Halil Kajtazi

[feneri]

SHPËTIMI – VETËM TAHIRI

Mixha Tahir Berisha i Drenicës, mjerisht që nuk dinte shkrim-lexim, por njerëzit e përkujtojnë kohën kur ai kishte rënë në burgje të Serbisë.
“…Atë natë që më futën në burg ata partizanë që u jepja bukë në kullën time, meqë e dija veten të pastër si loti, m’u tek dhe shkova te komandanti i stacionit të policisë që t’i ankohesha, por kujt t’i ankohesha? Ligjet, gjyqet s’ishin tonat. Secili frikësohej nga hija e vet!
“Mëkot!”, pohonte ai.-Kur rashë të fle, humba në një ëndërrr. "Po, po ëndërr ishte…!"
“Hë, hajër ishalla!”
“Iu drejtova Hazreti Muhametit. Shkova te ai, e thirra tri herë e si doli, kur më pa, më pyeti:
“Hë, ç’ke ardhur këtu?”
“Jam në burg. Kërkoj të më shpëtosh!” i thashë.
“S’mund të të shpëtoj!”
“Ani, halli im, ç’të bëj?”
“Shko te Hazreti Isa!”
“Mirë, shkova edhe te Hazreti Isa!”
“Hë, ç’kërkon ti te unë?”
“Erdha të më shpëtosh prej burgut!”
“Kot ke ardhur te unë. S’mund të shpëtoj!”
“Ani, ku të shkoj?”
“Shko te dreqi!”
“Te dreqi?”
“Po, se ai të shpëton!”
“Hyh, po fort u gëzova dhe shpejt shkova edhe te dreqi!”
“Hë, ç’ke ardhur ti këtu?” më pyeti edhe dreqi.
“Erdha të më nxjerrësh nga burgu…”
“Unë…?”
“Po, vetë ti!”
“Po, a e di se unë të kam futur në burg e tash të të nxjerrë, a? Jo!”
“Ani, ç’të bëj?”
“Hëm!”
“Fol, de! Kush mund të më shpëtojë?”
“Vetëm Tahiri, e askush tjetër!” më tha dreqi.
“Cili Tahir, ej?” e pyeta.
Dhe, në ato fjalë më doli gjumi.

[feneri]

NË PRIZREN U RRAHEN SHUPLAKAT!


Në Prizren, korrik 1945 “u rrahen shuplaka ”!, që delagcionet nga mbarë Kosova t’i bshkëngjiten Republikës Federale të Serbisë, kinse me dëshirën dhe vullnetin e tërë popullit shqiptarë! Pati pak kundërshtarë të këtij bashkimi dhe prej andej shkuan delegacioni shqiptar në Beograd, ku po ashtu “u rrahen shuplakat!”. Kishte shkuar një delegacion në krye me Dushan Mugoshën te kryetari Tito, për të arsyetuar se shqiptarët dëshironin t’i bashkëngjiteshin shtetit të tyre - Shqipërisë nënë! Me të arritur në Beograd, të gjithë ishin të armatosur, dhe kur u futen afër kabinetit të Titos, posa hyrën brenda, Dushan Mugosha, të gjithë i çarmatosi dhe urdhëroi:
-Shokë, ne tash do të hyjmë te shoku ynë Tito, dhe do t’i themi se populli shqiptar Kosovës dhe Metohisë, ka shpreh dëshirën që t’i bashkëngjitet Republikës Federale të Serbisë.
- Jo, shok, Dushan! - i tha Qamil Luzha, njëri prej luftëtarëve të LNÇ. - Ne i patëm fjalët që t’i themi Titos se dëshirojmë të shkojmë me Shqipëri e jo me Serbi. Kësaj i thonë tradhti! - e ngriti zërin Qamili dhe nuk u pajtua që të marrë pjesë në këto bisedime.
Dushan Mugosha e kreu detyrën e vet. Ai arriti t’i shpartallojë anëtarët e delegacionit dhe me një pakicë njerëzish hyrën te Tito. Kështu, shprehen dëshirën sipas skenarit që ishte hartuar qysh herët nga lufta e përbashkët për vëllazërim-bashkimin e popujve në një shtet…
Qamil Luzha me disa shokë, të çarmatosur mezi arriten të kthehen në Kosovë. Por, të gjithë në krye me Qamilin pastaj i futen në burg.
Nisën të këndohen këngë për Titon dhe Enverin:
“Enver-Tita, Enver-Tita!” u patën dëgjuar parullat edhe në sa qytete të Shqipërisë, e pas klithjeve të tilla kosovari fliste me tërë zërin dhe çirrej:
“E zezë dita, e zezë dita!”
Dhe, u kap se kishte folur kundër vëllazërimit dhe bashkimit.
Flamuri shqiptar, fill pas luftës, valonte në Kosovë, në Maqedoni dhe në Mal të Zi, formalisht e përkohësisht. Bëheshin plane që të mos përdorej më? Më 1948, u prishën marrëdhëniet mes Serbisë e Shqipërisë, e Serbia fliste se i kishte prishur marrëdhëniet me BRSS-në!?
E patën pranuar udhëheqësit shqiptarë se gishti i Rusisë për çështjen shqiptare ishte vendimtar! Para se të prishej Serbia me Rusi, së pari u hoq flamuri shqiptar dhe abetarja e gjuhës shqipe. Të gjitha planet mësimore të Serbisë, nuk lejonin të mësohej historia kombëtare, por vetëm ajo sllave. U mbyllën kufijtë Shqipëri-Kosovë-Serbi, pas luftës dhe ata u bënë të pakapërcyeshëm me dekada.
Shqipëria mezi qëndronte përballë Kuajve të Trojës! Moska fliste se ishte adhuruese e Shqipërisë, kurse nëntoka i mënjanonte nga skena intelektualët shqiptarë; shumica u burgosën, shumë të tjerë u zhduken, por pësuan edhe familjet e tyre.
Udha e shkronjave shqipe në Kosovë u vështirësua tepër dhe desh të hartohej e ashtuquajtura Abetarja e re e të pohohej zëshëm se ne s’kishim asgjë të përbashkët me Shqipërinë! U gjenden atëherë mësuesit e Shqipërisë dhe morën detyrë të partisë që sa më parë ta hartonin Abetaren e re!... Ditë e natë dëgjoheshin duke folur këtu në Prishtinë, ata punonin që abetarja jonë të shoh dritën… Thoshin se iu desh t’i përkthenin ato tekste prej gjuhës shqipe në gjuhën serbishte në mënyrë që të mos kishte lajthitje në çështje kombëtare, dhe se Abetarja duhej t’u ikte tërësisht çështjeve të ideshmërisë kombëtare dhe të depërtonte nga organet e arsimit të Serbisë!... “U rrahen shuplakat”, por çka do të bëhej pas shuplakave, pos shuplakave!?” Këkoheshin njerëz të shkolluar me qiri e me pishë që Abetarja e re gjithsesi të dallohej nga ish-Abetarja e Shqipërisë së paraluftës… Për fat, doli nga shtypi Abetarja e parë shqipe dhe u vu në përdorim në të gjitha shkollat shqipe…
U botuan pak vepra, me një censurë e aparaturë, dhe askush nuk guxonte ta zbulonte policinë shkencore e letrare.
Klanet qortoheshin kalimthi, e fare s’u dihej cili ishte sekretar i klanit përkatës! Njerëzit që adhuronin vijën e popullit dhe të tillë që familjarisht ishin përcaktuar për të mirën e kombit, vuanin shpirtërisht, përbuzeshin e i shpallnin edhe hardallë e budallenj!...
Luftëtarët e ndershëm që edhe gjatë luftës kishin luftuar tradhtinë, u tërhoqën dhe nuk pranonin se kishin qenë në luftë? U shkelën idealet, thoshin ata. Lufta përfundoi tradhtisht me Shqipërinë. Shqipëria u tradhtua nga Serbia, e fare nuk përmendej Rusia.
Përmendorja e J.V.Stalinit ishte deri vonë në sheshin e Tiranës. Rusët atë e kishin hequr më herët… (!!!)
Në një vjeshtë me shi, në Udhë të blirëve kisha takuar plakun e luftës, Qamil Luzha, që në kohën e pikërishme kishte ngritur zërin kundër bashkimit të Kosovës me Serbi. Ishim tre veta: Qamili, unë dhe Isa Veliqi, punëtor i Kombinatit “Kosova”. Në praninë tonë ai nisi të rrefehet:
-Tradhëtinë e Serbisë nuk e kam pranuar as atëherë e as tash - tha Qamil Luzha, e Isaja mezi priste të futej në bisedë.
Ecnim krah për krah me Isanë dhe mixhën Qamil. Udhe e blirëve sikur kishte harruar se kur ishim takuar me Isanë, kisha harruar edhe vetë, kishte harruar edhe Isai. Dhe shpejt nisi t’i rikujtoj bisedat qëkur së bashku ia tregonim njëri-tjetrit hallet e jetës sonë.
- Po të tillë jemi ne - vijon të flas Isai, dhe shikonte mos po na dëgjon dikush në udhë. - Anglezët janë populli më i vjetër në Evropë dhe shumë të mënçur. Kështu e kam të dëgjuar. Një anglez e kishte krah të djathtë një shok shqiptar. Një ditë në bisedë e sipër i tha shokut:
- Do të lë në një dhomë në vetmi dy orë, dhe mendo mirë. Çfarë dëshiron, kërko, unë të jap. Por, ta dish, atë që kërkon ti, një pjesë ta jap ty, e dy ia jap fqinjit tënd! – dhe e bëri mat anglezi shokun e tij.
-Shoku i anglezit, shqiptari i mjerë, kishte menduar dy orë. Ai fare s’mund të vendoste për dëshirën: çfarë të kërkonte? “Unë një pjesë e fqiu im dy pjesë!” mendonte ai në vete. Dhe në fund priste çastin kur do të bëhej koha, ora e caktuar. Anglezi pikërisht në kohën e caktuar u fut në dhomën e vetmisë dhe sërish e pyeti:
-Kërko, çfarë dëshiron? Një me dy e ke! - tha duke ia ngritur herë një gisht e herë dy gishtërinj.
Ishte para një provimi me shokun e tij anglez.
-A e di si? Mua edhe ashtu po më bjen më keq se fqinjit, unë fitoj një e ai dy herë më shumë se unë…Vendosa kështu: të më nxjerrësh mua njërin sy, kurse fqinjit tim që të dy! - dhe mendonte se shoku e kishte vënë anglezin në pikën e ngrirjes.
-O të mjerët ne! - tha Isai. - A sheh si na gatuajti historia e të tjerëve? Mbetëm të ndarë e të përçarë nëpër shekuj.
Nuk u ndamë shpejt pa i shoshitur edhe disa ngjarje të kombit tonë. Kësaj udhe i kemi borxhe të mëdha, desha t’i thosha Isasë, e të dëgjonte edhe mixha Qamil. Ishte mbrëmje, kur u ndamë. Ngjitesha Kodrës së Diellit që të qrrija në shtëpinë time. Isha thelluar në tërë atë që kasha dëgjuar nga një punëtor imi, që shpesh përpiqej të bëjë thyerje të shpejta dhe të mëdha në kolektiv, isha edhe vëtë ithtar e ndërrimeve, por më gjasë ishte herët. Kisha ardhur në shtëpi dhe përpiqesha të vë në skedat e mia ngjarjen që kasha dëgjuar në Udhë të blirëve. E ruaja si sytë, e mbaja, e shtrydhja dhe e ndrydhja në vete sikur djathin në kullojsë, pastaj edhe e përetypa mirë e mirë, desh ta fus në gërmqazin tim, por pashë se s’mund ta përpija. “Kafshata e madhe të jet në fyt!” më tingëllonte urtia. Isha ulur para ekranit të kompjuterit dhe mendoja t’ia thosha Isasë ato fjalë që nuk më ishin kujtuar.
“Hej, o Isa!” më dukej se e thirra me zë të thekshëm. “Unë nuk ta thashë mendimin tim për ata dy shokë!”, dhe mendja më treti në atë Konferencën e Ambasadorëve të Londrës. “Anglia është një rrobaqepëse e mirë! Dhelpëritë e saj e ndanë tokën e nënës Shqipëri. I nderuar, mos i harro këto fjalë të shkruara. Anglezi ia kishte nxjerrë jo vetëm njërin sy shqiptarit, por ndodh se edhe të dy sytë! Më sa kam dëgjuar unë një variant tjetër, ia kishte nxjerrë njërin sy shqiptarit, pastaj e kishte detyruar të dalë para popullit e të klithë:
-Oho, hooo, a po më shihni, se më mirë jam duke parë me një sy, sesa kur i pata dy!
Shqiptarit me një sy, pastaj vrik ia kishin nxjerrë syrin tjetër. “Askush nuk kërkon mëshirë ndaj të mjerëve! Uroj që ndonjë prej historianëve anglez do ta ngris zërin e arsyes për ne shqiptarët! Pastaj fqinjit të tij nuk i kishin bërë asgjë…Ç’fat patën shokët: anglezi dhe shqiptari, kur rrobaqepësit e mirë na i prenë dhe na i qepën teshat pa dëshirë! Të kërkojmë mëshirë ndaj fajësimeve që ende po paguajmë tagra të rënda!” dhe e mbylla një pjesë të monologut me Isanë, por në takimin e ardhshëm mendoja ta shpreh gojarisht edhe para Qamil Luzhës.

[feneri]

LOTËT E FADILIT

Në 20-vjetorin e vrasjes së Emin Durakut, pos gazetës “Rilindja” që e kishte shënuar atë përvjetor me një vështrim lidhur me të, edhe Radio-Televizioni i Prishtinës ia kishte përkushtuar një emision të posaçëm. Për jetën e dëshmorit, sikurse ishte programuar, pritej se do të fliste Fadil Hoxha. Me padurim prisja se çfarë do të rrëfente shoku i tij i jetës dhe i luftës, komandanti i UNÇ. Në orën 22,00, ishte ditë e diel, kur në pasqyrën televizive u paraqit Fadil Hoxha. Ai ia nisi të flasë për jetën revolucionare të Eminit si dhe për idetë e tij komuniste. Foli gjatë. Kur fliste me emocion ndalej në disa kujtime që fatbardhësisht nuk ia kishte tretur periudha e pasluftës.
“Emin Duraku është figurë e ndritshme e LNÇ-ës. Ai luftoi deri në vdekje për liri dhe barazi! Emini ishte trim dhe vdiq trimërisht!” fliste Fadil Hoxha.
“Emin Duraku u vra tradhëtisht nga serbët!” kasha dëgjuar nga disa pjesëmarrës të luftës, por këtë nuk e pohonte Fadil Hoxha.
Derisa fliste Fadil Hoxha për shokun e tij të luftës, në fytyrën e tij të vërenjtur pashë se i rrëshqitën sa lot, që spontanisht ma shtuan kureshtjen të pyesja veten: “Pse qan Fadil Hoxha? Për kënd qan ai?” Serish më thotë vetvetja: “Qanë për shokët më të mirë të luftës që ia krasiten!” Po, në luftë ç’bëri ai për shqiptarët? Çfarë po mendonte nëna e Eminit? "Paqja në botë nuk u arrit, biri im, edhe pse heshten armët! Edhe këtyre armëve mos ua ndjefsha zërin!”, do të lutej e mallkonte ajo. “Asgjë s’arritëm në mënyrë paqësore, vetëm mbeten klithmat… kurmat! Ma dogjen këtë zemër dhe s’më lanë ta shoh bimën time. Fara jonë u përzie me atë të dreqit, që erdhi këtu shumë kohë pas nesh…"

[feneri]

KRASITJA E ASHPËR!

Anjëherë nuk qesh në kopshtin e shtëpisë së z. Fadil Hoxha. E kam parë në fotografi duke i krastitur pemët dhe drunjtë. Por, më së miri më ka rrëfyer për krasitjen e ashpër të pemëve dhe të drunjvë agronomi Sylë Sylani, ku që të dy së bashku me inxhenierin e bujqësisë nga Plava, e kujtonin atë kohë në punë me ish-veteranin e luftës e heroin e popullit.
- Me kërkesën e z. Fadil Hoxha, u futëm në oborr të shtëpisë dhe së pari nisëm t’i shikojmë pemët dhe drunjët në kopsht, që sipas marrëveshjes duhej të bënim krasitjen e tyre. I ramë zilës disa herë dhe askush nuk dha shënjë se do të dalë të na përcjell e të na fus në proces të punës së krasitjes. Paksa u befasuam pse të mos ishte i zoti shtëpisë në oborr? Pritem një copë herë. Ishte kohë e pasdrekës. Menja na thoshte se i zoti i shtëpisë kishte rënë të pushojë apo ishte në gjumë të rëndë. “Pushimi i pasdrekës!” ia bëra shokut tim. Ndërkohë pamë se ishte zgjuar dhe ecte me hapa të shpejtë, e duke ecur erdhi para nesh, u përshëndet e pastaj u kthye dhe i mori veglat e punës në një shportë.
- Pritni pak derisa t’i marrë veglat e punës! – tha Fadili. – Do të punojmë së bashku në kopsht.
Pastaj doli gruaja e Fadilit e na luti të futeshim në shtëpi e të hanim drekë.
- Është kohë e drekës, ejani të hani bukë e pastaj dilni në punë.
- Jo, ne kemi ardhur të punojmë, sa për drekë, faleminderit - i tha Sylë Sylani. - Do ta kryejmë krasitjen e pastaj të shohim... Më ka befasuar Baca Fadil kur ia pashë atë shportë me aq shumë vegla të punës, dhe në dorë gjithnjë e mbante një sharrë të dorës. Ishte i gatshëm për punë dhe dolëm dhe i ndamë punët. Që në fill të punës në kopsht na pyeti.
- Si jeni me shëndet? – kurse me herët ishte njoftuar se nga ishim ne.
- Mirë jemi, po ju, si jeni me shëndet? - pyeti Syla.
- Pas disa peripecive shëndetësore, tani e ndiej veten mirë. - Këto ishin sëmundje të pleqërisë - tha ai dhe siç shihej përpiqej që t’i kapërcente sipas ligjeve të natyrshme.

