katër vjet me rradhë në qytetin e Napolit ku përveç studimeve, ai punonte dhe si komisioner duke ndihmuar për përgatitjen e dokumenteve studentët shqiptarë që shkonin në Amerikë. Tre vitet e para të shkollës ai i bëri me pagesë, ndërsa vitin e fundit me ndihmën e mikut të tij, Osman Myderizit, Ministria e Arsimit në Tiranë i akordoi një bursë shtetërore. Pasi qëndroi për afro 11 vjet në Itali, babai u kthye në Shqipëri në vitin 1925 dhe për një vit ai qëndroi i papunë. Më pas me ndërhyrjen e Lalë Krosit, babi u rregullua në punë si gjyqtar paqtues në Ersekë. Pasi punoi një vit atje, ai u kthye në Tiranë ku filloi punë si noter publik dhe në atë profesion, ai punoi gjatë gjithë periudhës së Monarkisë e atë të Luftës", kujton Vjollca Tafaj lidhur me babanë e saj, Jonuzin, që studjoi në Fakultetin e Drejtësisë së Napolit, duke qenë një nga studentët e parë shqiptarë të diplomuar në Perëndim.

Arrestimi në vitin 1947
Ndonëse Jonuz Tafaj nuk ishte përzier asnjëherë me politikë si gjatë periudhës së Monarkisë ashtu dhe gjatë viteve të Luftës Antifashiste, ai u shpall person i rrezikshëm nga komunistët që erdhën në pushtet në dhjetorin e vitit 1944. Lidhur me këtë, e bija Vjollca Tafaj dëshmon: "Gjatë periudhës së Luftës Antifashiste Nac-Çlirimtare, familja jonë e ndihmoi pa rezerva lëvizjen duke dhënë shuma të mëdha parash për partizanët dhe në shtëpinë tonë u strehuan për një javë dy komunistë ilegalë të cilët kishin shpëtuar rrethimit në bazën e Kodrës së Kuqe, ku u vra Vojo Kushi. Njëri prej tyre quhej Uran Dino dhe tjetri ishte një shoku i tij që s'ia kujtoj dot emrin. Po kështu babai ynë, Jonuz Tafaj, në zyrën e tij ku punonte si noter, mbante komunistë ilegalë gjoja si asistentë të tij, deri sa ata largoheshin nëpër çetat partizane. Edhe pse ne si familje kishim dhënë gjithë atë kontribut për Luftën, akoma pa u çliruar mirë Tirana, në shtëpinë tonë erdhën rreth 40-të partizanë dhe e arrestuan babanë duke i bërë presion e duke e akuzuar sikur ai kishte mbajtur në shtëpi Komandantin e Përgjithshëm të Xhandarmërisë, kolonel Hysni Demën. Pasi e mbajtën një ditë në hetuesi, atë e liruan dhe këtë gjë e përsëritën edhe dy herë të tjera duke e arrestuar dhe e liruar përsëri. Deri në vitin 1947, babai punoi si noter dhe në atë vit pas suprimimit të atij profesioni nga ana e shtetit, ai ngeli pa punë dhe ne u detyruam të shisnim njërën nga shtëpitë me gjithë plaçka për të siguruar bukën e gojës. Atë gjë që komunistët nuk e bënë në nëntorin e vitit 1944, e realizuan në 15 shtatorin e vitit 1947, kur tre oficerë të Sigurimit erdhën në shtëpinë tonë dhe pasi kontrolluan të gjitha skutat duke marrë çfarë deshën, morën me vete motrën tonë të vogël, Fatmirën dhe shkuan e arrestuan babanë tek shtëpia e tezes sonë në Rrugën e Durrësit, ku ai kishte shkuar për vizitë me nënën. Pasi e mbajtën rreth 11 muaj në hetuesi duke e torturuar në mënyrën më barbare, më 5 shtator 1948 atë e nxorrën në gjyq dhe e dënuan me pesë vjet burg politik, duke e akuzuar si fashist, shok të Mustafa Merlikës, si dhe agjent i anglo-amerikanëve, për arsye se në 1945-ën, UNRRA, kishte marrë me qera bodrumet e shtëpisë sonë", kujton Vjollca Tafaj lidhur me arrestimin e babit të saj, intelektualit të njohur, Jonuz Tafaj.

Persekutimi i Jonuzit dhe familjes
Pas arrestimit të Jonuz Tafajt, katër vajzat e tij, Afërdita, Vjollca, Lili, Fatmira, dhe nëna e tyre, Habibe Tafaj, mbetën si mos më keq, pasi komunistët ua morën shtëpinë dhe atyre iu lanë vetëm një dhomë e një barake në oborrin e vilës së tyre. Jonuzi u lirua nga burgu në vitin 1950-të dhe që nga ajo kohë ai nuk mundi që të punonte dot më, pasi ishte i lodhur dhe i drobitur nga torturat dhe sëmundjet që mori gjatë periudhës së vuajtjes së dënimit. Vjollca Tafaj e kujton me lot në sy atë periudhë për të cilën shprehet: "Pas dënimit të babait, ne mbetëm si mos më keq dhe për të siguruar bukën e gojës detyroheshim të shisnim ato pak plaçka që na kishin mbetur në shtëpi. Duke qenë se babai njihte shumë mirë gjashtë gjuhë të huaja, me ndihmën e Aleks Budës, ai punoi si bashkëpunëtor i jashtëm në Institutin e Historisë dhe Kulturës Popullore, ku paguhej me fare pak me disa honorare që ia jepnin për hatërin e Prof. Budës. Ne na quanin familje reaksionare dhe nga të katër motrat, vetëm unë munda që të mbaroja shkollën e lartë me ndihmën e Ministrit të Arsimit, Shemsi Totozanit, i cili nuk deshi të dinte fare për biografinë tonë. Unë munda të punoja mësuese muzike në Lice, ndërsa motra tjetër, Lili, që ishte e talentuar në piano, pati gjithë ato konsekuenca duke e hequr disa herë nga koncertet. Vetëm në vitin 1988, kur shihej se diçka po ndryshonte, asaj ia dhanë titullin Artiste e Merituar", kujton Vjollca Tafaj vitet e persekutimit të babait dhe familjes së saj, ku ajo me tre motrat e saj. Lilin, Afërditën dhe më të voglën, Fatmirën, që nuk jeton më, nuk patën mundësinë që të krijonin dot familjet e tyre, për faktin e vetëm se ishin të bijat e Jonuz Tafajt, intelektualit të diplomuar në Perëndim, që regjimi komunist e shpalli armik duke e burgosur dhe persekutuar deri në vitin 1970-të, kur ai ndërroi jetë.


GSH