Ai që në fill të punëve foli për luftën në Malësi të Madhe, në kufi të Valbonës – B. Curri, por meqë kishim marrë përsipër t’ia bëjmë krasitjen e ndali bisedën dhe nuk desh ta shpalos zemrën para nesh. Nisëm ta shikojmë kopshtin dhe te çdo pemë e dru tjetër, ndaleshim disa çaste që të vendosim se ç’duhet bërë? Pamë se ato pemë të vjetra lëre që s’ishin krasitur me kohë, por Fadili kërkonte që t’ju bëhet një krasitje e ashpër! “Krasitje të ashpër!” së pari e dëgjuam këtë shprehje nga Baca Fadil. Nisëm t’i krasitim mollët dhe dardhat, kurse të zotit të shtëpisë ia lamë t’i bëjë ato krasitjet e ulta, siç ishte rrushi i serezit e disa pemë të tjera. Edhe zonja e shtëpisë, Vahidja na shoqëronte dhe futej në proces të punës, duke i tubuar rremat e pemëve dhe i palonte në një kënd të kopshtit. Syla ia nisi të bëjë shaka.
Ah, po të mira këto degë kur të thahen me pjekë flija me to.
Punët e krasitjes nisën të shkojnë mbarë. Por, erdhem në përfundim se kopshti ishte vjetëruar, por shpresonim se diçka do të ringjallej pas krasitjes. Fadilit nuk ia shtruam mendimin tonë, se kopshti ishte në gjendje kritike. Por, sesi e pa këtë gjendje, ai u shpreh:
- Ky kopsht duhet të shkulet në tërësi dhe të mbjellet rishtas me fidane të reja, sepse kanë ndërruar format e kurorës, variatetet...
U befasuam me ato mendime të tij, se fliste sikur të ishte ndonjë ekspert i rryeshëm. Pastaj ia nisi të flasë:
- Mua do të më qesin nga kjo shtëpi, prandaj edhe nuk di kush do të vendoset në të.
Ai u ndal dhe e tregoj një anekdotë.
- E kam pasur babëgjyshin mbi tetë dhjetë vjet, që edhe në atë kohë mbjellte pemë e më thoshtë: “Unë nuk do t’i ha, por do të gjendet dikush që do t’i hajë!” Ky kopsht – tha me një qetësi shpirtërore - është jeta ime. Meqë në rini jam marrë me të gjitha sportet, më vonë, në vend të atij rekreacioni, jam marrë me kopshtari.
Pastaj nisi të flasë për pemët që i kishte mbëltuar në kopshtin e tij dhe secilës pemë ia njihte vetitë, përparësitë e dobësitë e tyre.
- E shihni këtë kumbull - tha. - I bën kumbullat e mira, por i krimbën.
Një ndër mollët që e përmendte shpesh ishte ajo që quhej ‘çadell”, mollë e Çaçakut të Serbisë!
- Serbët shumë e kanë reklamuar këtë llojë të mollëve “çadell” e asgjë s’ka dalë prej saj! Edhe Veli Devës ia kam dhënë një fidan të saj, por më është ankuar edhe ai se në kopshtin e tij nuk ka pasur sukses. Kjo toka jonë nuk po i rritë ato mollë!
Nisi të bie muzgu i mbrëmjes. Ne i shpejtuam punët e krasitjes. Prej një krasitje të ashpër që në fill, nisëm të bëjmë krasitje më të butë dhe paksa më të shpejtë. Ashpërsia jonë ndaj pemvë të këtij kopshti në fill ishte e çuditshme. Në vete thashë: “Pse vepruam ashtu? U desh të ishim më të matur, edhe pse Baca Fadik gjithnjë insistonte që të bëhej krasitja e ashpër!” Pasi i kryem punët e krasitjes, hymë në shtëpi. Ishte një sallon modest dhe me orendi modeste. Fadili u ul në një kanape, kurse gruaja e tij nisi të na shërbej. Vërtet, ishte një sallon me orendi të vejtruara, çka nuk do të besonim po të mos e shihnim. Pra, sipas mendjes sime, gjetem atë që na befasoj: jetën e një njeriu mesatar dhe shumë modeste. Orenditë ishin të viteve ’50 apo ’60-ta, gati tërësisht të amortizuara! Më parë mendoja se ai do të kishte orendi të modernizuara dhe të tilla që ua kapërcente faraonëve egjiptas! Muret e sallonit ishin të stolisura me shumë piktura e dhurata të tjera. Ndër pikturat që më ra në sy, ishin edhe ato të piktorit Engjëll Berisha. Kishte edhe një sërë pikturash të tjera, që më vinte keq t’i shikoja. Në një kënd të sallonit ishte një piano e vjetër, kurse mbi të ishte fotografia e Titos, fotos i kohës së tij, që lë përshtypje se ai e adhuronte edhe për së vdekuri! Në vete thosha: “Po, vallë, kush do t’i ketë rënë këtij instrumenti bashkëkohor? Mos Fadil Hoxha apo gruaja e tij? Mos bijtë e tij, ose ndonjë vajzë e tij? Sepse, të dish dhe të përdorësh pianon, ishte një shprehi e kulturës së vjetër” fliste me ëndje atë që kishte vërejtur në sallon Sylë Sylani.
“Më ka bërë pëërshtypje të mirë sesi kur e përfunduam krasitjen e pemëve, para pak çastesh ai i kishte hequr teshat e punës dhe kur erdhi në sallon i veshur me tesha të reja e kravatë, na dukej se nuk ishte ai punëtori i mëparshëm me vegla të punës që na ndihmonte në krasitjen e pemëve të kopshtit të tij. Po ashtu edhe gruaja e tij i kishte ndërruar teshat e punës dhe dukej një femer shumë e hijshme dhe e nderuar. Ajo përgatiti ëmbëlsira dhe çaj me limon. Ia nisëm bisedës. Dëshira jonë ishte që ta dëgjonim fjalën e Fadilit si luftëtarë dhe hero i popullit. Ndërsa po pihej çaj, filloi biseda e lirë. Nisëm t’i shpalosim ato biseda edhe gjatë procesit të punës në përpjekje për krasitje sa më të ashpër Më kujtoeshin ato fjalët e Fadilit pas luftës, kur shkruante në gazetë: “T’i përvishemi punës!”, dhe ne kureshtja na futi në punë serioze...
- Lufta jonë - tha Fadili – ka qenë luftë në stilin kaçak.(Të sulmojmë e të ikim sa më larg!). Këtë zeje e mësova që në rininë time, kur kam ndenjur dy-tri vjet me radhë te hoxha i Gashit, në Malësi të Madhe. Ai më këshillonte: “Në atë vend ku mendon të shkosh në konak, duhet të shkosh i fundit, ndërsa në mëngjes duhet të zgjohesh aq herët sa kur të gjithë njerëzit janë në gjumë, së paku të ecësh dy orë larg, pasi në mbërmje mund të zbulojë dikush dhe të qet në kurth, ty dhe të zotin e shtëpisë. Ai pastaj mund të thotë: “Ja, i dhashë bukë dhe më mori në qafë mua dhe veten!”. Hoxha më ka dhënë edhe shumë këshilla e rregulla të tjera jetësore për luftën: “Për të dalë prej fshatit që s’e njeh, çdo njeri duhet ta marrësh prej atij fshati që i di udhët e të qet jashtë fshatit të tij dhe të mos e lëshosh derisa të largohesh”. Në Gjilan e patëm një rast gjatë luftës, kur fshatarët na dhanë një djalosh të ri nga qyteti e ai nuk i dinte udhët e malit e gati na qiti në kurth të italianëve. Na pruri në qytet dhe ishte një mjegull e madhe e kur e pyetëm: “Ku po na çon?”, e ai na futi në qytet e qëlllimi ynë ishte si të dalim jashtë qytetit. “Tjetër udhë nuk di!”, tha djaloshi. Por, megjithatë, ia arritëm qëllimit dhe dolëm prej qyetit pa therrë në këmbë! Na futi në rreth të Livoçit, por edhe aty shpëtuam.
Duke biseduar në mënyrë të qetë dhe shumë të lirë, ai më pyeti:
- Po, ty djalosh, nga të patëm? – iu drejtua Sylë Sylanit.
- Unë jam i Drenicës – iu përgjigj Syla.
Ai sikur u frikësua, mërrolat i kërcyen sa gishti. U pendova dhe u bëra helm, pse ia tregova të vërtetën. Kahet e bisedës sikur u thyen shpejt, apo mos vallë i pëlciti diçka e papritur në kokë?
- Kam vuajtur shumë gjatë luftës – tha Fadili. – Tërë ditën na duhej të flemë në borë e shi e tërë natën ecnim. Ishin parimet e njëjta “Ku të ka zënë dita, në dushk, mbi krande dhe në marshime...”
Pas një pushimi të shkurtër kolegu i Sylës e pyeti:
- Ore, burrë, burri, si ka qenë koha e luftës e si e përjetove atë kohë na tregovë, e si ishte pas luftës e përcjellem edhe ne pak, por tash çdo të bëhet me ne? – pyeti inxhenieri nga Plava.
Ai heshti një kohë dhe pastaj me një gjakftohtësi e duke u thelluar në jetën e tij, nisi të flas:
- Është shumë vështirë të parashikohet diçka për të ardhmën. Mirëpo, për shqiptarët s’ka qenë kurrë lehtë e as që do të jetë lehtë. Ne ishim keq, por u bëmë edhe shumë më keq. Gjendja jonë këtu është duke u keqësuar përherë... Ato që i patëm fituar me shumë mund e flijime, Milloshi na i mori krejt, ndërsa Shqipëria qëlloj edhe më keq sesa që e kemi menduar. Ne çdo herë e kishim korbin e zi mbi kokë, por ata s’e di kënd patën mbi kokë?
(Desh t’i themë: “Ata patën korbin rus, si ne?”). Por, megjithatë, jam optimist... Sepse, politika që është duke e ndjekur Ibrahim Rugova dhe Fehmi Agani është shumë e mençur. Edhe, si duket, perëndimi me qëllim që të mos i lërë të bashkohet ortodoksizmi, e ka tërehqur një vi të kuqe dhe ua ka tërehqur vemendjen: “Se këtu s’bën të prekët!”. Spastrime etnike nuk do të lejojnë të ketë në Kosovë, ndërsa në këto të tjerat do pasur kujdes. Unë po u them: “Ruajuni se u rrahin, u lënë të gjymtë!”. Serbia s’heq dorë lehtë nga Kosova, se është pikërisht shumë e pasur. Ka shumë lignit, energji të madhe, ka metale, ka edhe ari, por jo edhe aq shumë. Por, Kosova pa kosovarë shqiptarë është e vdekur. Edhe Serbia s’mund ta mbajë Kosovën pa njerëz. Trepça është shpirti i Serbisë, motor! Srebia ka interesa të mëdha për Trepçën. Që të mund të punojë i duhen njëmiliardë dollarë, që nuk i ka Serbia! Edhe sikur t’i ketë, pa shaljanë, Trepça është e vdekur, se vetëm shaljani ia di domarët e Trepçës. Trepçën vërtet e kanë hëngër, e kanë gërryer e çkrryer mirë, ndërsa Serbia po i ruan rezervat e veta nëntokësore në Kopaonik.
Ai fut në një hidhërim që s’e pritëm.
- Po, jo, s’mund të nxjerrin ata as një gram xehe, pa shaljanë. Ata e dinë se qysh merr frymë Trepça. Askush nuk lëshohet në nëntqind metra thellësi në nëntokë, pos shaljanit...
Ai foli me afsh të madh për tërë atë që është arritur, në veçanti gjatë viteve 1965-1985.
- Ne bëmë një luftë të vazhdueshme që Kosova të përfshihet në projektin për viset e pazhvilluara, sikur ishin Mali i Zi dhe Maqedonia, që kur ndaheshin mjetet nga Fondi ndërkombëtar, një sasi e tyre të ndaheshin edhe për ne. Kemi hequr të zitë e ullirit derisa biseduam me Titon, se edhe ne duhet të futeshim në atë fond. Kur u arritë ajo, kërkuam që mjetet të ndahen për kokë të banorit. Në mbështetje të kritereve të ndarjes, ne merrnim pjesë më shumë se Mali i Zi dhe Maqedonia. Mbi njëmilionë dollarë i morëm për zhvillimin e Kosovës. Në këtë drejtim na pat ndihmnuar edhe i ndjeri Xhemajl Bjediqi. Por, edhe pas tij e kemi dëgjuar Titon kah thotë: “Ki kujdes, Gjuranoviq, Kosovën!”. Në këtë kohë i morën krahët edhe shqiptarët dhe përjetuan lulëzimin – zhvillimin më të madh. Pesëqind mijë nxënës e mësues t’i kemi me arsim të ulët dhe të mesëm, arritëm t’i kemi tridhjetë mijë studentë, kurse Shqipëria i kishte tridhjetë mijë studentë, edhe pse është më e madhe së Kosova. Duhet pasur kujdes në politikë, se ajo mund të ndryshojë shumë shpejtë, edhe sekondi është shumë më i madh për të. Politika të ngritë, të qet në majë të kodrës, por ruaju se mund të rrëshqitësh dhe bjen në fund të përroit, e pastaj s’ka dreq që të nxjerrrë – dhe pasi e bëri një pushim të shkurtër shtoi: - Mua më ka ardhur koha të shkoj atje ku e kam vendin. Ju jeni më të ri dhe mund t’i përjetoni disa gjëra, por atë që e kemi përjetuar në vitet 1965-1985, kurrë s’kemi për ta përjetuar.
Në këtë bisedë ndërhyri e zoja e shtëpisë.
- Mos, se këto janë fjalë të rënda. Ndoshta pas pesëdhjetë vjetësh do të bëhet më mirë.
- Moj zonjë, unë po them, se unë s’e pres, edhe këtyre që u tregova, s’do ta presin.
Këtu u prish biseda.
- Tua paguajmë hakun – tha zonja e shtëpisë. – Zotëri, paguaj njerëzit për punën e kryer.
- Sa u kam borxh? – pyeti Fadili.
- Asgjë! Ne e ndiejmë veten të lumtur që patëm nderin të punojmë te ju njëherë në mënyrë solidare, të takohemi me Ty dhe të dëgjojmë diçka të mirë nga Ju. Pra, vetëm mund të përshëndetëm apo edhe të vazhdojmë të bisedojmë për gjëra të tjera. Syla i thoshte vetes: “Po heroit të popullit kush i merr para!?”
Sylë Sylani tha:
- Çdo herë kur ke nevojë, ne vimë t’ju ndihmojmë në krasitejn e pemëve në kopshtin tuaj.
Zonja e shtëpisë insistonte me këmbëngultësi që të na jipte ndonjë dhuratë me dezerto dhe këtë e pranuam. Duke dalë prej oborrit të shtëpsë së Fadil Hoxhës, edhe njëherë e shikuam gjatë atë kopsht dhe na dukej se po ndahemi për herë të fundit nga ato degë që mbeten të krasitura. Vetëm sa nuk thashë: “Kjo është ndarje e përjetshme me shokun Fadil!” Zonja e shtëpisë na përcjelli deri në shkallë, kurse Fadili deri të dyert e oborrit. U përshëndetëm duke i uruar atij jetë të gjatë e të lumtur dhe shëndet në këtë moshë të thyer.
Harrova të rikujtoi edhe një biseë që e nxiti kolegu im.
- A ekziston rreziku i luftës të haptë, të na sulmojnë?
- Vetëm një mundësi është. Nëse shqiptarët e Maqedonisë i rrokë euforia nacionaliste, e në veçanti shqiptarët e Maqedonisë! Çdo gjë euforike është katastrofale. Në rast se ato provokojnë luftën në Maqedoni, Serbia mezi pret të futet në lojë për aspirata të veta. Por, ka shumëpak shanse, pasi që si duket, Shqiptarët e Maqedonisë janë nën kontrollin e Ibrahim Rugovës dhe të Sali Berishës, dhe ata nuk do të lejojnë një gjë të tillë. Por, edhe Amerika i kontrollon këto veprime, pasi që është rrezik i madh për tërë Evropën, se do të luheshin lojëSra të mëdha, po qe se futemi në luftë...
Mezi u ndamë nga ato biseda spontane me shokun Fadil, duke shpresuar se jeta e tij dhe e kopshtit do të përtëritën.

(PS: Këtë bisedë me Sylë Sylanin e bëmë në Vitak, më 8 mars 1995, kur pas njëzetë e pesë vitesh, ai erdhi dhe me ndihmoj e këshilloj se si t’i krasitja mollët në kopshtin tim).

[feneri]

REAGIMI QË NUK PA DRITË!

-Ç’kujtime ke nga botimi i “Historisë së kombit shqiptar”? - e pyeta z. Tahir Abdylin, me dëshirë që të shpaloste kujtimet e tij si historian i ri.
-Autorët e veprës historike “Historia e Shqipërisë”, e botuar në Tiranë, me të dëgjuar se vepra e tyre ishte botuar edhe në Kosovë, por me shumë ndryshime, kur e morën atë botim dhe e rishikuan çfarë ishte futur brenda ballinave të tekstit shkencor të historisë, patën reaguar me shkrim, dhe zyrtarisht ia patën dërguar Entit të Teksteve dhe të Mjeteve Mësimore të Kosovës, por reagimi nuk e pa dritën as në shtypin kosovar, as në atë shqiptar, në Shqipëri! Letrat e shkruara me mllef i kishin rënë në dorë edhe Dr. Tahir Abdylit. Ai i kishte shikuar dhe lexuar disa herë, dhe i kishte futur disa ditë në sirtar të tij, e pastaj “ e lash në arkiv”! Koha e nxjerrë në dritë edhe historinë, por ç’fajtorë jemi që e mbyllën Arkivin dhe Institutin e Historisë së Kosovës ? Letra e hartuesve të kësaj historie mbeti në sirtar të arkivit, që një ditë do të shpaloset …
- Kohët po ndryshojnë - tha Tahir Abdyli, që i kishte caktuar vetes detyrë të takohej me mua dhe të bisedonim shtruar. - T’i shërojme komplekeset tona dhe të mos plakemi me një palë mend…, përsëriste ai.
- Pata raste të rri shpesh me Fadil Hoxhën. .Kam biseduar shpesh për historinë tonë, dhe kam hetuar se ai e njihte historinë, sidomos atë pjesë prej vitit 1878, pra atë prej Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e njihte, madje edhe në detaje . Më vinte mirë, se njeriu nuk mund të flasë për atë periudhë historike që fare nuk e njeh, dhe që nuk ka lexuar. Ai, siç edhe është e vërtetë, edhe Vahidën, gruan e tij e kishe historiane. Ndodh se edhe ajo do t’i ketë mdihmuar në njohjen e historisë kombëtare…, - tha Tahiri.
-Do të mbesë në histori Fadil Hoxha ?- pyeta dhe kjo e bëri historianin që të ngritej në këmbë .
-Le të mbes edhe ai, kur mbetën edhe shumë të tjerë,- tha ai, duke dëshiruar që kjo temë të mos shterohej…

[feneri]

KOSOVA - PA INTELEGJENCI?!

Kosova në ato ditë të pas Luftës së Dytë Botërore ndjente një zbrazëti të madhe të intelegjencies, sepse të gjithë ata mësues e profesorë që kishin qenë para luftës, u desh të ktheheshin në Shqipëri. Kosova mbeti me pak mësues e pa intelegjenci!...
Në fillim të luftës fjalët ishin të mira dhe gjithkund premtimet miratoheshin si të tilla, po pas luftës, ato shumë shpejtë ndryshuan. Lufta kishte pushuar, kurse përndjekjet e njerëzve që kishin qenë në anën e kundërt bëheshin nën pretekstin e banditëve, të ballistëve dhe të ekstremistëve! Ndjekjet nga pushteti i njëjtë mbuloheshin me formimin e këshillave të vendit, të komunave të vogla, të rretheve, organizimit të kurseve kundër analfabetizmit, të hapjes së shkollave në gjuhën shqipe, duke filluar prej shkollave fillore e deri te ato të mesme. Kuadri i arsimtarëve që kishte qenë këtu në Kosovë e gjetiu, ishte kthyer në Shqipëri. Ata deri atëherë me dashuri të madhe kishin mbjellur farën e diturisë në tokën shqipe, por ishin kthyer të zhgënjyer. Bëheshin ndjekje pas ndjekjeje, derisa trevat shqiptare mbetën pa arsimtarë.
Thyerjet politike të Rezolucionit të Informbyrosë më 1948, kur kinse Jugosllavia I këputi marrëdhëniet diplomatike dhe ekonomike me rusët, e thelli edhe më shumë përndjekjen e kuadrove nga Shqipëria. Shqipëria e asaj kohe edhe më tutje mbeti nën tutelën e politikës së BRSS. Ajo me udhëheqësit e saj krenohej me diktatet e Moskës, dhe e qortonte Jugosllavinë, duke menduar se ajo po hante otavë!
Hapja e shkollave vazhdonte. Për të fshehur ndjekjen e arsimtarëve që kishin ardhur me detyrë si mësues dhe edukues, pushteti i posaformuar nuk çante kokën për mungesë të kuadrit. U hapën dyert e një jete tjetër. Nëpër shkolla të mesme me zotimin e Drejtoratit për Arsim dhe Kulturë të Kosovës, kudo që kishte nxënës të rritur, dhe të pashëm, i bindnin se duhej të dalin në detyrë, dhe kështu zbrazeshin bankat e shkollave të mesme. Nëpër fshatra e qytete, kush dinte shkrim-lexim, iu kishin krijuar mundësitë që të bëhej mësues. Kishte ndër të tjerë edhe hoxhë, që heqnin qallmën dhe ktheheshin në detyrë të mësuesisë. Kudo hapeshin shkolla, dhe fare nuk bëhej pyetje se çfarë cilësish edukativo-arsimuese kishte. Formoheshin edhe kurse pedagogjike, gjatë pushimeve verore, tremujore, dhe kështu bëhej përgatitja e kuadrit të ardhshëm.
Viti i ri shkollor 1952/53 i gjeti shumë mësues e intelektualë të dëshpëruar. Më në fund, rrethanat që u krijuan, bënë që shumë nxënës patjetër t’i lëshojnë bankate shkolave të mesme dhe të bëhem mësues të fshatit.

[feneri]

Ç’PO BËHET ME NE!?

…Shkëputja e tërësishme e Kosovës nga Shqipëria bëhej nga përçarësit e heshtur dhe të padukshëm, të cilëve nuk iu shiheshin këmbët më sa të gjarprit! Dikush fliste ngapak dhe sa veta shpesh kundërshtonin, e sa të tjerë i iknin çdo fërkimi me ata mësues e profesorë që në ditët më të vështira e kishin mbjellur farën e arsimit dhe të gjuhës shipe kudo që ishin stërpikur shqiptarët. Mësuesit e pasionuar që kishin ardhur në Kosovë dhe gjetiu ishin të shumtë. Këto lëvizje ishin bërë pikërisht në kohën kur Ernest Koliqi ishte ministër i arsimit dhe i kulturës në Tiranë, dhe se ai me një qarkore vetëm në Kosovë i kishte dërguar 270 mësues. Në takime me arsimdashësit e asaj kohe, përcilleshin bisedat e Ernest Koliqit me mësuesit:
-Të dërgojmë sa më shumë mësues në Kosovë, se atje është rrezik të humbet fara e arsimit dhe e gjuhës sonë, - thoshte ai kudo që arrinte, dhe kjo kohë e tij vlerësohej si kohë e fashizmit!
-Si mund të pagëzohej kështu, koha e lulëzimit të arsimit shqip në Kosovë.. Kisha një nderim të madh ndaj punës që kishte bërë Ernest Koliqi. “Kjo do të ishte kohë e lulëzimit të arsimit shqiptar!” pohonin të gjithë ata që ishin të paluhatshëm në qëndrimet e tyre të pastra. Shkolla Normale në Elbasan dhe profesorët e saj kishin bërë një punë të madhe atdhetare. Ata kishin pranuar edhe mbi 150 mësues nga Kosova, dhe vende të tjera, si nga Maqedonia, Mali i Zi, e kudo! Ishte bërë ajo shkollë vatër e madhe e arsimit dhe e edukimit, strofkë e madhe e përhapjes së kulturës së shkrimit, dhe misioni i saj ishte i pranishëm kudo. Ardhja e mësuesve nga Shqipëria kishte bërë jehonë të madhe. Shkollat që kishin qenë të hapura në gjuhën serbokroate, u shndërruan në shkolla shqipe, por edhe serbët i kishin shkollat e tyre. Atyre fare nuk u mohohej gjuha, kombi, e as të drejtat. Ishte kohë kur vendasit shqiptarë i kishin afruar mendimet me rajën e vjetër, dhe askush askë nuk përpiqej ta dëmtonte! Pronësinë e gëzonin të gjithë njësoj. Kudo kishin filluar lëvizjet, dhe hapja e kufirit Shqipëri-Kosovë, Mali i Zi, e Maqedoni, kishte bërë kthesa të mëdha. Zhvillohej tregu i lirë, arsimi, lidhej miqësia në të dy anët, dhe për ç’arsye shqiptarët të mos ishin të lumtur? Kosova ishte bërë një truall i plleshëm; kërkesat që ajo i kishte bërë qysh herët, sikur vinin papritmas dhe ad hok! Punë e madhe ishte bërë në atë kohë, pohonin ata që çmonin vullnetin e mësuesve dhe të profesorëve për t’i përhapur rrezet e dijes dhe të arsimit shqip. Kishin ardhur këtu edhe profesorë që kishin kryer akademitë në botën e jashtme, si në Vjenë, Francë, Bukuresht e vende të tjera, dhe në qytet ku ishin shkollat e mesme ata me dashuri kishin formuar kore nëpër shkolla, ku merrnin pjesë nëpër qytete me programe dhe me koncerte. Bëheshin vizita mes qyteteve dhe shkëmbeheshin përvojat. Shkolla Normale e Elbasanit ishte bërë xixë e arsimit dhe mësuesit e saj që vinin në Kosovë, me valixhe të tyre më shumë sillnin libra se sa rroba të tjera. Libri ishte shumë i kërkuar në Kosovë. Nuk kapërcente askush në këto treva e të mos sillte ndonjë libër. Ishte kohë kur libri shqip doli nga atje ku ishte, nga nënrrogozi. Shkollat shqipe dhe këngët që i këndoheshin Shqipërisë, i mbajtën gjatë në këmbë gjithë ata që e duan Shqipërinë e lirë. Këndohej kudo Himni i Flamurit! Asnjë shkollë nuk lente pa e kënduar këngën për pavarësi. Himni i Flamurit, por edhe himn i punës, mund të quhej ajo kohë!
Kohë e fashizmit dhe duhet t’i shpallim luftë fashizmit, thoshin kudo që vinin brigadat shqiptare nga Shqipëria në Kosovë. Ishin sa eprorë të rinj, që kishin marrë grada e premtime të thata, ishin sa njerëz të familjeve që asnjëherë në jetën e tyre nuk ishin diferencuar se punojnë për Shqipërinë, ishin edhe të tillë, që ndodh se iu kishin djegur shtëpitë në kohë të ballistëve, dhe ishin tërësisht të mllefosur në ta, e duke mos mundur t’u bënin asgjë atyre, torturonin partizanët që pa hile i kishin marrë armët që të luftonin kundër pushtuesit. Por, ishin bërë edhe shumë lojëra, dhe në ato kohë nuk dihej kush ishte pushtues më i madh: Gjermania apo Serbia? O Zot, të flitej për këto punë, të kushtonte me kokë! E haje plumbin në lule të ballli, sikur të pikte nga qielli dhe shkoje si qeni në rrush! Të gjithë i ruheshin armës dhe atyre që për herë të parë kishin marrur armët në dorë! Nuk kapërcente asnjë natë e të mos flitej për fatin e Shqipërisë, të Kosovës, të Plavës e të Gucisë, si dhe të Maqedonisë. Nuk kapërcente asnjë ditë tregu ku njerëzit të mos pyesnin njëri-tjetrin se çfarë po ndodhte me shqiptarët? Tema të përditshme ishin këto: gojë pas goje, edhe pa asnjë gazetë apo diçka të shkruar! Dëgjoheshin aty-këtu radiostacione nga bota e jashtme, por gjithkush ia përshtaste punët vetes dhe interesit të shtetit të vet.
“Po, ç’po bëhet me ne?” pyesnin njerëzit kudo.


***
Gjithkund ishin në fuqi klanet e politikanëve dhe të intelegjencies që i kishin mbajtur frerët në duar të tyre gjatë katërdhjetë vitesh, dhe vështirë pranonin çthurjen e tyre. Veçanërisht klanet rajonale dhe qëndrore, kudo që ishin në kryeqendër të Prishtinës, nuk mund të pajtoheshin fare me thyerjet që kishin nisur dhe demonstrantët që nuk i përkrahnin.
Inspektorët e arsimit ishin atëherë një lloj policie arsimore! Madje, në orët e gjuhës shqipe, të historisë dhe të gjeografisë, gjithnjë bënin vërejtje. Mjaftonte të shkruanin: “Arsimtari nuk ka punuar sipas planit dhe programit mësimor” dhe kështu merreshin masa të ashpra kundër tij. As vetë nuk e dinim në fillim, çfarë ishte kjo klauzolë: “nuk iu ka përmbajtur planit dhe programit mësimor”? Kjo ishte një diferencim në arsim. Thoshin se ata që nuk i përmbaheshin planit dhe programit mësimor, ishin kundër Serbisë, dhe përhapnin idenë e ndarjes dhe atë të bashkimit të shqiptarëve. Qarqe të tilla ishin krijuar gjithkund: në arsim, në kulturë, në politikë, në fshat dhe në qytet.

[gjakushi]

http://www.beepworld.de/memberdateien/members91/halilkajtazi/halil_bild.jpg

[gjakushi]

DEMONSTRATAT E SRUDENTËVE TË VITIT 1968

27 nëntor 1968
Ishte një mbrëmje e nëntorit.
Isha së bashku me Norën, dhe nëpër Udhë të Blirëve kapërceym e arritëm në dugajë të Mynib Canhasit. Thoshin se aty kishte shtroja me çmime të volitshme, dhe mbasi gjetëm një shtrojë të bukur për banjo, e blemë një copë. Mynibi desh të bisedojë në atë mbrëmje të vonë, por ne i kishim lënë fëmijët në shtëpi e na dhembesj nëna; dolëm prej dugajës me atë copë shtrojë që na kishte mbështjellur në letër dhe lidhur me një spagë, e futa nën sqetull. Kur dolëm në udhën kryesore, te dugaja “Varteks” dhe te libraria pamë se ishin thyer xhamat dhe malli ve tëm sa nuk kishte dalur në udhë. Bëmë e s’bëmë asgjë, dhe heshtëm, duke mos ditur fare se ç’kishte ndodhur me ato vitrina dhe se iu kishte prishur pamja udhëve të Prishtinës. Matanë udhës pamë disa vetura të rrokullisura, e rishtas kurreshtja ishte e madhe për të hetuar se ç’kishte ndodhur në qytetin tonë, që për ne ishte diçka shumë i madh, krahas fshatit që e lamë atje ku mbeti si hije nëpër shekuj...Njeri të gjallë nuk pamë më në qytet, të gjithë sikur kishin rënë në gjumë të përjetshëm, kurse në udhë të tjera dëgjoheshin sa zëra të çjerrë. “Duam liri për shqipëtarët, Duam fakultet e duam Kosovën republikë!...” Zemra nisi të më dridhej, sikur hetova se gjatë e patëm harruar emrin Kosovë. Kur e lexoja poezinë e z. Latif Berisha “Kosovës”, zemra më bëhej mal, por ç’u bë me atë poetë, kur botoi vetëm një “Tufë” poezish dhe heshti? Kosova ishte emër i ri për mua, them, ta dëgjoja se klithej për të nëpër udhë të Prishtinës. Ç’është kjo: duam Kosovën Republikë?, mendoja në vete. Kujtesa më treti në ata filmat që i kisha parë herët, dhe që me ëndje i përcillja demonstratat e studentëve në Paris, në Mynih, në Moskë e vende të tjera. Norës i them: “Demonstratat e studentëve, moj Norë!” Po, ç’janë ato demonstrata? më pyeste ajo e s’kisha kohë t’ia shpjegoja më gjatë.
Ecja me atë copë shtrojë në supe, dhe mendja më thoshte mos po dyshohej se kisha ndonjë armë të rëndë. Mëtutje edhe vlime të tjera studentësh. Ata klithnin: “Republikë, kushtetutë, ja me hater, ja me luftë!” Kur Nora pa turmën që po vinte në drejtim tonë, shtoi:
- Bardh, ec të shkojmë në shtëpi. A e di se i kemi lënë fëmijët vetëm. Hidhe atë shtrojë dhe të ecim, Bardh! Kujtojnë njerëzit se ke në supe pushkë të vjetër! - tha ajo, duke u frikësuar nga lëvizjet e reja të studentëve shqiptarë.
Asnjëherë s’kisha qenë kaq i shqetësuar në këto udhë të Prishtinës.
Vjeshta ishte e ftohtë, me riga shiu. Unë kisha hetuar se asgjë s’na kishte prurë vjeshta e tillë...Me sa di, kjo vjeshtë e Prishtinës, së pari në historinë e saj, të ketë kaq shumë studentë e nxënës nëpër udhë. Edhe vjeshtës i falej çdo gjë, që në atë nëntor të trazuar, fryu një erë që sadopak do t’u bënte njerëzve një psherëtimë:
- Ja, këto janë kërkesat tona për Kosovën Republikë!...
Dyshoja se asgjë nuk kishte të shkruar dhe që demonstrantët të dalin me dëshmi, se Kosova i plotësonte të gjitha kushtet për të qenë republikë në vete!
Kisha lexuar libra edhe për ngjarje të tjera, e në veçanti në Serbi. Libri më i ri që kishte lënë vragë, ishte ai “Republika e Uzhicës”. Në mendjen time ishte Uzhica dhe kërkesat e serbëve që ajo të bëhej Republikë. Por, ja, ajo Uzhicë, s’arriti të bëhej Republikë, por i parapriu që Serbia të bëhej Republikë! Dhe, ja, u bë ajo Serbi, e pagëzoi veten me fill të emrit të qytetit të Uzhicës. Mendja më thoshte a do të jenë hidhëruar ata banorë të qyetit që s’arritën ta pagëzojnë republikën e tyre me emrin e Uzhicës, apo vetë u pajtuan që të gjitha qytet e Serbisë ta kenë një republikë të moderuar. Po, Kosova, çfarë ishte, asgjë!? Vetëm emri Kosovë ishte bërë qëllim i luftërave të shumta. Përmendej shpesh në histori: “Lufta e Kosovës” më l839, e asgjë tjetër, por që askujt s’i kishte shkuar në mendje që pas luftës, ajo të shapllej edhe Republikë e Kosovës! Kosova ishte bërë një log tregu i të gjithëve. Këtu shitej e blehej çdo gjë, shiteshin sende të lira, por kishte edhe sosh që kërkoheshin me qiri e me pishë e s’ishte kohë e tyre.
Vjeshtës së Prishtinës sikur i kishin shpëtuar nga rrënimet kazermat e ushtrisë serbe, që për fatin tonë, së pari nisi të trazohej ushtria serbe! Kjo ishte heshtje. Policia sikur u zgjua nga gjumi i rëndë, dhe shprehu tërë mllefin ndaj demonstrantëve të parë që me klithma e kërkesa joligjore dhe të ndaluara, u futën kudo, në udhë, në shtëpi, në shkollë, e në fabrika. Sa shpejt dëgjoj bota për këto kërkesa jetësore, sa shpejt Serbia nisi të trazohej e të kërkonte me çdo kusht e me dhunë të bëhet shpërndarja e demonstrantëve. Serbët dhe malazeztë kishin dalë nëpër skaje të udhëve, sa të tjerë nga ballkonet e banesave hedhnin ujë të valë në demonstrantë, kurse turqit dhe jevgjit as që dëgjoheshin se ishin të gjallë. Çdo gjë kishte ndërruar në qytet. Përditë qytetit i shtoheshin klithmat e studentëve.
Vjeshta e vonë trokiste pak në Kosovë. Ndihej mungesë e ushqimeve, ndihej mungesë e miellit, ndihej edhe mungesë e librave. Në vitrina të librarisë kryesore në Udhë të Blirëve, shtandin e hijeshonin dy vepra: “Historia e kombit shqiptar”, si dhe vepra e gazetarit slloven Pero Zllatar “ Shqipëria e Enver Hoxhës”, madje shihej edhe fotografia e parë, që kureshtarët ndaleshin dhe i shikonin me dashuri e frikë, mos po i përcjellte ndokush i sigurimit. Krahas shtimit të studentëve, tekstet universitare në gjuhën serbe s’mund t’i plotësonin kërkesat e studentëve shqiptarë. Përkundër marrëdhënieve gjoja se të mira me profesorë e studentë serbë, ata shikonin punët e tyre. Hallet e shqiptarëve vinin duke u shtuar. “Kërkojmë bukë dhe liri më shumë” qenë klithma që udhëheqësia shqiptaro-serbe s’desh të dëgjojë për to.

Fundi i kësaj vjeshte më përkujtonte fundin e Pranverës, të qershorit, kur më l966, kreu jugosllav u gjend i përçarë për llogaritë e gabuara të Aleksandër Rankoviqit si dhe të matrapazëve rusë. Edhe në atë mbrëmje të vonë, si zakonisht kisha dëgjuar lajmet e fundit në Radio-Beograd. Isha tepër i lodhur, por as vetë s’e di sa mirë i pata marrë vesh ato vendime të Plenumit IV të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, me në krye Titon, renegatin dhe politikanin më të spikatur të asaj periudhe. Pranvera e atij vjeti sikur i kishte ndërprerë pushimet e kreut të lartë. Askush s’kishte marrë udhë të largët. Jugosllavia përjetonte një trans! Rankoviqi u rrëzua nga pozita, duke i shfajësuar shqiptarët, e duke mos bërë asnjë akuzë ndaj tij dhe klanit në fuqi, që ushtroi terror ndaj shqiptarëve. Me rrëzimin e Rankoviqit, më sa hetohej, Tito kishte marrë hov që ta vazhdojë luftën kundër serbëve që s’e duan Jugosllavinë e “AVNOJ-it”. AVNOJ-i ishte temë kyçe, me vendime të të cilit nuk lejohej të luajë askush. Edhe Plenumi sikur u dha hov matrapazëve shqiptarë. U bë një vlerësim tjetër, pak më i lirë ndaj lëvizjeve të reja, u hoqën nga puna pjesëtarët e UDB-ës, u vënë në shërbim edhe shqiptarë të besuar. Në fakt, flitej, se çdo gjë po ndryshonte në dobi të shqiptarëve dhe në dëm të serbëve e të malazezve!
As që kisha fjetur atë natë! Nëna herë përpiqej të di se ç’po ndodhte në qytet, e herë hapte derën që të më shoh se a po fle i qetë? Por, ç’qetësi ishte kjo? Duke u kthyer natën prej qytetit pashë studentët shqiptarë me shtretër e batani në supe, por edhe me ndonjë trastë librash, vraponin udhëve të lagjeve, duke u përpjekur të gjenin ndonjë strehim, se serbët i kishin dëbuar nga banesat, duke i sharë e duke u çjerrur në mënyrë ç’njerëzore:
- Tphu, nënën shqiptare! Të tillë jeni ju! Ne u japim bukë e ju kërkoni më shumë se bukë! Çfarë dëshironi e çfarë kërkoni ju: mac! Kosova jonë! Kosova serbe! Mund të shkoni në Shqipëri! Këtu s’ka vend për ju e për republikë!
Nëna më kishte treguar se shtëpia jonë ishte mbushur me studentë.
- Mirë, - i thashë - moj nënë. - Le të vijnë. Ka këtu vend edhe për një tog ushtarësh!...
Dita e nesërme ku do të më gjente, mendoja në vete. Nënës s’i tregoja se kisha lënë një material në zyrë që duhej të botohej në gazetën “Kosova”. Çfarë ishte ajo gazetë, kur pak merrte frymë nga shtypësit drejtorë që ia ndërronin gishtërinjtë të njëjtit kavall të vjetër të Serbisë. Rrëzimi i Rankoviqit i kishte lënë do kohë në mjegull. Tash, medoja se do të kenë rast të ngriteshin në hakmarrje kundër shqiptarëve. Bëhej fjalë se pas rrëzimit të Rankoviqit, shqiptarët u liruan për së dyti herë. O bubu, moj kujtesa ime, çfarë trillesh ishin këto? Premtonin se shqiptarët do të trajtohen ndryshe, e jo si minoritet në Jugosllavi. Trille kalamajsh, thosha në vete. Më bëhej të vjellë. Gazeta jonë kishte kryeredaktorin nga Uzhica, një zeshkan, me një ble të flokëve të zezë, që kur e shpaloste, po të mundej do të më përpinte si një gërçamë ujë!
- Ç’po kërkoni ju shqiptarët? - çjerrej shpesh në Redaksinë “Jedinstvo” ku ishte gazetar e kryeredaktor i gazetës “Kosova”. - Mjaft u kemi dhënë ne juve. Edhe ketë mund t’ua marrim! Nëse doni kështu, mirë, nëse jo, larg duart nga ne!... Lirisht mund të shkoni nga keni ardhur!
Për çdo ditë, kryeredaktori Luçiç gjente diçka që të më ngacmojë. Ai tërë atë mllef që kishte ndaj studentëve që demonstronin nëpër udhët e Prishtinës, e zbrazte dhe e shprehte në mua, por qe në asnjë çast nuk i jepja ndonjë shenjë të frikës dhe servilizmit.
Flitej se çdo gjë që ishte e ndaluar për shqiptarë, do të dalë në shesh, flitej se ishin ndaluar edhe veprat e një shkrimtari me ide socialiste, pra ishte fjala për Migjenin tonë! Tash e tutje çdo shkrim të tij do ta lexojmë lirisht. Po, vallë, një shkrimtarë patëm ne të ndaluar? Po, ku janë të tjerët? Ne kemi shkrimtarë që s’guxuam t’ua përmendim emrin e lëre më veprat! Ku janë shkrimtarët e tjerë: Fishta, Koliqi, Naimi? Një Migjen doli dhe na liroi për së dyti!... Kujtesa ime bredh në ato zyra të Kombintatit Kosova...
Atë mëngjes të asaj vjeshte me shi mezi arrita të hyj në autobus. Kishte shumë veta, dhe fare s’i kisha parë. Të gjithë udhëtojmë për në Kombinat, pohonin, dhe shtyheshin me bërryla, shikonin njëri-tjetrin se ç’po peshpëritej në autobus. Ishin grupe pjesëtarësh të sigurimit. Çdo lëvizje e përcillnin sikur dëshironin ta inçizojnë për ndonjë seknar filmi. Autobusi ynë arrriti në sheshin para barakave. Dolëm prej autobusit të heshtur.
As shqiptarët me shqiptarë s’flitnin si më parë, e lëre më me serbë dhe të tjerë. Sikur të gjithë ne kishim bërë një turp apo krim ndaj njerëzve. Serbët na shikonin mërrolshëm dhe dukej se me sy donin të na shpojnë si me gjilpërë. Vallë, ç’kishim bërë ne? pyesja veten. Asgjë, më thoshte kjo mendje. Duhej jetë, bukë e liri edhe për ne! Duhej të ishim të barabartë, ashtu sikurse ishte vendosur gjatë LNÇ-së! Por, kujtesa më treti sa andej-këtej. Me çoi thellë, shumë thellë ajo kujtesë, më futi në pus të thellë magjik, deri edhe në fund të pusit , më nxjerri edhe prej fundit të pusit, dhe më gjasë fat që mezi dola në tokë të bukës Kosovë. Të gjitha këto mendime në cast sikur i shporra. Një mendje më thoshte: sikur ta kisha një shportë e ti fusja mendimet në të, pastaj prej saj do t’i merrja vetëm atëherë kur më duhen, pastaj do t’i shpërndaja së pari për të mitë, apo edhe do t’i ruaja në shportë! Edhe sikur t’i kisha shportat e tërë botës, vallë, a do të mund t’i mbledh të gjitha mendimet e njerëzve të mençur e t’i fusja në atë shportë aq të vogël? Po, lëre atë shportë, më thoshte mendja. Duhet të gjejë diçka më të mirë se shportën që të mos rrjedhin mendimet apo të mos fluturojnë në botën e njerëzimit, se mud të mi çortojnë mendimet e mia dhe të mos i pranojnë, të më gjykojnë breznitë përjetë...
Kisha hyr në zyrën time. Saksitë me lule që i ujiste për çdo mëngjes Monavere Gusia, ishin përmbysur në dysheme. Materialet e tavolinës sime i gjeta të shkapërderdhura në dysheme, asgjë s’gjeta në rregull. Syzat e tavolinës i gjeta në dysheme, pa gazeta e shkrime të tjera. Më ishte bërë pikë në zemër, ku do ta kenë lënë atë reportazhin që e kisha përgatitur për gazetën e kolektivit punues “Kosova”. Atë e kisha shkruar në gjuhën shqipe, e redaktori mund të ishte hidhëruar në shqiptarë e s’do të ma botonte. Ç’ishte kjo punë e botimeve kështu? Vallë, edhe ata punëtorë çfarë mendojnë për mua? E dinë ata, apo s’e dinë se unë përpiqem t’i mbroj, të mos jenë të shfrytëzuar. Kisha menduar ta hapja rubrikën e re në gazetë: “Punëtor e ke fjalën!” Mendoja ashtu, por në fakt edhe dilte ashtu, se punëtori e kishte vetëm fjalën, kurse të tjerët shkopin!... Edhe sikur t’u kushtoja ndonjë poezi punëtorëve, prapë ata do të mbeteshin punëtorë. Mund ta lexojnë poezinë time, dhe asgjë, pos punëtorë të krahut. As që i dihej punëtorit, çmohej pak, paguhej pak, dhe as që guxonte të kërkojë më shumë. Ai që kërkonte shumicën, e humbte edhe pakicën! Më thoshin se shumica ta hanë kokën, por edhe këtu, sa kishte logjikë kjo shprehje, po aq edhe shpesh përdorej. Reportazhi për kolosin e industrisë sonë nuk pa dritë. Fat që një pjesë e pata gjetur në dysheme, dhe daktilografistja dukej se u gëzua më shumë se unë.
-Po, ç’ke or Bardh që kaq shumë e mundon veten për këto shkrime? - pyeti Monavera. - Lëre atë punë të shkrimeve! A po sheh se po bëhem gati të futëm në luftë? Ç’i duhen punëtorit shkrimet kur e humb kokën në luftë? Ti mund ta shkatërrosh veten kështu - sikur desh të më këshilloj apo të më qetësojë Monavera. Pastaj ia nisi t’i mbledh ato saksi me lule si dhe gazetat e shkapërderdhura në dysheme. Të gjitha i krahoi, e pastaj si zakonisht mori pecën dhe shkoi në krua, e lagu dhe e shtrydhi e nisi ta pastrojë zyrën. “Makinën time të shkrimit s’e paskan prekur, Bardh!”, më tha ajo.
Telefonat atë ditë të vjeshtës cingëronin në çdo zyrë. Të gjithë flisnin në gjuhën serbe, bisedonin, e ne ishim mbyllur në ato pak zyra, shikonim e përgjonim se ç’po ndodhte me ne? Askush s’mund të merrte farë inisjative për bisedime me serbët. Asgjë s’kishte nisur të kanalizohej. Një pritje si në kukëza, në pamje të parë ashtu dukej, por edhe s’ishte ashtu. Telefonat nuk cingëronin për të mirën tonë, më thoshte një mendje. Kërkoheshin ata që duhej t’ia ndërrojnë gishtërinjtë kavallit të Serbisë. Me gjasë kishte ndryshuar diçka edhe në dobi tonë, thosha. Kur serbët përdorin arrogancën kundër shqiptarëve, punët s’janë edhe aq keq.
Në zyrën time erdhi lajmi më i ri. Do të mbahet një tubim para platosë së barakës, do të vjen dikush nga lart, e do të flas për demonstratat e studentëve. Çfarë ishim bërë ne? Të gjithë ishim strukur në ato pak zyra si pula të nuklavta, sikur të mos kishim folur e biseduar kurrë me serbët. Ishte krijuar një gjendje e katandisur!…
Edhe për gazetë s’më shkonte mendja të shkruaja asgjë. Ku të shkruaja në valë të tilla, që ngriteshin në mënyrë të pahetueshme. Dolëm të gjithë para atyre tri barakave. Sytë i drejtuam nga udha dhe prisnim kush do të vinte nga Prishtina. Tribuna ishte bërë gati për fjalim. Çudi, aq shpejt ishte përgatitur ajo tribunë. Por, Kombinat i thoshin atij, kishte çdo gjë, para, rrymë, qymyr, e pse të mos mundej në shpejtësi ta përgatis edhe tribunën për fjalime.U fol pak në atë tribunë, se z. Xhavit Nimani, s’fliste shumë. Ishte edhe me z. Mahmut Bakallin. Lexuan diçka, që as vetë s’mundja t’i merrja vesh, apo s’e njihja politikën. Pastaj në tribunë doli Stevan Gullani, kryetar i Sindikatës së Kombinatit. Ishte çakërdisur, sytë iu kishin skuqur sikur të kishte dalur nga kavaçhana me çekan hekuri në dorë, shikonte mirë se nga po flitej, apo edhe mos ndokush do të dalë para tij e ta thotë mendimin troç për studentë. Ai ia nisi në të veten, me atë zë pompoz, dhe duke u çjerrë. Fjalët e ashpra i rridhnin sikur t’i nxerrte nga bidoni i rakisë!.
- Shokë dhe shoqe, keni dëgjuar përmes radios dhe televizorit se ç’farë kanë bërë mbrëmë studentët shqiptarë në qyetin tonë. Prishtinën e kanë shkatërruar tërësisht, kanë thyer xhama, kanë përmbysur vetura, autobusë, kamionë, e çfarë kanë gjetur në udhë. Mund të vijnë edhe këtu e të na shkatërrojnë këtë kolos të industrisë që po e ngrisim me shumë mund dhe vuajtje. Këto janë frute të klasës punëtore. Si guxojnë studentët të luajnë me to? Po, ku është policia jonë, pse hesht ajo? Po, ushtria, ç’ruan ajo? Po të isha atje në Prishtinë, për ata që kanë dalë në udhë, do t’i korrja me mitraloz. Për të tillë që e prishin rendin, vetëm pushka u vjen hakesh! - dhe fliste me një serbishte shumë të dobët, dhe shihej se ishte i një stili shumë të ulët fshatarçe. Ai ishte një ardhacak bastardh nga Lika dhe shpesh krekosej për veti të trimërisë dhe të përvojës së udhëheqjes së sindikatës së punëtorëve. “Unë jam nga Lika, por kudo që punoj do t’i mbroj vendimet e AVNOJ-it tonë! Ata që i kundërshtojnë këto vendime, u themi hapët: “Via- Albania”!
Pastaj e mori fjalën Xhavit Nimani, për fat foli shqip:
“Shokë, të mos ngutemi, demonstratat janë armiqësore! Ne do t’i gjykojmë ato, dhe do të shikojmë ç’është e mundur të bëjmë që të përmirësohet jeta...

Tubimi mori kahe të ashpër. Pritej që të përfundojë sa më parë. U lexua në shpejtësi një telegram, që ia dërguan Komitetit Qëndror të LKJ, ku betoheshin se do t’i denojnë këto demonstrata armiqësore!
Pjesa më e madhe e punëtorëve shqiptarë u shpërndanë të pakënaqur. U futen në vende të punës dhe mezi prisnin të përfundojë orari i punës e të shkojnë nëpër shtëpitë e tyre.
Telefonat cingëronin. Bisedohej me Beogradin, kërkoheshin informata të sakëta nga serbët e malazeztë që jetonin e punonin në Kosovë. Nga të gjitha anët, çdo gjë kishte luajtur me pod. Edhe shqiptarët nga jashtë kishin marrë vesh se ç’kishte ndodhur në Prishtinë. Vjeshta që s’kishte prurë frute, mjafton se erdhi me demonstrata të studentëve.
- Ore, ç’po bëni ju atje? A po dini se jeni në gojë të ujkut? Kërkoni Kosovën republikë, po ç’po të duhet republika nën Serbi? - pohonin në emër të punëtorëve gjoja se i kishin qortuar demonstratat e studntëve në botën e jashtme.
Kishin dalë shqiptarët edhe në botë, dhe fat që kishin parë diçka më shumë se këtu. Bota i ka sytë e veshët e saj ndryshe, mendoja unë. “Ore, a po dini se tërë Jugosllavinë e keni mbi kokë, e besa edhe e keni prekur arushën aty ku i dhemb!”pandehej nga njerëz të tjerë që me gjasë ia donin të mirën Kosovës.
Prisja ndonjë lajm. Tranzistorin s’e kisha marr me vete. Tash mund të dyshojnë më shumë në mua, thosha. Asgjë s’lexoja, pos gazetës “Borba” dhe “Politika” që vinin këtu që në orët e para të mëngjesit me trenin e shpejtë nga Beogradi. Në faqe të parë të gazetës “Politika” lexoja vlerësimin që kishte dhënë Komiteti Qendror i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, pastaj edhe ai Serbisë, si dhe i Kosovës. Të gjithë e rrahnin të njëjtin tel: demonstrata janë armiqësore, dhe pikë! Ec e iki këtij vlerësimi! Qëndrimet prej së larti ishin vendime arbitrare, vetëm që s’thoshin ligje që duhej vënë në jetë! Gazeta “Rilindja” mezi priste që t’i përkthejë ato dhe t’i përhap në gjuhën shqipe.
As kohën e mëngjesit s’e shfrytëzova. Dikush kishte marrë bukë nga shtëpia dhe ua ndante shokëve, e sa të tjerë mbeten të uritur. As kafetë e mëngjesit s’ishin pi me serbë e malazezë. Telefonat cingëronin e ne askush nuk na kërkonte, sikur të mos ishim të gjallë. Ç’fat patëm në ato ditë? Monaverja s’kishte pi kafe me Senkën, kurse kryeredaktori kushedi se çdo të thoshte kur do të takohesha me të. Më mirë sikur të mos e takoja, thosha në vete, mund të flas diçka e ai pastaj më paraqet në organe. Më mundonin leximet, dhe shkrimet. As vetë s’e di sesi aq shpejt u gjendem në sallë të Këshillit të Punëtorëve. Lajmëruan se do të vinte Pavle Joviçeviq, anëtar i Komitetit Qendror të LK të Serbisë. Kisha dëgjuar edhe për emrin e tij, anonim gjatë luftës. Paloka, i thoshin. Kisha dëgjuar se edhe Dyli i kishte thënë kështu, por edhe e thërriste në serbishte: “Shoku Paloka!”. Shkonte ai kudo me të, në terren, nëpër Kosovë, me një veturë të zezë, dhe që të dy uleshin mbrapa. Kur merrnin edhe dikënd me vete, ata ishin më të lumtur, se ulej në vendin e parë, pra me shoferin e Dylit. Salla gumëzhinte. Ishim në mëdyshje, me kënd të uleshim, çfarë të flisnim, apo edhe fare të mos flisnim? Le të çjerren serbët, mendoja në vete. Le të lehnin qentë, karvani ynë lë të ecën udhës së vet...
Mbledhja në sallë filloi. Paloka ishte në plan të parë. Të gjithë sy e vesh i kishim bërë katër, çfarë do të fliste ai. Ia dhanë fjalën, por që në fillim, kërkoi që të mbahej procesverbali. Propozimi u pranua që të jetë hartuese e procesverbalit Emira Plakiqi, një boshnjake, bukuroshe, që mbahej se i kishte punët mirë edhe me serbë, po edhe me shqiptarë. Mbledhja kishte filluar. Daut Shurdha ishte sekretar i organiztës sonë të LK. Ai, me një serbishte të plogësht, mezi arrit t’ia jap fjalën Palokës, këtij të pasluftës.
- Shokë, ia jep fjalën shokut Pavle Joviçeviq. Ai do të na tregojë për demonstratat se çfarë janë e çfarë bënë studentët tanë në qytet?.
Ai u ul dhe mezi priti t’ia shkarkonte përgjegjësinë dikuj tjetër. Pavli i vuri syzet, shikoi anash, pastaj ia nisi të flasë:
- Shokë dhe shoqe, kush është përkrahës i demonstratave, le ta di se është kundër vendimeve të AVNOJ-it që janë firmuar më 29 nëntor l943, në Jajce. Studentët shqiptarë janë ngritur kundër ANOJ-it tonë, atij të luftës. Kush prek AVNOJ-in tonë, le ta di se s’ka vend në Jugosllavi. Jugosllavia e Titos, dhe mbarë populli i saj do t’i gjykojnë demonstratat armiqësore, pra edhe ne po u themi se janë: armiqësore! “Tako je!” (“Ashtu është”!), u dëgjuan zërat e serbëve, e kur pashë se duatrokitën edhe shqiptarët, kjo ishte thikë për mua. - Kushdo që luan me hartën e re të Jugosllavisë, luan me kokë! - e ngriti zërin ai, duke i rënë tavolinës me grusht.
Heshta dhe prisja ç’po ndodhte...
- Këtu kanë ngritur kokë edhe pjesëmarrësit e kolonës se pestë - tha Paloka. - Ne i dimë ata se kush janë, dhe herët i qeruam hesapet me ta. Edhe atyre gazetarëve të “Rilindjes” u themi prej këtu, rrini urtë se ua marrim gazetën. Gazeta që është kundër AVNOJ-it tonë, dhe kundër shokut Tito, as që mund të mendohet se do të ketë jetë të gjatë. Ju, shokë, bëni çmos që t’u folni shqiptarëve, dhe u thoni se po e prishet Jugosllavinë, s’u mbetet vend këtu. Jugosllavia u ka futur nën sqetull se s’u deshi askush. Edhe Shqipëria ka hequr dorë nga ju! Ju, jeni bërë pishë e shtetit tonë. Po ndodhi e u futëm në luftë me ju edhe njëherë, lëre që do t’u humbë Kosova, por edhe Shqipëria. Dimë ne se ç’bëjmë me ju...Edhe në luftë u morëm vetëm si shikues-vallëzues, e jo edhe si luftëtarë të barabartë! - dhe u ul, e syzet i futi në xhep, dhe shikonte si një përbindësh. – Shokë, ne duhet të diferencohemi nga kërkesat e studentëve – shtoi ai.
Kisha dëgjuar e lexuar shumë shkrime gjatë LNÇ-së. Atë ditë dolën prej shtypit sa shkrime të Titos. Në një libër të përkthyer prej serbishtes në shqipe, kisha shënuar të vetmin mendim të Titos për LNÇ-në: “Në Luftën Nacional Çlirimtare, morën pjesë edhe dofarë arnautësh!”. Të na quaj Tito “arnaut: këtë s’e kisha besuar! Dyshoja mos përkthyesi kishte bërë ndonjë lajthitje? Të na përgënjeshtrojnë pagëzimin...? Kjo ishte e ngjashme sikur të na pagëzonte edhe me emrin mohues serb: “Shiftar”!
Ato ditë kisha rënë në mendime të thella. Mendoja se studentët i luhatën të gjitha lëvizjet. Çfarë të pohoja apo të shkruaja kundër LNÇ-së, kur më sa vërehej ne s’qemë liruar fare. U liruan e fitaun serbët, e ne mbetëm nën këmbë të tyre. Por, ç’fat kisha, kur së pari, s’kisha marrë pjesë në luftë, së dyti isha bir i ballistit, sipas shënimeve sekrete, dhe së treti, isha me shkollë, por që duhej t’ia ndërroja gishtërinjtë kavallit siç dëshirojnë pushtetëtarët... Isha ngritur të flisja. Salla më dukej se më çonte peshë. Të gjithë serbët dhe malazeztë më shikonin me një kureshtje të jashtëzakontë.
- Shokë dhe shoqe, sipas kësaj që u fol këtu, po del se ne duhet t’i marrim mitralozët e të luftojmë, apo siç tha një diskutues, t’i korrim studentët - ndërhyra në bisedë. - Gjenerata e re s’korret me mitralozë! - dhe u ula, kurse salla nisi të vlojë si një koshere bletësh.
- Fol serbisht, se s’po e kuptojmë atë gjuhë “arnautësh”! - dëgjova një zë nga fundi i sallës. - Vetëm serbisht duam të flitet këtu! - ndërpreu mendimet e mia një burrë serb që fare s’e njihja.
- Ju lutem, mos më pengoni. Unë s’ju pengova juve kur folët në sebishte. Keni durim, serbishten s’e njoh aq mirë. Mund të gaboj lidhur me këto punë. Le ta përkthejnë të tjetrët atë që flas unë... Gjatë jetës që kemi bërë këtu, edhe ju serbët keni mundur të mësoni shqipen. Jetojmë këtu në Kosovë së bashku, keni lufuar edhe ju së bashku me shqiptarë, por shihet se edhe ju s’i keni pastruar çështjet me kohë...Kosova e kujt mbeti? Ta them se këtu qarkullon një barcoletë boshnjake, që është futur në zhargonin e bisedave.
- Erdhi këtu në Kosovë boshnjaku që të kërkojë punë, dhe kishte shkuar te serbët, e s’kishte mundur të hyj në punë, kishte shkuar edhe te malazeztë, pastaj edhe te shqiptarët, dhe mjerisht askush s’mundi t’i ndihmojë. Para se të kthehej në Bosnjë, e kishin pyetur:
- Po, ç’kishte të re në atë Kosovë?
Ishte përgjigjur si në shaka:
Turqit po shpërnguleshin,
Jevgjet po gëzoheshin.
Serbët po sundonin.
Kurse shqiptarët po shpresnonin...
Salla ra në një heshtje mortore.
- Kush di ta përkthej këtë që foli Bardh Mulaj? - pyetën sa veta.
Askush s’paraqitej. Prisja se çfarë do të ndodhte me mua. Kisha folur edhe më gjatë, por kjo që i kisha theksuar se serbët po sundojnë, ishte pak e rëndë, apo edhe një thikë për mua, siç pëshpëritej nga sa shokë në shikim të parë. U ngrit mjeku Mehmet Begraca. Ai ishte ndër më të pjekurit politikisht. Foli dhe i ra rretherrotull problemit, e fare s’i përmendi demonstratat. Për mendjen time, më doli hakut. Asgjë s’desh të komentojë lidhur me atë që kisha shtruar gjatë diskutimit në gjuhë amtare. Por, sa i përket trajtimit të Kosovës, vëreja se kjo i pëlqente shumë...
Asnjë serb nuk dilte nga salla pa u sqaruar, në mos në tribunë, ata shpesh i pyesnin edhe shqiptarët intim: “Ç’foli Bardhi?” Kishte ndër të tjerë të mençur që më ruanin, por kishte edhe sish që mezi prisnin të rrëfenin se ç’kisha parashtruar në mbledhje.

- Po, mirë flet ai Bardhi, por pse s’po flet serbisht? Ta marrim vesh edhe ne? - dëgjoja se ankoheshin serbët. Edhe shqiptarët shpesh me luteshin:
- Të lutem, Bardh, fol serbisht, se edhe ne po të kuptojmë më mirë. Ajo shqipe ytja, pak e vështirë për t’u kuptuar!.
Mbledhja mori fund, por ç’pritej pas saj, kjo më mundonte tepër.
Dita e parë pas demsontratave në Kombinatin “Kosova” më kishte kapëcyer shpejt. As vetë s’e hetova se kur nëpunësit bëheheshin gati për t’u kthyer në shtëpi. Nga kryeredaktori mora detyrë që pas ditës të merrja pjesë në një tubim protestues të punëtorëve në Gazifikim dhe Azotik. Aty flitej se ishin dy njësi punuese që kundërshtonin njëra-tjetrën. As që më shkohej atje, por detyra ime ishte e tillë... Isha përgatitur që në orët e pasditës të merrja pjesë në tubimin e punëtorëve. Parashihja se do të ketë mospajtime mes serbëve dhe të shqiptarëve!...
Isha kthyer nga puna në shtëpi, i lodhur dhe më dukej se tërë qyteti më kishte rënë mbi kokën time. Udhës pashë se shitoret ishin furnizuar me artikuj ushqimorë. Mungesa e miellit, e vajit, e sheqerit zbutej për ata që kishin para, kurse për të tjerët, gjendja ishte njësoj si më parë. Flitej se këto rezerva të ushqimit ishin nxjerrë nga magazinat e ushtrisë. Ushtria kishte stoqe ushqimore e askush tjetër. Por, bëhej edhe një ndryshim këtu në Kosovë. “AVNOJ-i” kishte vendosur që të shpallej edhe flamuri shqiptar, dhe ishte vënë gjithkund, deri edhe në Komitet Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, në ndertesën e Kuvendit të Kosovës, pastaj në bankë, po edhe në Kombinatin tonë. Gjithkund shihej se për herë të parë në Udhën e Blirëve në Prishtinë valonte flamuri shqiptar. Kjo ishte dhe s’ishte befasi! Flamuri valonte gjithkund në Kosovë, por s’dihej çfarë ishte ndermarrë në Mal të Zi dhe në Maqedoni? Edhe atje shqiptarët klithnin për të drejta, që përherë i bënin kërkesat për flamur si dhe ndryshime të tjera në administratë. Flamuri ynë, pas shumë përpjekjesh, më në fund, doli në “ajër të pastër”!, krahas flamujve të tjerë jugosllavë dhe serbë. Sa kënaqësi ishte ta shohësh atë flamur kuqezi në mjedis të flamujve të republikave motra! Serbët dhe malazezët s’ishin aqë të kënaqur me këtë që po ndodhte... Shpesh ata shanin flamurin shqiptar, e kishte shumë raste kur edhe e shqyenin natën, dhe në mëngjes flamujt, aty-këtu shiheshin se ishin dëmtuar. Flamujt e tjerë nuk shqyheshin, se po të dëmtoheshin ata, do të thoshin se shqiptarët i kanë grisur, dhe se ata s’po e duan anjë flamur tjetër në Kosovë, pos atë të Shqipërisë! Kishte nder të tjerë, në mjedise shqiptarësh që bënin edhe provokime:
- Po, ç’na duhet ai flamur, arën kuqezi? Kush shkon pas atij flamuri? Ne s’e kemi mendjen të futemi në luftë më? Po, ne edhe deri këtu e shtymë pa të, e hajde, ç’të hajmë? Arnat s’hahen... - pohonin një shtresë e vogël e njerëzve të papërcaktuar kombëtarisht.
Kur dëgjonin serbët shqiptarë të tillë që shprehnin botën e tyre iracionale, gëzoheshin dhe shtonin:
- Po, ky s’është flamuri juaj. Ç’jeni kap si njeriu i dehur në urë për flamur? Kosova duhet ta këtë flamurin e Serbisë. Kot së koti, se këtu i thonë kësaj tokë serbe! Nën një flamur të gjithë, me një kushtetutë, ndryshe s’ka jetë këtu. Le të rri urtë ajo Shqipëri, se i tregojmë ne asaj se kush e nga jemi... Opingat për luftë me shqiptarë i kemi të gatshme!
Hëngra darkën në vend të drekës, dhe me gjasë më kishte rënë në bark si ta fusja ndonjë plithar. Pas një pushimi, u ngrita dhe lëshova tranzistorin. Së pari e vura treguesin në Radio-Tiranë, pastaj shikoja mos ndokush po përgjonte te dritarja e shtëpisë sime. Radio-Tirana shpesh ishte pikëmbështetëse për orientimin tim. I dëgjoja edhe lajmet e Radio-Beogradit, por edhe “Zërin e Amerikës” në gjuhën shqipe. Merrja lajme edhe nga anë të tjera. Udha e Blirëve shpesh ishte sheshi kryesor për të parë sesi rrahte pulsi i njerëzve këtu në Kosovë, por edhe gjetkë... Kisha dalë në atë Udhë shpesh, dhe kisha lexuar edhe një tregim të Arsimit në revistën “Kosovarja”, “Heshtja e udhëve”. Por, sapo shihja tash udhët s’ishin të heshtura më. Vlonin nga të rinjtë, por edhe nga njerëz të anëve të tjera. Të gjithë ishin përqëndruar se ç’po ndodhte atë vjeshtë në Prishtinë? Njerëzit kishin harruar se vjeshta u jepte shenjë se duhej të bëheshin gati për dimër, pastaj të mbjellnin grurë, të bëjnë ugar për pranverë... Madje, shpesh me arsye dëgjoheshin fshatarët:
- Ore, Bardh, ta mbjellim tokën tonë se këtu jemi si në vorbull. Serbia, s’është ngusht se ne vdesim nga uria!
Në atë mbrëmje rash ndesh me sa shokë që s’kisha menduar se do të kenë pikëpamje të tilla. Ishte kohë kur çdo lëvizje përparimtare përpiqeshim të kthenim në vijë të kombit. U fol se demonstratat i organizuan serbët, dhe me këtë na qitën karremin, pastaj u fol se humbëm besimin si komunistë e çfarë s’u fol?...
Isha kthyer në shtëpi mërzitshëm. Nëna përherë më përcillte, atë e gjeja shpesh në ballkon të ulur e duke përgjuar, pyeste: “Ç’u bë ma atë djalë më?” Jetonte me vuajtjet e mia.
Tubimin e punëtorëve në Gazifkim dhe në Azotik e prisja si thikën në asht. Azotiku kishte drejtorin shqiptar, Xhevdet Pula, profesor i kimisë nga Gjakova, kurse Gazifikimi, kishte për drejtor Vuko Bojaniqin, ardhacak nga Mali i Zi, që një kohë ishte vendosur në Dubravë afër Istogut, pastaj kishte kaluar në Mitrovicë, ku ishte përparuar, dhe kishte arritur të bëhej politikan i rryeshëm, e me pak shkollë! Qe të dy këta drejtorë e shikonin njëri-tjetrin si ujku e dhia! Azotiku, thoshin serbët është ndërmarrje e shqiptarëve, kurse për Gazifikimin shqiptarët pohonin se ishte kryekëput ndërmarrje e serbëve. Por, kishte ndonjë njeri nga të dy palët serbo-shqiptare që ishte stërpikur diku në ndonjë kthinë të pahetueshme të ndërmarrjes.
Ishte mbrëmje. Punëtorët e Azotikut erdhën në Gazifikim, dhe të gjithë u ulen në një anë të sallës, kurse edhe ata të Gazifikimit ishin ulur në këndin e tyre. Prej aktivistëve të Kombinatit, në këtë tubim mori pjesë Nazimidin Kuçi, ndihmës drejtor i kuadrit. Punëtorët fare s’e dinin se kush do të fliste, dhe se po të dinin qysh më parë se do të vinte Nazmidini, ndodhte se fare nuk do të merrnin pjesë në atë tubim. Por, i zu qesari! Kur e panë se arriti Nazmidin Kuqi, u prenë, dhe shikonin njëri-tjetrin duke pritur çfarë do të rrjedhte? Me gjasë qortonin ata që agjitonin të merrnin pjesë sa më shumë punëtorë në ato tubime. Mbledhja filloi dhe kryesuesi i tubimit mezi priste t’ua shkarkojë të gjitha punët në shërbesë të fjalimxhinjve...
- Shokë! - u dëgjua një zë i kryetarit të tubimit të punëtorëve në gjuhë shqipe. - Fjalën e ka shoku Nazmidin Kuqi.
“Nazmidin Ku...!”, klithen sa zëra të punëtorëve shqiptarë. Serbët nisën të duartrokasin, se e dinin se Nazmidini do të fliste kundër shqiptarëve dhe kjo çonte ujë në shërbim të vlerësimeve të organave më të larta që nga kreu jugosllavë e deri në atë krahinor, komunal etj.,etj...
Isha ulur në një kënd ku s’më shihte Nazmidini, ishte pak alergjik në mua, apo edhe në gazetarë të tjerë. Ai e kishte përqendruar vemendjen se kush po hynte dhe kush po dilte prej sallës. Kur i pa punëtorët shqiptarë dhe serbë të ndarë, foli me një serbishte të plogësht:
- Kështu qenka vëllazërim-bashkimi këtu!?
Pastaj ia nisi fjalimit të tij ngadalë dhe qetë, por që gjithnjë shkonte duke i dhënë zjarr:
- Shokë dhe shoqe, keni parë dhe keni dëgjuar se ç’bënë studentët shqiptarë në Prishtinë. Ata e kanë shkatërruar qytetin tonë. Ju e dini se ne nga kafshata juaj kemi ndarë para për ta ndërtuar Prishtinën. Këtë e ka bërë armiku ynë që s’ua mendon të mirën as serbëve, po edhe as shqiptarëve. Unë propozoj që të gjithë njëzërit t’i denojmë demonstrantët shqiptarë. Ata që janë me ta, lë të dihet se janë kundër sistemit, dhe kundër shokut tonë Tito. Ai i ka denuar këto demonstrata, e pra edhe ne jemi me Titon. Ai është i pagabueshëm dhe ne do të shkojmë udhës së tij deri në vdekje...
- Edhe pas vdekjes!.. - klithen sa zëra të punëtorëve që ishin në vende udhëheqëse.
Serbët duartrokisnin dhe njëzërit e përkrahnin fjalimin e zjarrtë të Nazmidin Kuqit.
- Ashtu është! Poshtë armiqtë e popullit tonë! Të gjithë jemi me Nazmidinin, e kush s’është me të, lë të dalë sa më parë: “Jashtë!, çirreshin njëzërit punëtorët serbo-malazez.
- Shoku ynë Tito ka thënë: “Prej fjalëve në vepra!” I keni parë këto fjalë të shkruara me shkronja të mëdha në Avallë. Pra, edhe unë po them - tha Nazmidin Kuqi - se kushdo që përpiqet t’i rrëzojë vendimet e AVNOJ-it, lë ta di mirë se s’ka vend në Jugosllavinë e Titos... - dhe vazhdonin avazet e duartrokitjeve të serbëve në atë sallë.
Askush s’paraqitej të fliste, as që lejonin serbët që të ngritej dikush kundërshtarë. Punëtorët shqiptarë frikësoheshin t’i mbrojnë studentët. Shihej se tubimi i punëtorëve ishte në përfundim e sipër. Të gjithë ishin ngritur në këmbë dhe s’i ndalnin duartrokitjet e klithmat kundër shqiptarëve. Tubimi u shpall i përfunduar. Duke dalë prej sallës, Nazmidinit sesi i rrapëlloi diçka në kokë, as vetë s’mund të besonte, e lëre më të tjerët, që mendonin se do të shkretërojë edhe më në dëm të studentëve shqiptarë. Ai u ndal në derë të sallës. Në vete thashë: “Po, ç’po do të shkretërojë ky njeri mjerë?”. Ia nisi të flasë e të belbëzojë, që të dëgjohej zëri i tij. Qetësia duhej të thyhej, apo të prishej. Askush s’priste se ai do të flasë ndonjë fjalë me peshë e në dobi të shqiptarëve. Aktivisti thërriti me sa zë që kishte:
- Shokë, hej, o shokë, ju lutem qetësi! Harrova t’ju thërras. Edhe disa duartokitje për ata serbë që kanë qenë pjesëmarrës të banketit në hotelin Bozhur!
Askush nuk arriti ta kap mendimin e tij. U bë salla pishë dhe ra në heshtje mortore. Serbët sikur kishin rënë në heshtje. As shqiptarët nuk duartrokiten! Të trandësh serbët ishte vështirë! Kurrë në jetë s’ishin mësuar të dëgjojnë diç të tillë nga Nazmidini...U fol dhe u përfol mendimi i tij, e punëtorët dolën prej asaj salle, që pastaj t’i shoshisnin mendimet e fjalimet e të tjerëve.
Duke dalur prej tubimit protestues kundër studentëve shqiptarë, serbët dhe malazeztë pyesnin njëri-tjetrin:
- Ç’tha Nazmidin Kuqi?
Ata dolën edhe si të tërbuar nga duartrokitjet për t’i demaskuar demostratat e studentëve. Por, paraqitja e jevgut, Hasan Kovaçi, që dukej se gjithnjë anonte nga pala shqiptare, ishte ngritur në këmbë dhe sikur desh t’i frynte calikut, murmuriti.
Kësaj pune i thonë:
Ding e dang,
bukë me lang!
Nis e sos,
bukë me kos!
Meqë këto vargje i përsëriti disa herë, serbët ishin kureshtarë që të pyesnin shqiptarët: “Sta je to lang?” (“Ç’është ajo fjalë lang?”). “Sta je to kos?” (Ç’është ajo fjalë kos?”). Punëtorët hipën nëpër autobusë dhe shpërndaheshin akëcili në vende më të afërme që të arrinin në shtëpitë e tyre.
Kthehesha prej tubimit të punëtorëve të Gazifikimt me përshtypje jo edhe aq të mirë! Por, këtë as që më lejohej të shkruaja në gazetë...
Është ditë me diell. Në dhomën time radiostacioni i Tiranës m’i kujton shumë ngjarje. Por, ndodh se po e teproj, kushtimisht e them, se pas demostratave gjithnjë prisja ndonjë lajm nga Tirana. Kisha formuar bindje, se Tirana sikur bëhej se fare s’po ndodhte asgjë në Kosovë! Kosova për Shqipërinë ishte gjithnjë strumbullar, dhe pritej se ajo do të ishte krahu i saj e ne s’e kishim dëgjuar asnjë lajme as edhe ndonjë komentim lidhur me shpërthimet e demostratave të studentëve në Kosovë. Kësaj i thoshim ne: “Shkoi dhia t’i marrë brirët dhe i la edhe veshët!”. Çfarë të bënim, kur qemë në udhëkryqin Kosovë! Një lajm i mirë na gëzonte shumë, por edhe na jepte shpresë përjetë.
Ngjarjet në vjeshtën e Prishtinës shkonin duke u gjykuar përditë, por edhe duke u zgjëruar e përhapur në stilin: unë ty e ti askujt... Edhe fjalët në vesh bëheshin më të besueshme, besa edhe bindëse. Kishim rënë të gjithë në një amulli. Pse Shqipëria jonë s’e thotë fjalën e vet? A jemi ne pjesë e saj, apo e Jugosllavisë? Pritëm shumë, e asgjë... Shqipëri, o moj, Shqipëri në letër, e asnjëherë në vepër... Po, shkrimtarët e saj, ç’bëjnë atje? I brengos çështja shqiptare?
Mbledhjet as që pushonin për demaskimin e ngjarjeve të nëntorit. Një mendje më thoshte: “Po ne shqiptarët gjithnjë u trazuam në nëntor? Në nëntor më l9l2 u trazuam për një flamur, dhe atë e ngritëm në Vlorë, por mbetem jashtë kufijve të Shqipërisë gjysma e popullit shqiptarë. Apo, mos qenë ata kufij etnik, dhe u pajtuam që të copëtohet Shqipëria jonë!... Për “AVNOJ-in” e Shqipërisë as që flitej. Cili do të jetë “AVNOJ-i” ynë? Më thotë një mendje se “AVNOJ-i” i Shqipërisë u mbajt në Pezë, kur ishte organizuar Konferenca e Pezës, e vetmja me peshë historike por që e shuan komunistët e dështuar serbo-shqiptarë! Prej atëherë, kot u ngrit ajo Shqipëri në luftë, se asgjë s’fitoi.

Ankara, janar 1968
Për herë të parë nga fundi i vitit 1968, sindikata e punëtorëve të Kombinatit “Kosova” të Obiliqit organizuan një ekskurzion, ku me pesë autobusë udhëtuan për në Lindjen e afërme. Edhe vetë së bashku me disa shokë qesh në këtë udhëtim të gjatë. Kalimi prej Kosovës nëpër Bullgari dhe Turqi që atëherë më dukej shumë interesnat. Vitin e ri e patëm pritur të gjithë në një restaurant në Stamboll, kurse të nesërmen udhëtuam për në kryeqytetin Ankara të Turqisë. Aty bujtëm një natë dhe duhej vazhduar udhën për në Siri dhe Libi. Takuam disa shqiptarë që kishin emigruar nga Shqipëria, sepse siç pohonin ata nuk ishin pajtuar me regjimin e komunizmit të Enver Hoxhës. Prej vuajtjeve të tmershme, më sa hetohej nga b isedat e tyre, vërehej se vërtet kishin qenë të përndjekur. Takova një ish-nxënës të Shkollës Normale të Eelbasanit, ndryshe shok i Fadil Hoxhës, dhe me dëshirën e tij u futem në një kafane që era i vinte shkrum e hi! Ai e hapi bisedën.
Unë ika nga regjimi komunist i Shqipërisë dhe jetoj këtu në Ankara, jetoj në skamje, or vëllëzer kosovarë, jetoj për një kafshatë bukë. Gabova që e lëshova venlindjen. Vendlindja dhe nëna nuk harrohen. Me mendje gjithnjë jam atje, e me trup këtu. Nuk ishte dashur ta lëshojha vendlidjen po të bëhehesha hi e pluhur në prag të shtëpisë. Mjafton se vendësit do të thoshin: “Këtu është flijuar filani për truall të vet!” Njëherë pata emigruar në Gjermani, por nuk munda të jetoja atje, e thashë:”Hajt, se po kthehem në Turqi”, dhe mbeta këtu. Edhe këtu nuk po më pëlqen fare. Ia kam shkruar një letër Fadil Hoxhës në Prishtinë, dhe kërkova të kthehem atje. Ai më doli hakut, sepse i pari m’i hapi dyert e jetës atje: “Eja këtu në Kosovë, sepse do të ndihmoj!’. U mata e u çmata disa herë: “A të shkoj, apo të mos shkoj?”, dhe nuk e mora atë udhë. Ia mbylla vetes derën me ferrë, sepse kisha dëgjuar se Fadili e kishte ftuar shokun e jetës të shkonte në Kosovë, dhe pastaj OZNA ia kishin vrarë. Është fjala për Xheladin Hanën nga Gjakova, por që fill pas luftës ishte vendosur që të jetonte në Tiranë. E në vete bluaja lloj-lloj mendimesh; “Kur ia kanë krasitur shokun e jetës Fadilit, ashtu mund të ma bëjnë edhe mua!”
Më vjen shumë keq që shënimet për emrin e këtij bashkëbiseduesi më kanë humbur, por kujtimet mbetën sit ë tilla.
- Kemi dëgjuar këtu se Plenumi IV I PKJ, më rrëzimin e Aleksandër Rankoviqit, ka bërë ndryshime të mëdha, dhe ju shqiptarët, pas heqjes së flamurit më 1948, sërish e keni fituar të drejtën për flamur. Ani, mirë është kjo, një hap i mirë përpara. Ka pasë gjasë se do të bëhej shkombëtarizimi dhe shprëngulja e shqiptarëve për në Turqi. Tash pushuan ato erëra të ashpra që fryn kundër jush. Vendin mos gaboni ta lëshoni më. Përcillnie jetën, kujtoni se çfarë po bëhet e çfarë po synohet në jetën tuaj politike dhe kulturore me vlerat e identitetit shqiptar siç janë flamuri, gjuha dhe ndjenja komëbtare, e në të cilat veprime është përfshirë e gjithë udhëheqja e tashme politike e vendit. Mos gaboni të qëndroni indiferent ndaj partisë, futuni në partinë komunsite, ani së bashku me sërbë dhe malazezë. Ju fitoni shumë nga partia, sepse mund t’i përcillni rrjedhat dhe pikësynimet e tyre ndaj nesh. Vjen koha kur do të pjeken kushtet dhe asaj partie ia jepni grushtin dërmonjës. Mos u ekspononi para kohës, leni të tjerët le të griden mes vetes për interesa të tyre. Nga synimet historike të popullit shqiptarë kurrë të mos heqni dorë. Kompromiset që janë bërë për fatin tonë na kanë lënë duarkryq. Ecni me kohën e mësoni nga përvojat e të tjerevë se si i formuan kombet dhe shtetet”.
Kur po bisedoja me këtë mërgimtar në Ankara, mendja më treti te një letër që ma kishte dërguar daja Isë nga Kanadaja në Amerikë. Besa u pata frikësuar ta ruaja, sepse po t’i binte në dorë ndonjë dashakeqi do të më hante dreqi! Ai më shkruante: “Mjerë Kosova e zezë që ra në dorë të komunistëve!”. Disa vjet nuk i shkrova asnjë letër, sepse frikësohesha. Ai pse të frikësohej kur ishte në Amerikë, e ne këtu në Kosovë gjithnjë kemi qenë mes kullës e çekiqit të Serbisë!
Seç më kishte shkuar mendja nga janari i vitit 1968, kur për herë të parë me tre autobusë patëm marrë udhën si turistë për në Bullgari, në Turqi, në Siri dhe në Libi! Sa udhëtim i vështirë ishte, patëm thënë të gjithë në atë kohë. Patëm udhëtuar nëpër sa male në kufi me Turqi dhe me Siri. Atë mbrëmje binte një borë e madhe. Ishte natë e vështirë dimri. Kudo që futeshim me autobus, na shkonte mendja se do të përmbyeseshim keq! O Zot ç’shtrëngatë në ato bjeshkë të larta! Mezi patëm arritur në kufi të Sirisë, dhe nuk guxonim ta kapërcejmë, edhe pse askush nga ushtarët nuk ishte në rojë. Hasëm vetëm në një laurë të drurit. Thirrëm sa herë, dhe askush nuk përgjigjej. Pastaj, njëri prej grupit të shokëve u fut dhe kapërceu kufirin. E dinte gjuhën arabishte. Thirri disa herë, dhe pas një kohe të shkurtër, ushtarët e rojës u zgjuan nga gjumi. Erdhën te autobusi ynë, i shikuan pasaportat dhe na lejuan të futëm në shtetin e tyre. Prej andej kapërcyem dhe arritëm që në orët e para të mëngjesit në Liban. Posa morën vesh se ishim turistët nga Jugosllavia, kurautobusët u ndalën në qendër të Bejrutit, kryeqytetit të Libanit, rreth nesh u tubuan shumë veta. Ndër të tjera, së pari në jetën time, i pashë dy veta të ngazëllyer që klithnin.
- Tito - Naser, sadik, sadik, sadik! - dhe i shtrëngonin duart e njëri-tjetrit.
U ndala dhe i shikoja dy njerëz të mjerë! Nuk e dija shprehjen “Sadik” çfarë do të thoshte! Mendja më shkoi te Sadiku ynë, i Vitakut, atij kryehollit, siç e kishte pagëzuar im atë. I pyeta shokët që udhëtoja.
- Ç’domethënie ka ajo fjalë “Sadik”?
- A po e merr vesh ç’po brohorisin ata? - më pyeti Ali Grajçevci.
- Jo - iu përgjigja.
- Tito dhe Naseri janë vëllezër!
- Uh! - kërceva me një lloj pezmi dhe sakaq e thashë mendimin tim. - Oh, po këta qenkan gomarë! Është ai Naseri kryetar i Egjiptit që e humbi luftën e dytë me Izraelin në Kanalin e Suezit, kur e futi Tito me rusët në luftë dhe ia lanë këmbët e arushës në dorë? Është ai Naseri - Tito që me marrëveshje i shkatërruan të gjitha kuadrot ushtarake shqiptare, i detyruan që me familje të shpërngulen në Amerikë dhe vendet të tjera? Është apo s’është i ndërgjegjshëm ky popull se çfarë vëllëzer të sinqertë qenë dy burra të shteteve fqinje?
Kapërceva nga kjo temë ditore dhe të jetë e mundishme me të vetmën shpresë e shprehje me vete: “Xhon Travolta i rëntë në fije kësaj pune!”
Një mendje më thoshte se disa njerëz të kohës sime aktronin me emrin e Titos dhe fitonin në kohë, por edhe shkruanin për jetën dhe veprat e tij, që kushedi se akëcili ishte autor i vërtetë?! Pata shënuar shumë urti të kohës, ndër të tjera edhe këtë:
“Një fije eshkë e kallë një bjeshkë!”

[gjakushi]

DEMONSTRATAT E SRUDENTËVE TË VITIT 1968

27 nëntor 1968
Ishte një mbrëmje e nëntorit.
Isha së bashku me Norën, dhe nëpër Udhë të Blirëve kapërceym e arritëm në dugajë të Mynib Canhasit. Thoshin se aty kishte shtroja me çmime të volitshme, dhe mbasi gjetëm një shtrojë të bukur për banjo, e blemë një copë. Mynibi desh të bisedojë në atë mbrëmje të vonë, por ne i kishim lënë fëmijët në shtëpi e na dhembesj nëna; dolëm prej dugajës me atë copë shtrojë që na kishte mbështjellur në letër dhe lidhur me një spagë, e futa nën sqetull. Kur dolëm në udhën kryesore, te dugaja “Varteks” dhe te libraria pamë se ishin thyer xhamat dhe malli ve tëm sa nuk kishte dalur në udhë. Bëmë e s’bëmë asgjë, dhe heshtëm, duke mos ditur fare se ç’kishte ndodhur me ato vitrina dhe se iu kishte prishur pamja udhëve të Prishtinës. Matanë udhës pamë disa vetura të rrokullisura, e rishtas kurreshtja ishte e madhe për të hetuar se ç’kishte ndodhur në qytetin tonë, që për ne ishte diçka shumë i madh, krahas fshatit që e lamë atje ku mbeti si hije nëpër shekuj...Njeri të gjallë nuk pamë më në qytet, të gjithë sikur kishin rënë në gjumë të përjetshëm, kurse në udhë të tjera dëgjoheshin sa zëra të çjerrë. “Duam liri për shqipëtarët, Duam fakultet e duam Kosovën republikë!...” Zemra nisi të më dridhej, sikur hetova se gjatë e patëm harruar emrin Kosovë. Kur e lexoja poezinë e z. Latif Berisha “Kosovës”, zemra më bëhej mal, por ç’u bë me atë poetë, kur botoi vetëm një “Tufë” poezish dhe heshti? Kosova ishte emër i ri për mua, them, ta dëgjoja se klithej për të nëpër udhë të Prishtinës. Ç’është kjo: duam Kosovën Republikë?, mendoja në vete. Kujtesa më treti në ata filmat që i kisha parë herët, dhe që me ëndje i përcillja demonstratat e studentëve në Paris, në Mynih, në Moskë e vende të tjera. Norës i them: “Demonstratat e studentëve, moj Norë!” Po, ç’janë ato demonstrata? më pyeste ajo e s’kisha kohë t’ia shpjegoja më gjatë.
Ecja me atë copë shtrojë në supe, dhe mendja më thoshte mos po dyshohej se kisha ndonjë armë të rëndë. Mëtutje edhe vlime të tjera studentësh. Ata klithnin: “Republikë, kushtetutë, ja me hater, ja me luftë!” Kur Nora pa turmën që po vinte në drejtim tonë, shtoi:
- Bardh, ec të shkojmë në shtëpi. A e di se i kemi lënë fëmijët vetëm. Hidhe atë shtrojë dhe të ecim, Bardh! Kujtojnë njerëzit se ke në supe pushkë të vjetër! - tha ajo, duke u frikësuar nga lëvizjet e reja të studentëve shqiptarë.
Asnjëherë s’kisha qenë kaq i shqetësuar në këto udhë të Prishtinës.
Vjeshta ishte e ftohtë, me riga shiu. Unë kisha hetuar se asgjë s’na kishte prurë vjeshta e tillë...Me sa di, kjo vjeshtë e Prishtinës, së pari në historinë e saj, të ketë kaq shumë studentë e nxënës nëpër udhë. Edhe vjeshtës i falej çdo gjë, që në atë nëntor të trazuar, fryu një erë që sadopak do t’u bënte njerëzve një psherëtimë:
- Ja, këto janë kërkesat tona për Kosovën Republikë!...
Dyshoja se asgjë nuk kishte të shkruar dhe që demonstrantët të dalin me dëshmi, se Kosova i plotësonte të gjitha kushtet për të qenë republikë në vete!
Kisha lexuar libra edhe për ngjarje të tjera, e në veçanti në Serbi. Libri më i ri që kishte lënë vragë, ishte ai “Republika e Uzhicës”. Në mendjen time ishte Uzhica dhe kërkesat e serbëve që ajo të bëhej Republikë. Por, ja, ajo Uzhicë, s’arriti të bëhej Republikë, por i parapriu që Serbia të bëhej Republikë! Dhe, ja, u bë ajo Serbi, e pagëzoi veten me fill të emrit të qytetit të Uzhicës. Mendja më thoshte a do të jenë hidhëruar ata banorë të qyetit që s’arritën ta pagëzojnë republikën e tyre me emrin e Uzhicës, apo vetë u pajtuan që të gjitha qytet e Serbisë ta kenë një republikë të moderuar. Po, Kosova, çfarë ishte, asgjë!? Vetëm emri Kosovë ishte bërë qëllim i luftërave të shumta. Përmendej shpesh në histori: “Lufta e Kosovës” më l839, e asgjë tjetër, por që askujt s’i kishte shkuar në mendje që pas luftës, ajo të shapllej edhe Republikë e Kosovës! Kosova ishte bërë një log tregu i të gjithëve. Këtu shitej e blehej çdo gjë, shiteshin sende të lira, por kishte edhe sosh që kërkoheshin me qiri e me pishë e s’ishte kohë e tyre.
Vjeshtës së Prishtinës sikur i kishin shpëtuar nga rrënimet kazermat e ushtrisë serbe, që për fatin tonë, së pari nisi të trazohej ushtria serbe! Kjo ishte heshtje. Policia sikur u zgjua nga gjumi i rëndë, dhe shprehu tërë mllefin ndaj demonstrantëve të parë që me klithma e kërkesa joligjore dhe të ndaluara, u futën kudo, në udhë, në shtëpi, në shkollë, e në fabrika. Sa shpejt dëgjoj bota për këto kërkesa jetësore, sa shpejt Serbia nisi të trazohej e të kërkonte me çdo kusht e me dhunë të bëhet shpërndarja e demonstrantëve. Serbët dhe malazeztë kishin dalë nëpër skaje të udhëve, sa të tjerë nga ballkonet e banesave hedhnin ujë të valë në demonstrantë, kurse turqit dhe jevgjit as që dëgjoheshin se ishin të gjallë. Çdo gjë kishte ndërruar në qytet. Përditë qytetit i shtoheshin klithmat e studentëve.
Vjeshta e vonë trokiste pak në Kosovë. Ndihej mungesë e ushqimeve, ndihej mungesë e miellit, ndihej edhe mungesë e librave. Në vitrina të librarisë kryesore në Udhë të Blirëve, shtandin e hijeshonin dy vepra: “Historia e kombit shqiptar”, si dhe vepra e gazetarit slloven Pero Zllatar “ Shqipëria e Enver Hoxhës”, madje shihej edhe fotografia e parë, që kureshtarët ndaleshin dhe i shikonin me dashuri e frikë, mos po i përcjellte ndokush i sigurimit. Krahas shtimit të studentëve, tekstet universitare në gjuhën serbe s’mund t’i plotësonin kërkesat e studentëve shqiptarë. Përkundër marrëdhënieve gjoja se të mira me profesorë e studentë serbë, ata shikonin punët e tyre. Hallet e shqiptarëve vinin duke u shtuar. “Kërkojmë bukë dhe liri më shumë” qenë klithma që udhëheqësia shqiptaro-serbe s’desh të dëgjojë për to.

Fundi i kësaj vjeshte më përkujtonte fundin e Pranverës, të qershorit, kur më l966, kreu jugosllav u gjend i përçarë për llogaritë e gabuara të Aleksandër Rankoviqit si dhe të matrapazëve rusë. Edhe në atë mbrëmje të vonë, si zakonisht kisha dëgjuar lajmet e fundit në Radio-Beograd. Isha tepër i lodhur, por as vetë s’e di sa mirë i pata marrë vesh ato vendime të Plenumit IV të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, me në krye Titon, renegatin dhe politikanin më të spikatur të asaj periudhe. Pranvera e atij vjeti sikur i kishte ndërprerë pushimet e kreut të lartë. Askush s’kishte marrë udhë të largët. Jugosllavia përjetonte një trans! Rankoviqi u rrëzua nga pozita, duke i shfajësuar shqiptarët, e duke mos bërë asnjë akuzë ndaj tij dhe klanit në fuqi, që ushtroi terror ndaj shqiptarëve. Me rrëzimin e Rankoviqit, më sa hetohej, Tito kishte marrë hov që ta vazhdojë luftën kundër serbëve që s’e duan Jugosllavinë e “AVNOJ-it”. AVNOJ-i ishte temë kyçe, me vendime të të cilit nuk lejohej të luajë askush. Edhe Plenumi sikur u dha hov matrapazëve shqiptarë. U bë një vlerësim tjetër, pak më i lirë ndaj lëvizjeve të reja, u hoqën nga puna pjesëtarët e UDB-ës, u vënë në shërbim edhe shqiptarë të besuar. Në fakt, flitej, se çdo gjë po ndryshonte në dobi të shqiptarëve dhe në dëm të serbëve e të malazezve!
As që kisha fjetur atë natë! Nëna herë përpiqej të di se ç’po ndodhte në qytet, e herë hapte derën që të më shoh se a po fle i qetë? Por, ç’qetësi ishte kjo? Duke u kthyer natën prej qytetit pashë studentët shqiptarë me shtretër e batani në supe, por edhe me ndonjë trastë librash, vraponin udhëve të lagjeve, duke u përpjekur të gjenin ndonjë strehim, se serbët i kishin dëbuar nga banesat, duke i sharë e duke u çjerrur në mënyrë ç’njerëzore:
- Tphu, nënën shqiptare! Të tillë jeni ju! Ne u japim bukë e ju kërkoni më shumë se bukë! Çfarë dëshironi e çfarë kërkoni ju: mac! Kosova jonë! Kosova serbe! Mund të shkoni në Shqipëri! Këtu s’ka vend për ju e për republikë!
Nëna më kishte treguar se shtëpia jonë ishte mbushur me studentë.
- Mirë, - i thashë - moj nënë. - Le të vijnë. Ka këtu vend edhe për një tog ushtarësh!...
Dita e nesërme ku do të më gjente, mendoja në vete. Nënës s’i tregoja se kisha lënë një material në zyrë që duhej të botohej në gazetën “Kosova”. Çfarë ishte ajo gazetë, kur pak merrte frymë nga shtypësit drejtorë që ia ndërronin gishtërinjtë të njëjtit kavall të vjetër të Serbisë. Rrëzimi i Rankoviqit i kishte lënë do kohë në mjegull. Tash, medoja se do të kenë rast të ngriteshin në hakmarrje kundër shqiptarëve. Bëhej fjalë se pas rrëzimit të Rankoviqit, shqiptarët u liruan për së dyti herë. O bubu, moj kujtesa ime, çfarë trillesh ishin këto? Premtonin se shqiptarët do të trajtohen ndryshe, e jo si minoritet në Jugosllavi. Trille kalamajsh, thosha në vete. Më bëhej të vjellë. Gazeta jonë kishte kryeredaktorin nga Uzhica, një zeshkan, me një ble të flokëve të zezë, që kur e shpaloste, po të mundej do të më përpinte si një gërçamë ujë!
- Ç’po kërkoni ju shqiptarët? - çjerrej shpesh në Redaksinë “Jedinstvo” ku ishte gazetar e kryeredaktor i gazetës “Kosova”. - Mjaft u kemi dhënë ne juve. Edhe ketë mund t’ua marrim! Nëse doni kështu, mirë, nëse jo, larg duart nga ne!... Lirisht mund të shkoni nga keni ardhur!
Për çdo ditë, kryeredaktori Luçiç gjente diçka që të më ngacmojë. Ai tërë atë mllef që kishte ndaj studentëve që demonstronin nëpër udhët e Prishtinës, e zbrazte dhe e shprehte në mua, por qe në asnjë çast nuk i jepja ndonjë shenjë të frikës dhe servilizmit.
Flitej se çdo gjë që ishte e ndaluar për shqiptarë, do të dalë në shesh, flitej se ishin ndaluar edhe veprat e një shkrimtari me ide socialiste, pra ishte fjala për Migjenin tonë! Tash e tutje çdo shkrim të tij do ta lexojmë lirisht. Po, vallë, një shkrimtarë patëm ne të ndaluar? Po, ku janë të tjerët? Ne kemi shkrimtarë që s’guxuam t’ua përmendim emrin e lëre më veprat! Ku janë shkrimtarët e tjerë: Fishta, Koliqi, Naimi? Një Migjen doli dhe na liroi për së dyti!... Kujtesa ime bredh në ato zyra të Kombintatit Kosova...
Atë mëngjes të asaj vjeshte me shi mezi arrita të hyj në autobus. Kishte shumë veta, dhe fare s’i kisha parë. Të gjithë udhëtojmë për në Kombinat, pohonin, dhe shtyheshin me bërryla, shikonin njëri-tjetrin se ç’po peshpëritej në autobus. Ishin grupe pjesëtarësh të sigurimit. Çdo lëvizje e përcillnin sikur dëshironin ta inçizojnë për ndonjë seknar filmi. Autobusi ynë arrriti në sheshin para barakave. Dolëm prej autobusit të heshtur.
As shqiptarët me shqiptarë s’flitnin si më parë, e lëre më me serbë dhe të tjerë. Sikur të gjithë ne kishim bërë një turp apo krim ndaj njerëzve. Serbët na shikonin mërrolshëm dhe dukej se me sy donin të na shpojnë si me gjilpërë. Vallë, ç’kishim bërë ne? pyesja veten. Asgjë, më thoshte kjo mendje. Duhej jetë, bukë e liri edhe për ne! Duhej të ishim të barabartë, ashtu sikurse ishte vendosur gjatë LNÇ-së! Por, kujtesa më treti sa andej-këtej. Me çoi thellë, shumë thellë ajo kujtesë, më futi në pus të thellë magjik, deri edhe në fund të pusit , më nxjerri edhe prej fundit të pusit, dhe më gjasë fat që mezi dola në tokë të bukës Kosovë. Të gjitha këto mendime në cast sikur i shporra. Një mendje më thoshte: sikur ta kisha një shportë e ti fusja mendimet në të, pastaj prej saj do t’i merrja vetëm atëherë kur më duhen, pastaj do t’i shpërndaja së pari për të mitë, apo edhe do t’i ruaja në shportë! Edhe sikur t’i kisha shportat e tërë botës, vallë, a do të mund t’i mbledh të gjitha mendimet e njerëzve të mençur e t’i fusja në atë shportë aq të vogël? Po, lëre atë shportë, më thoshte mendja. Duhet të gjejë diçka më të mirë se shportën që të mos rrjedhin mendimet apo të mos fluturojnë në botën e njerëzimit, se mud të mi çortojnë mendimet e mia dhe të mos i pranojnë, të më gjykojnë breznitë përjetë...
Kisha hyr në zyrën time. Saksitë me lule që i ujiste për çdo mëngjes Monavere Gusia, ishin përmbysur në dysheme. Materialet e tavolinës sime i gjeta të shkapërderdhura në dysheme, asgjë s’gjeta në rregull. Syzat e tavolinës i gjeta në dysheme, pa gazeta e shkrime të tjera. Më ishte bërë pikë në zemër, ku do ta kenë lënë atë reportazhin që e kisha përgatitur për gazetën e kolektivit punues “Kosova”. Atë e kisha shkruar në gjuhën shqipe, e redaktori mund të ishte hidhëruar në shqiptarë e s’do të ma botonte. Ç’ishte kjo punë e botimeve kështu? Vallë, edhe ata punëtorë çfarë mendojnë për mua? E dinë ata, apo s’e dinë se unë përpiqem t’i mbroj, të mos jenë të shfrytëzuar. Kisha menduar ta hapja rubrikën e re në gazetë: “Punëtor e ke fjalën!” Mendoja ashtu, por në fakt edhe dilte ashtu, se punëtori e kishte vetëm fjalën, kurse të tjerët shkopin!... Edhe sikur t’u kushtoja ndonjë poezi punëtorëve, prapë ata do të mbeteshin punëtorë. Mund ta lexojnë poezinë time, dhe asgjë, pos punëtorë të krahut. As që i dihej punëtorit, çmohej pak, paguhej pak, dhe as që guxonte të kërkojë më shumë. Ai që kërkonte shumicën, e humbte edhe pakicën! Më thoshin se shumica ta hanë kokën, por edhe këtu, sa kishte logjikë kjo shprehje, po aq edhe shpesh përdorej. Reportazhi për kolosin e industrisë sonë nuk pa dritë. Fat që një pjesë e pata gjetur në dysheme, dhe daktilografistja dukej se u gëzua më shumë se unë.
-Po, ç’ke or Bardh që kaq shumë e mundon veten për këto shkrime? - pyeti Monavera. - Lëre atë punë të shkrimeve! A po sheh se po bëhem gati të futëm në luftë? Ç’i duhen punëtorit shkrimet kur e humb kokën në luftë? Ti mund ta shkatërrosh veten kështu - sikur desh të më këshilloj apo të më qetësojë Monavera. Pastaj ia nisi t’i mbledh ato saksi me lule si dhe gazetat e shkapërderdhura në dysheme. Të gjitha i krahoi, e pastaj si zakonisht mori pecën dhe shkoi në krua, e lagu dhe e shtrydhi e nisi ta pastrojë zyrën. “Makinën time të shkrimit s’e paskan prekur, Bardh!”, më tha ajo.
Telefonat atë ditë të vjeshtës cingëronin në çdo zyrë. Të gjithë flisnin në gjuhën serbe, bisedonin, e ne ishim mbyllur në ato pak zyra, shikonim e përgjonim se ç’po ndodhte me ne? Askush s’mund të merrte farë inisjative për bisedime me serbët. Asgjë s’kishte nisur të kanalizohej. Një pritje si në kukëza, në pamje të parë ashtu dukej, por edhe s’ishte ashtu. Telefonat nuk cingëronin për të mirën tonë, më thoshte një mendje. Kërkoheshin ata që duhej t’ia ndërrojnë gishtërinjtë kavallit të Serbisë. Me gjasë kishte ndryshuar diçka edhe në dobi tonë, thosha. Kur serbët përdorin arrogancën kundër shqiptarëve, punët s’janë edhe aq keq.
Në zyrën time erdhi lajmi më i ri. Do të mbahet një tubim para platosë së barakës, do të vjen dikush nga lart, e do të flas për demonstratat e studentëve. Çfarë ishim bërë ne? Të gjithë ishim strukur në ato pak zyra si pula të nuklavta, sikur të mos kishim folur e biseduar kurrë me serbët. Ishte krijuar një gjendje e katandisur!…
Edhe për gazetë s’më shkonte mendja të shkruaja asgjë. Ku të shkruaja në valë të tilla, që ngriteshin në mënyrë të pahetueshme. Dolëm të gjithë para atyre tri barakave. Sytë i drejtuam nga udha dhe prisnim kush do të vinte nga Prishtina. Tribuna ishte bërë gati për fjalim. Çudi, aq shpejt ishte përgatitur ajo tribunë. Por, Kombinat i thoshin atij, kishte çdo gjë, para, rrymë, qymyr, e pse të mos mundej në shpejtësi ta përgatis edhe tribunën për fjalime.U fol pak në atë tribunë, se z. Xhavit Nimani, s’fliste shumë. Ishte edhe me z. Mahmut Bakallin. Lexuan diçka, që as vetë s’mundja t’i merrja vesh, apo s’e njihja politikën. Pastaj në tribunë doli Stevan Gullani, kryetar i Sindikatës së Kombinatit. Ishte çakërdisur, sytë iu kishin skuqur sikur të kishte dalur nga kavaçhana me çekan hekuri në dorë, shikonte mirë se nga po flitej, apo edhe mos ndokush do të dalë para tij e ta thotë mendimin troç për studentë. Ai ia nisi në të veten, me atë zë pompoz, dhe duke u çjerrë. Fjalët e ashpra i rridhnin sikur t’i nxerrte nga bidoni i rakisë!.
- Shokë dhe shoqe, keni dëgjuar përmes radios dhe televizorit se ç’farë kanë bërë mbrëmë studentët shqiptarë në qyetin tonë. Prishtinën e kanë shkatërruar tërësisht, kanë thyer xhama, kanë përmbysur vetura, autobusë, kamionë, e çfarë kanë gjetur në udhë. Mund të vijnë edhe këtu e të na shkatërrojnë këtë kolos të industrisë që po e ngrisim me shumë mund dhe vuajtje. Këto janë frute të klasës punëtore. Si guxojnë studentët të luajnë me to? Po, ku është policia jonë, pse hesht ajo? Po, ushtria, ç’ruan ajo? Po të isha atje në Prishtinë, për ata që kanë dalë në udhë, do t’i korrja me mitraloz. Për të tillë që e prishin rendin, vetëm pushka u vjen hakesh! - dhe fliste me një serbishte shumë të dobët, dhe shihej se ishte i një stili shumë të ulët fshatarçe. Ai ishte një ardhacak bastardh nga Lika dhe shpesh krekosej për veti të trimërisë dhe të përvojës së udhëheqjes së sindikatës së punëtorëve. “Unë jam nga Lika, por kudo që punoj do t’i mbroj vendimet e AVNOJ-it tonë! Ata që i kundërshtojnë këto vendime, u themi hapët: “Via- Albania”!
Pastaj e mori fjalën Xhavit Nimani, për fat foli shqip:
“Shokë, të mos ngutemi, demonstratat janë armiqësore! Ne do t’i gjykojmë ato, dhe do të shikojmë ç’është e mundur të bëjmë që të përmirësohet jeta...

Tubimi mori kahe të ashpër. Pritej që të përfundojë sa më parë. U lexua në shpejtësi një telegram, që ia dërguan Komitetit Qëndror të LKJ, ku betoheshin se do t’i denojnë këto demonstrata armiqësore!
Pjesa më e madhe e punëtorëve shqiptarë u shpërndanë të pakënaqur. U futen në vende të punës dhe mezi prisnin të përfundojë orari i punës e të shkojnë nëpër shtëpitë e tyre.
Telefonat cingëronin. Bisedohej me Beogradin, kërkoheshin informata të sakëta nga serbët e malazeztë që jetonin e punonin në Kosovë. Nga të gjitha anët, çdo gjë kishte luajtur me pod. Edhe shqiptarët nga jashtë kishin marrë vesh se ç’kishte ndodhur në Prishtinë. Vjeshta që s’kishte prurë frute, mjafton se erdhi me demonstrata të studentëve.
- Ore, ç’po bëni ju atje? A po dini se jeni në gojë të ujkut? Kërkoni Kosovën republikë, po ç’po të duhet republika nën Serbi? - pohonin në emër të punëtorëve gjoja se i kishin qortuar demonstratat e studntëve në botën e jashtme.
Kishin dalë shqiptarët edhe në botë, dhe fat që kishin parë diçka më shumë se këtu. Bota i ka sytë e veshët e saj ndryshe, mendoja unë. “Ore, a po dini se tërë Jugosllavinë e keni mbi kokë, e besa edhe e keni prekur arushën aty ku i dhemb!”pandehej nga njerëz të tjerë që me gjasë ia donin të mirën Kosovës.
Prisja ndonjë lajm. Tranzistorin s’e kisha marr me vete. Tash mund të dyshojnë më shumë në mua, thosha. Asgjë s’lexoja, pos gazetës “Borba” dhe “Politika” që vinin këtu që në orët e para të mëngjesit me trenin e shpejtë nga Beogradi. Në faqe të parë të gazetës “Politika” lexoja vlerësimin që kishte dhënë Komiteti Qendror i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, pastaj edhe ai Serbisë, si dhe i Kosovës. Të gjithë e rrahnin të njëjtin tel: demonstrata janë armiqësore, dhe pikë! Ec e iki këtij vlerësimi! Qëndrimet prej së larti ishin vendime arbitrare, vetëm që s’thoshin ligje që duhej vënë në jetë! Gazeta “Rilindja” mezi priste që t’i përkthejë ato dhe t’i përhap në gjuhën shqipe.
As kohën e mëngjesit s’e shfrytëzova. Dikush kishte marrë bukë nga shtëpia dhe ua ndante shokëve, e sa të tjerë mbeten të uritur. As kafetë e mëngjesit s’ishin pi me serbë e malazezë. Telefonat cingëronin e ne askush nuk na kërkonte, sikur të mos ishim të gjallë. Ç’fat patëm në ato ditë? Monaverja s’kishte pi kafe me Senkën, kurse kryeredaktori kushedi se çdo të thoshte kur do të takohesha me të. Më mirë sikur të mos e takoja, thosha në vete, mund të flas diçka e ai pastaj më paraqet në organe. Më mundonin leximet, dhe shkrimet. As vetë s’e di sesi aq shpejt u gjendem në sallë të Këshillit të Punëtorëve. Lajmëruan se do të vinte Pavle Joviçeviq, anëtar i Komitetit Qendror të LK të Serbisë. Kisha dëgjuar edhe për emrin e tij, anonim gjatë luftës. Paloka, i thoshin. Kisha dëgjuar se edhe Dyli i kishte thënë kështu, por edhe e thërriste në serbishte: “Shoku Paloka!”. Shkonte ai kudo me të, në terren, nëpër Kosovë, me një veturë të zezë, dhe që të dy uleshin mbrapa. Kur merrnin edhe dikënd me vete, ata ishin më të lumtur, se ulej në vendin e parë, pra me shoferin e Dylit. Salla gumëzhinte. Ishim në mëdyshje, me kënd të uleshim, çfarë të flisnim, apo edhe fare të mos flisnim? Le të çjerren serbët, mendoja në vete. Le të lehnin qentë, karvani ynë lë të ecën udhës së vet...
Mbledhja në sallë filloi. Paloka ishte në plan të parë. Të gjithë sy e vesh i kishim bërë katër, çfarë do të fliste ai. Ia dhanë fjalën, por që në fillim, kërkoi që të mbahej procesverbali. Propozimi u pranua që të jetë hartuese e procesverbalit Emira Plakiqi, një boshnjake, bukuroshe, që mbahej se i kishte punët mirë edhe me serbë, po edhe me shqiptarë. Mbledhja kishte filluar. Daut Shurdha ishte sekretar i organiztës sonë të LK. Ai, me një serbishte të plogësht, mezi arrit t’ia jap fjalën Palokës, këtij të pasluftës.
- Shokë, ia jep fjalën shokut Pavle Joviçeviq. Ai do të na tregojë për demonstratat se çfarë janë e çfarë bënë studentët tanë në qytet?.
Ai u ul dhe mezi priti t’ia shkarkonte përgjegjësinë dikuj tjetër. Pavli i vuri syzet, shikoi anash, pastaj ia nisi të flasë:
- Shokë dhe shoqe, kush është përkrahës i demonstratave, le ta di se është kundër vendimeve të AVNOJ-it që janë firmuar më 29 nëntor l943, në Jajce. Studentët shqiptarë janë ngritur kundër ANOJ-it tonë, atij të luftës. Kush prek AVNOJ-in tonë, le ta di se s’ka vend në Jugosllavi. Jugosllavia e Titos, dhe mbarë populli i saj do t’i gjykojnë demonstratat armiqësore, pra edhe ne po u themi se janë: armiqësore! “Tako je!” (“Ashtu është”!), u dëgjuan zërat e serbëve, e kur pashë se duatrokitën edhe shqiptarët, kjo ishte thikë për mua. - Kushdo që luan me hartën e re të Jugosllavisë, luan me kokë! - e ngriti zërin ai, duke i rënë tavolinës me grusht.
Heshta dhe prisja ç’po ndodhte...
- Këtu kanë ngritur kokë edhe pjesëmarrësit e kolonës se pestë - tha Paloka. - Ne i dimë ata se kush janë, dhe herët i qeruam hesapet me ta. Edhe atyre gazetarëve të “Rilindjes” u themi prej këtu, rrini urtë se ua marrim gazetën. Gazeta që është kundër AVNOJ-it tonë, dhe kundër shokut Tito, as që mund të mendohet se do të ketë jetë të gjatë. Ju, shokë, bëni çmos që t’u folni shqiptarëve, dhe u thoni se po e prishet Jugosllavinë, s’u mbetet vend këtu. Jugosllavia u ka futur nën sqetull se s’u deshi askush. Edhe Shqipëria ka hequr dorë nga ju! Ju, jeni bërë pishë e shtetit tonë. Po ndodhi e u futëm në luftë me ju edhe njëherë, lëre që do t’u humbë Kosova, por edhe Shqipëria. Dimë ne se ç’bëjmë me ju...Edhe në luftë u morëm vetëm si shikues-vallëzues, e jo edhe si luftëtarë të barabartë! - dhe u ul, e syzet i futi në xhep, dhe shikonte si një përbindësh. – Shokë, ne duhet të diferencohemi nga kërkesat e studentëve – shtoi ai.
Kisha dëgjuar e lexuar shumë shkrime gjatë LNÇ-së. Atë ditë dolën prej shtypit sa shkrime të Titos. Në një libër të përkthyer prej serbishtes në shqipe, kisha shënuar të vetmin mendim të Titos për LNÇ-në: “Në Luftën Nacional Çlirimtare, morën pjesë edhe dofarë arnautësh!”. Të na quaj Tito “arnaut: këtë s’e kisha besuar! Dyshoja mos përkthyesi kishte bërë ndonjë lajthitje? Të na përgënjeshtrojnë pagëzimin...? Kjo ishte e ngjashme sikur të na pagëzonte edhe me emrin mohues serb: “Shiftar”!
Ato ditë kisha rënë në mendime të thella. Mendoja se studentët i luhatën të gjitha lëvizjet. Çfarë të pohoja apo të shkruaja kundër LNÇ-së, kur më sa vërehej ne s’qemë liruar fare. U liruan e fitaun serbët, e ne mbetëm nën këmbë të tyre. Por, ç’fat kisha, kur së pari, s’kisha marrë pjesë në luftë, së dyti isha bir i ballistit, sipas shënimeve sekrete, dhe së treti, isha me shkollë, por që duhej t’ia ndërroja gishtërinjtë kavallit siç dëshirojnë pushtetëtarët... Isha ngritur të flisja. Salla më dukej se më çonte peshë. Të gjithë serbët dhe malazeztë më shikonin me një kureshtje të jashtëzakontë.
- Shokë dhe shoqe, sipas kësaj që u fol këtu, po del se ne duhet t’i marrim mitralozët e të luftojmë, apo siç tha një diskutues, t’i korrim studentët - ndërhyra në bisedë. - Gjenerata e re s’korret me mitralozë! - dhe u ula, kurse salla nisi të vlojë si një koshere bletësh.
- Fol serbisht, se s’po e kuptojmë atë gjuhë “arnautësh”! - dëgjova një zë nga fundi i sallës. - Vetëm serbisht duam të flitet këtu! - ndërpreu mendimet e mia një burrë serb që fare s’e njihja.
- Ju lutem, mos më pengoni. Unë s’ju pengova juve kur folët në sebishte. Keni durim, serbishten s’e njoh aq mirë. Mund të gaboj lidhur me këto punë. Le ta përkthejnë të tjetrët atë që flas unë... Gjatë jetës që kemi bërë këtu, edhe ju serbët keni mundur të mësoni shqipen. Jetojmë këtu në Kosovë së bashku, keni lufuar edhe ju së bashku me shqiptarë, por shihet se edhe ju s’i keni pastruar çështjet me kohë...Kosova e kujt mbeti? Ta them se këtu qarkullon një barcoletë boshnjake, që është futur në zhargonin e bisedave.
- Erdhi këtu në Kosovë boshnjaku që të kërkojë punë, dhe kishte shkuar te serbët, e s’kishte mundur të hyj në punë, kishte shkuar edhe te malazeztë, pastaj edhe te shqiptarët, dhe mjerisht askush s’mundi t’i ndihmojë. Para se të kthehej në Bosnjë, e kishin pyetur:
- Po, ç’kishte të re në atë Kosovë?
Ishte përgjigjur si në shaka:
Turqit po shpërnguleshin,
Jevgjet po gëzoheshin.
Serbët po sundonin.
Kurse shqiptarët po shpresnonin...
Salla ra në një heshtje mortore.
- Kush di ta përkthej këtë që foli Bardh Mulaj? - pyetën sa veta.
Askush s’paraqitej. Prisja se çfarë do të ndodhte me mua. Kisha folur edhe më gjatë, por kjo që i kisha theksuar se serbët po sundojnë, ishte pak e rëndë, apo edhe një thikë për mua, siç pëshpëritej nga sa shokë në shikim të parë. U ngrit mjeku Mehmet Begraca. Ai ishte ndër më të pjekurit politikisht. Foli dhe i ra rretherrotull problemit, e fare s’i përmendi demonstratat. Për mendjen time, më doli hakut. Asgjë s’desh të komentojë lidhur me atë që kisha shtruar gjatë diskutimit në gjuhë amtare. Por, sa i përket trajtimit të Kosovës, vëreja se kjo i pëlqente shumë...
Asnjë serb nuk dilte nga salla pa u sqaruar, në mos në tribunë, ata shpesh i pyesnin edhe shqiptarët intim: “Ç’foli Bardhi?” Kishte ndër të tjerë të mençur që më ruanin, por kishte edhe sish që mezi prisnin të rrëfenin se ç’kisha parashtruar në mbledhje.

- Po, mirë flet ai Bardhi, por pse s’po flet serbisht? Ta marrim vesh edhe ne? - dëgjoja se ankoheshin serbët. Edhe shqiptarët shpesh me luteshin:
- Të lutem, Bardh, fol serbisht, se edhe ne po të kuptojmë më mirë. Ajo shqipe ytja, pak e vështirë për t’u kuptuar!.
Mbledhja mori fund, por ç’pritej pas saj, kjo më mundonte tepër.
Dita e parë pas demsontratave në Kombinatin “Kosova” më kishte kapëcyer shpejt. As vetë s’e hetova se kur nëpunësit bëheheshin gati për t’u kthyer në shtëpi. Nga kryeredaktori mora detyrë që pas ditës të merrja pjesë në një tubim protestues të punëtorëve në Gazifikim dhe Azotik. Aty flitej se ishin dy njësi punuese që kundërshtonin njëra-tjetrën. As që më shkohej atje, por detyra ime ishte e tillë... Isha përgatitur që në orët e pasditës të merrja pjesë në tubimin e punëtorëve. Parashihja se do të ketë mospajtime mes serbëve dhe të shqiptarëve!...
Isha kthyer nga puna në shtëpi, i lodhur dhe më dukej se tërë qyteti më kishte rënë mbi kokën time. Udhës pashë se shitoret ishin furnizuar me artikuj ushqimorë. Mungesa e miellit, e vajit, e sheqerit zbutej për ata që kishin para, kurse për të tjerët, gjendja ishte njësoj si më parë. Flitej se këto rezerva të ushqimit ishin nxjerrë nga magazinat e ushtrisë. Ushtria kishte stoqe ushqimore e askush tjetër. Por, bëhej edhe një ndryshim këtu në Kosovë. “AVNOJ-i” kishte vendosur që të shpallej edhe flamuri shqiptar, dhe ishte vënë gjithkund, deri edhe në Komitet Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, në ndertesën e Kuvendit të Kosovës, pastaj në bankë, po edhe në Kombinatin tonë. Gjithkund shihej se për herë të parë në Udhën e Blirëve në Prishtinë valonte flamuri shqiptar. Kjo ishte dhe s’ishte befasi! Flamuri valonte gjithkund në Kosovë, por s’dihej çfarë ishte ndermarrë në Mal të Zi dhe në Maqedoni? Edhe atje shqiptarët klithnin për të drejta, që përherë i bënin kërkesat për flamur si dhe ndryshime të tjera në administratë. Flamuri ynë, pas shumë përpjekjesh, më në fund, doli në “ajër të pastër”!, krahas flamujve të tjerë jugosllavë dhe serbë. Sa kënaqësi ishte ta shohësh atë flamur kuqezi në mjedis të flamujve të republikave motra! Serbët dhe malazezët s’ishin aqë të kënaqur me këtë që po ndodhte... Shpesh ata shanin flamurin shqiptar, e kishte shumë raste kur edhe e shqyenin natën, dhe në mëngjes flamujt, aty-këtu shiheshin se ishin dëmtuar. Flamujt e tjerë nuk shqyheshin, se po të dëmtoheshin ata, do të thoshin se shqiptarët i kanë grisur, dhe se ata s’po e duan anjë flamur tjetër në Kosovë, pos atë të Shqipërisë! Kishte nder të tjerë, në mjedise shqiptarësh që bënin edhe provokime:
- Po, ç’na duhet ai flamur, arën kuqezi? Kush shkon pas atij flamuri? Ne s’e kemi mendjen të futemi në luftë më? Po, ne edhe deri këtu e shtymë pa të, e hajde, ç’të hajmë? Arnat s’hahen... - pohonin një shtresë e vogël e njerëzve të papërcaktuar kombëtarisht.
Kur dëgjonin serbët shqiptarë të tillë që shprehnin botën e tyre iracionale, gëzoheshin dhe shtonin:
- Po, ky s’është flamuri juaj. Ç’jeni kap si njeriu i dehur në urë për flamur? Kosova duhet ta këtë flamurin e Serbisë. Kot së koti, se këtu i thonë kësaj tokë serbe! Nën një flamur të gjithë, me një kushtetutë, ndryshe s’ka jetë këtu. Le të rri urtë ajo Shqipëri, se i tregojmë ne asaj se kush e nga jemi... Opingat për luftë me shqiptarë i kemi të gatshme!
Hëngra darkën në vend të drekës, dhe me gjasë më kishte rënë në bark si ta fusja ndonjë plithar. Pas një pushimi, u ngrita dhe lëshova tranzistorin. Së pari e vura treguesin në Radio-Tiranë, pastaj shikoja mos ndokush po përgjonte te dritarja e shtëpisë sime. Radio-Tirana shpesh ishte pikëmbështetëse për orientimin tim. I dëgjoja edhe lajmet e Radio-Beogradit, por edhe “Zërin e Amerikës” në gjuhën shqipe. Merrja lajme edhe nga anë të tjera. Udha e Blirëve shpesh ishte sheshi kryesor për të parë sesi rrahte pulsi i njerëzve këtu në Kosovë, por edhe gjetkë... Kisha dalë në atë Udhë shpesh, dhe kisha lexuar edhe një tregim të Arsimit në revistën “Kosovarja”, “Heshtja e udhëve”. Por, sapo shihja tash udhët s’ishin të heshtura më. Vlonin nga të rinjtë, por edhe nga njerëz të anëve të tjera. Të gjithë ishin përqëndruar se ç’po ndodhte atë vjeshtë në Prishtinë? Njerëzit kishin harruar se vjeshta u jepte shenjë se duhej të bëheshin gati për dimër, pastaj të mbjellnin grurë, të bëjnë ugar për pranverë... Madje, shpesh me arsye dëgjoheshin fshatarët:
- Ore, Bardh, ta mbjellim tokën tonë se këtu jemi si në vorbull. Serbia, s’është ngusht se ne vdesim nga uria!
Në atë mbrëmje rash ndesh me sa shokë që s’kisha menduar se do të kenë pikëpamje të tilla. Ishte kohë kur çdo lëvizje përparimtare përpiqeshim të kthenim në vijë të kombit. U fol se demonstratat i organizuan serbët, dhe me këtë na qitën karremin, pastaj u fol se humbëm besimin si komunistë e çfarë s’u fol?...
Isha kthyer në shtëpi mërzitshëm. Nëna përherë më përcillte, atë e gjeja shpesh në ballkon të ulur e duke përgjuar, pyeste: “Ç’u bë ma atë djalë më?” Jetonte me vuajtjet e mia.
Tubimin e punëtorëve në Gazifkim dhe në Azotik e prisja si thikën në asht. Azotiku kishte drejtorin shqiptar, Xhevdet Pula, profesor i kimisë nga Gjakova, kurse Gazifikimi, kishte për drejtor Vuko Bojaniqin, ardhacak nga Mali i Zi, që një kohë ishte vendosur në Dubravë afër Istogut, pastaj kishte kaluar në Mitrovicë, ku ishte përparuar, dhe kishte arritur të bëhej politikan i rryeshëm, e me pak shkollë! Qe të dy këta drejtorë e shikonin njëri-tjetrin si ujku e dhia! Azotiku, thoshin serbët është ndërmarrje e shqiptarëve, kurse për Gazifikimin shqiptarët pohonin se ishte kryekëput ndërmarrje e serbëve. Por, kishte ndonjë njeri nga të dy palët serbo-shqiptare që ishte stërpikur diku në ndonjë kthinë të pahetueshme të ndërmarrjes.
Ishte mbrëmje. Punëtorët e Azotikut erdhën në Gazifikim, dhe të gjithë u ulen në një anë të sallës, kurse edhe ata të Gazifikimit ishin ulur në këndin e tyre. Prej aktivistëve të Kombinatit, në këtë tubim mori pjesë Nazimidin Kuçi, ndihmës drejtor i kuadrit. Punëtorët fare s’e dinin se kush do të fliste, dhe se po të dinin qysh më parë se do të vinte Nazmidini, ndodhte se fare nuk do të merrnin pjesë në atë tubim. Por, i zu qesari! Kur e panë se arriti Nazmidin Kuqi, u prenë, dhe shikonin njëri-tjetrin duke pritur çfarë do të rrjedhte? Me gjasë qortonin ata që agjitonin të merrnin pjesë sa më shumë punëtorë në ato tubime. Mbledhja filloi dhe kryesuesi i tubimit mezi priste t’ua shkarkojë të gjitha punët në shërbesë të fjalimxhinjve...
- Shokë! - u dëgjua një zë i kryetarit të tubimit të punëtorëve në gjuhë shqipe. - Fjalën e ka shoku Nazmidin Kuqi.
“Nazmidin Ku...!”, klithen sa zëra të punëtorëve shqiptarë. Serbët nisën të duartrokasin, se e dinin se Nazmidini do të fliste kundër shqiptarëve dhe kjo çonte ujë në shërbim të vlerësimeve të organave më të larta që nga kreu jugosllavë e deri në atë krahinor, komunal etj.,etj...
Isha ulur në një kënd ku s’më shihte Nazmidini, ishte pak alergjik në mua, apo edhe në gazetarë të tjerë. Ai e kishte përqendruar vemendjen se kush po hynte dhe kush po dilte prej sallës. Kur i pa punëtorët shqiptarë dhe serbë të ndarë, foli me një serbishte të plogësht:
- Kështu qenka vëllazërim-bashkimi këtu!?
Pastaj ia nisi fjalimit të tij ngadalë dhe qetë, por që gjithnjë shkonte duke i dhënë zjarr:
- Shokë dhe shoqe, keni parë dhe keni dëgjuar se ç’bënë studentët shqiptarë në Prishtinë. Ata e kanë shkatërruar qytetin tonë. Ju e dini se ne nga kafshata juaj kemi ndarë para për ta ndërtuar Prishtinën. Këtë e ka bërë armiku ynë që s’ua mendon të mirën as serbëve, po edhe as shqiptarëve. Unë propozoj që të gjithë njëzërit t’i denojmë demonstrantët shqiptarë. Ata që janë me ta, lë të dihet se janë kundër sistemit, dhe kundër shokut tonë Tito. Ai i ka denuar këto demonstrata, e pra edhe ne jemi me Titon. Ai është i pagabueshëm dhe ne do të shkojmë udhës së tij deri në vdekje...
- Edhe pas vdekjes!.. - klithen sa zëra të punëtorëve që ishin në vende udhëheqëse.
Serbët duartrokisnin dhe njëzërit e përkrahnin fjalimin e zjarrtë të Nazmidin Kuqit.
- Ashtu është! Poshtë armiqtë e popullit tonë! Të gjithë jemi me Nazmidinin, e kush s’është me të, lë të dalë sa më parë: “Jashtë!, çirreshin njëzërit punëtorët serbo-malazez.
- Shoku ynë Tito ka thënë: “Prej fjalëve në vepra!” I keni parë këto fjalë të shkruara me shkronja të mëdha në Avallë. Pra, edhe unë po them - tha Nazmidin Kuqi - se kushdo që përpiqet t’i rrëzojë vendimet e AVNOJ-it, lë ta di mirë se s’ka vend në Jugosllavinë e Titos... - dhe vazhdonin avazet e duartrokitjeve të serbëve në atë sallë.
Askush s’paraqitej të fliste, as që lejonin serbët që të ngritej dikush kundërshtarë. Punëtorët shqiptarë frikësoheshin t’i mbrojnë studentët. Shihej se tubimi i punëtorëve ishte në përfundim e sipër. Të gjithë ishin ngritur në këmbë dhe s’i ndalnin duartrokitjet e klithmat kundër shqiptarëve. Tubimi u shpall i përfunduar. Duke dalë prej sallës, Nazmidinit sesi i rrapëlloi diçka në kokë, as vetë s’mund të besonte, e lëre më të tjerët, që mendonin se do të shkretërojë edhe më në dëm të studentëve shqiptarë. Ai u ndal në derë të sallës. Në vete thashë: “Po, ç’po do të shkretërojë ky njeri mjerë?”. Ia nisi të flasë e të belbëzojë, që të dëgjohej zëri i tij. Qetësia duhej të thyhej, apo të prishej. Askush s’priste se ai do të flasë ndonjë fjalë me peshë e në dobi të shqiptarëve. Aktivisti thërriti me sa zë që kishte:
- Shokë, hej, o shokë, ju lutem qetësi! Harrova t’ju thërras. Edhe disa duartokitje për ata serbë që kanë qenë pjesëmarrës të banketit në hotelin Bozhur!
Askush nuk arriti ta kap mendimin e tij. U bë salla pishë dhe ra në heshtje mortore. Serbët sikur kishin rënë në heshtje. As shqiptarët nuk duartrokiten! Të trandësh serbët ishte vështirë! Kurrë në jetë s’ishin mësuar të dëgjojnë diç të tillë nga Nazmidini...U fol dhe u përfol mendimi i tij, e punëtorët dolën prej asaj salle, që pastaj t’i shoshisnin mendimet e fjalimet e të tjerëve.
Duke dalur prej tubimit protestues kundër studentëve shqiptarë, serbët dhe malazeztë pyesnin njëri-tjetrin:
- Ç’tha Nazmidin Kuqi?
Ata dolën edhe si të tërbuar nga duartrokitjet për t’i demaskuar demostratat e studentëve. Por, paraqitja e jevgut, Hasan Kovaçi, që dukej se gjithnjë anonte nga pala shqiptare, ishte ngritur në këmbë dhe sikur desh t’i frynte calikut, murmuriti.
Kësaj pune i thonë:
Ding e dang,
bukë me lang!
Nis e sos,
bukë me kos!
Meqë këto vargje i përsëriti disa herë, serbët ishin kureshtarë që të pyesnin shqiptarët: “Sta je to lang?” (“Ç’është ajo fjalë lang?”). “Sta je to kos?” (Ç’është ajo fjalë kos?”). Punëtorët hipën nëpër autobusë dhe shpërndaheshin akëcili në vende më të afërme që të arrinin në shtëpitë e tyre.
Kthehesha prej tubimit të punëtorëve të Gazifikimt me përshtypje jo edhe aq të mirë! Por, këtë as që më lejohej të shkruaja në gazetë...
Është ditë me diell. Në dhomën time radiostacioni i Tiranës m’i kujton shumë ngjarje. Por, ndodh se po e teproj, kushtimisht e them, se pas demostratave gjithnjë prisja ndonjë lajm nga Tirana. Kisha formuar bindje, se Tirana sikur bëhej se fare s’po ndodhte asgjë në Kosovë! Kosova për Shqipërinë ishte gjithnjë strumbullar, dhe pritej se ajo do të ishte krahu i saj e ne s’e kishim dëgjuar asnjë lajme as edhe ndonjë komentim lidhur me shpërthimet e demostratave të studentëve në Kosovë. Kësaj i thoshim ne: “Shkoi dhia t’i marrë brirët dhe i la edhe veshët!”. Çfarë të bënim, kur qemë në udhëkryqin Kosovë! Një lajm i mirë na gëzonte shumë, por edhe na jepte shpresë përjetë.
Ngjarjet në vjeshtën e Prishtinës shkonin duke u gjykuar përditë, por edhe duke u zgjëruar e përhapur në stilin: unë ty e ti askujt... Edhe fjalët në vesh bëheshin më të besueshme, besa edhe bindëse. Kishim rënë të gjithë në një amulli. Pse Shqipëria jonë s’e thotë fjalën e vet? A jemi ne pjesë e saj, apo e Jugosllavisë? Pritëm shumë, e asgjë... Shqipëri, o moj, Shqipëri në letër, e asnjëherë në vepër... Po, shkrimtarët e saj, ç’bëjnë atje? I brengos çështja shqiptare?
Mbledhjet as që pushonin për demaskimin e ngjarjeve të nëntorit. Një mendje më thoshte: “Po ne shqiptarët gjithnjë u trazuam në nëntor? Në nëntor më l9l2 u trazuam për një flamur, dhe atë e ngritëm në Vlorë, por mbetem jashtë kufijve të Shqipërisë gjysma e popullit shqiptarë. Apo, mos qenë ata kufij etnik, dhe u pajtuam që të copëtohet Shqipëria jonë!... Për “AVNOJ-in” e Shqipërisë as që flitej. Cili do të jetë “AVNOJ-i” ynë? Më thotë një mendje se “AVNOJ-i” i Shqipërisë u mbajt në Pezë, kur ishte organizuar Konferenca e Pezës, e vetmja me peshë historike por që e shuan komunistët e dështuar serbo-shqiptarë! Prej atëherë, kot u ngrit ajo Shqipëri në luftë, se asgjë s’fitoi.

Ankara, janar 1968
Për herë të parë nga fundi i vitit 1968, sindikata e punëtorëve të Kombinatit “Kosova” të Obiliqit organizuan një ekskurzion, ku me pesë autobusë udhëtuan për në Lindjen e afërme. Edhe vetë së bashku me disa shokë qesh në këtë udhëtim të gjatë. Kalimi prej Kosovës nëpër Bullgari dhe Turqi që atëherë më dukej shumë interesnat. Vitin e ri e patëm pritur të gjithë në një restaurant në Stamboll, kurse të nesërmen udhëtuam për në kryeqytetin Ankara të Turqisë. Aty bujtëm një natë dhe duhej vazhduar udhën për në Siri dhe Libi. Takuam disa shqiptarë që kishin emigruar nga Shqipëria, sepse siç pohonin ata nuk ishin pajtuar me regjimin e komunizmit të Enver Hoxhës. Prej vuajtjeve të tmershme, më sa hetohej nga b isedat e tyre, vërehej se vërtet kishin qenë të përndjekur. Takova një ish-nxënës të Shkollës Normale të Eelbasanit, ndryshe shok i Fadil Hoxhës, dhe me dëshirën e tij u futem në një kafane që era i vinte shkrum e hi! Ai e hapi bisedën.
Unë ika nga regjimi komunist i Shqipërisë dhe jetoj këtu në Ankara, jetoj në skamje, or vëllëzer kosovarë, jetoj për një kafshatë bukë. Gabova që e lëshova venlindjen. Vendlindja dhe nëna nuk harrohen. Me mendje gjithnjë jam atje, e me trup këtu. Nuk ishte dashur ta lëshojha vendlidjen po të bëhehesha hi e pluhur në prag të shtëpisë. Mjafton se vendësit do të thoshin: “Këtu është flijuar filani për truall të vet!” Njëherë pata emigruar në Gjermani, por nuk munda të jetoja atje, e thashë:”Hajt, se po kthehem në Turqi”, dhe mbeta këtu. Edhe këtu nuk po më pëlqen fare. Ia kam shkruar një letër Fadil Hoxhës në Prishtinë, dhe kërkova të kthehem atje. Ai më doli hakut, sepse i pari m’i hapi dyert e jetës atje: “Eja këtu në Kosovë, sepse do të ndihmoj!’. U mata e u çmata disa herë: “A të shkoj, apo të mos shkoj?”, dhe nuk e mora atë udhë. Ia mbylla vetes derën me ferrë, sepse kisha dëgjuar se Fadili e kishte ftuar shokun e jetës të shkonte në Kosovë, dhe pastaj OZNA ia kishin vrarë. Është fjala për Xheladin Hanën nga Gjakova, por që fill pas luftës ishte vendosur që të jetonte në Tiranë. E në vete bluaja lloj-lloj mendimesh; “Kur ia kanë krasitur shokun e jetës Fadilit, ashtu mund të ma bëjnë edhe mua!”
Më vjen shumë keq që shënimet për emrin e këtij bashkëbiseduesi më kanë humbur, por kujtimet mbetën sit ë tilla.
- Kemi dëgjuar këtu se Plenumi IV I PKJ, më rrëzimin e Aleksandër Rankoviqit, ka bërë ndryshime të mëdha, dhe ju shqiptarët, pas heqjes së flamurit më 1948, sërish e keni fituar të drejtën për flamur. Ani, mirë është kjo, një hap i mirë përpara. Ka pasë gjasë se do të bëhej shkombëtarizimi dhe shprëngulja e shqiptarëve për në Turqi. Tash pushuan ato erëra të ashpra që fryn kundër jush. Vendin mos gaboni ta lëshoni më. Përcillnie jetën, kujtoni se çfarë po bëhet e çfarë po synohet në jetën tuaj politike dhe kulturore me vlerat e identitetit shqiptar siç janë flamuri, gjuha dhe ndjenja komëbtare, e në të cilat veprime është përfshirë e gjithë udhëheqja e tashme politike e vendit. Mos gaboni të qëndroni indiferent ndaj partisë, futuni në partinë komunsite, ani së bashku me sërbë dhe malazezë. Ju fitoni shumë nga partia, sepse mund t’i përcillni rrjedhat dhe pikësynimet e tyre ndaj nesh. Vjen koha kur do të pjeken kushtet dhe asaj partie ia jepni grushtin dërmonjës. Mos u ekspononi para kohës, leni të tjerët le të griden mes vetes për interesa të tyre. Nga synimet historike të popullit shqiptarë kurrë të mos heqni dorë. Kompromiset që janë bërë për fatin tonë na kanë lënë duarkryq. Ecni me kohën e mësoni nga përvojat e të tjerevë se si i formuan kombet dhe shtetet”.
Kur po bisedoja me këtë mërgimtar në Ankara, mendja më treti te një letër që ma kishte dërguar daja Isë nga Kanadaja në Amerikë. Besa u pata frikësuar ta ruaja, sepse po t’i binte në dorë ndonjë dashakeqi do të më hante dreqi! Ai më shkruante: “Mjerë Kosova e zezë që ra në dorë të komunistëve!”. Disa vjet nuk i shkrova asnjë letër, sepse frikësohesha. Ai pse të frikësohej kur ishte në Amerikë, e ne këtu në Kosovë gjithnjë kemi qenë mes kullës e çekiqit të Serbisë!
Seç më kishte shkuar mendja nga janari i vitit 1968, kur për herë të parë me tre autobusë patëm marrë udhën si turistë për në Bullgari, në Turqi, në Siri dhe në Libi! Sa udhëtim i vështirë ishte, patëm thënë të gjithë në atë kohë. Patëm udhëtuar nëpër sa male në kufi me Turqi dhe me Siri. Atë mbrëmje binte një borë e madhe. Ishte natë e vështirë dimri. Kudo që futeshim me autobus, na shkonte mendja se do të përmbyeseshim keq! O Zot ç’shtrëngatë në ato bjeshkë të larta! Mezi patëm arritur në kufi të Sirisë, dhe nuk guxonim ta kapërcejmë, edhe pse askush nga ushtarët nuk ishte në rojë. Hasëm vetëm në një laurë të drurit. Thirrëm sa herë, dhe askush nuk përgjigjej. Pastaj, njëri prej grupit të shokëve u fut dhe kapërceu kufirin. E dinte gjuhën arabishte. Thirri disa herë, dhe pas një kohe të shkurtër, ushtarët e rojës u zgjuan nga gjumi. Erdhën te autobusi ynë, i shikuan pasaportat dhe na lejuan të futëm në shtetin e tyre. Prej andej kapërcyem dhe arritëm që në orët e para të mëngjesit në Liban. Posa morën vesh se ishim turistët nga Jugosllavia, kurautobusët u ndalën në qendër të Bejrutit, kryeqytetit të Libanit, rreth nesh u tubuan shumë veta. Ndër të tjera, së pari në jetën time, i pashë dy veta të ngazëllyer që klithnin.
- Tito - Naser, sadik, sadik, sadik! - dhe i shtrëngonin duart e njëri-tjetrit.
U ndala dhe i shikoja dy njerëz të mjerë! Nuk e dija shprehjen “Sadik” çfarë do të thoshte! Mendja më shkoi te Sadiku ynë, i Vitakut, atij kryehollit, siç e kishte pagëzuar im atë. I pyeta shokët që udhëtoja.
- Ç’domethënie ka ajo fjalë “Sadik”?
- A po e merr vesh ç’po brohorisin ata? - më pyeti Ali Grajçevci.
- Jo - iu përgjigja.
- Tito dhe Naseri janë vëllezër!
- Uh! - kërceva me një lloj pezmi dhe sakaq e thashë mendimin tim. - Oh, po këta qenkan gomarë! Është ai Naseri kryetar i Egjiptit që e humbi luftën e dytë me Izraelin në Kanalin e Suezit, kur e futi Tito me rusët në luftë dhe ia lanë këmbët e arushës në dorë? Është ai Naseri - Tito që me marrëveshje i shkatërruan të gjitha kuadrot ushtarake shqiptare, i detyruan që me familje të shpërngulen në Amerikë dhe vendet të tjera? Është apo s’është i ndërgjegjshëm ky popull se çfarë vëllëzer të sinqertë qenë dy burra të shteteve fqinje?
Kapërceva nga kjo temë ditore dhe të jetë e mundishme me të vetmën shpresë e shprehje me vete: “Xhon Travolta i rëntë në fije kësaj pune!”
Një mendje më thoshte se disa njerëz të kohës sime aktronin me emrin e Titos dhe fitonin në kohë, por edhe shkruanin për jetën dhe veprat e tij, që kushedi se akëcili ishte autor i vërtetë?! Pata shënuar shumë urti të kohës, ndër të tjera edhe këtë:
“Një fije eshkë e kallë një bjeshkë!”

[gjakushi]

PËRKTHIMET – PENGESË

Nëpër Udhë të blirëve të Prishtinës, pas ngjarjeve të demonstratave të vitit 1968, bisedohej në çdo familje si në qarqe të pushtetëmbajtësve si dhe të lakeve të tyre! Mendohej se vetëm ato ishin të lira, dhe se nëpër ato udhë shihej se shqiptarët flasin edhe për organizim e jetë institucionale, por edhe kjo deri në një masë. Për ta qetësuar gjendjen e tendosur në Prishtinë nga demonstratat që shpërthyen më 27 nëntor 1968 si dhe për ta zbutur krizën e thellë ekonomike dhe politike në Kosovë.
Fill pas demonstratave, të nesërmen, më 28 nëntor organet shtetërore dhanë urdhrin që të ngritej flamuri kombëtar i shqiptarëve në Kosovë. Nisi edhe furnizimi i dyqaneve me artikuj ushqimorë, që më parë vërehej një mungesë e madhe e tyure. Serbët dhe malazezët si dhe sat ë tjerë edhe nga shqiptarët, kur u zgjuan atë mëngjes të nëtorit, dhe e panë flamurin kuqe zi në tufën e flamujve të Serbisë dhe të Jugosllavisë, u befasuan. Ata pyesnin si në habi dhe të shqetësuar i mbanin në gji sekretet e tyre të hershme. Sa e shikonin me urrejtje e sat ë tjerë pështynin dhe kur e kthenin kokën nga flamujt, shanin si zakonisht: “Pih, a sheh, flamuri i shqiptarëve! A meriton që ai të jetë në mesin e flamujve të Serbisë dhe të Jugosllavisë? Ah, nënën e tyre, këta e fituan edhe flamurin e tyre! Tash kërkojnë të shkëputën nga Serbia e t’i bashkëngjitën Shqipërisë. Jok! Le të shkojnë atje prej nga kanë ardhur. Kjo është tokë serbe!”. Shqiptarët, sat ë entuziazmuar, sat ë tjerë të dëshpëruar, kur i panë veturat e rrënuara dha xhamat e vitrinave të dyqaneve të thyera nëpër udhë, për t’ua bërë qejfin serbëve, shanin sikur me bisht të gjogut të bardhë! Secili në mënyrë të vet shprehte mllefin ndaj studëntëve dhe veprimeve skandaloze të tyre, siç i quanin ata. Nëpër udhë nuk pushonin shprehjet dhe zërat provokues të njerëzve: “Ah, po a ka pushtet këtu në Kosovë? Ç’po bëjnë ata udhëheqës të Serbisë? Ka rënë në gjumë! Nuk i njohin shqiptarët ata më mirë se ne!” Edhe shqiptarët nuk ishin të qetë. Ndodh se ndonjëri në grup me shokët serbë, shpërthente befas: “Po, ç’po kujtoni ju kështu? Po kujtojnë serbët se na zuri rrota bishtin! Dardha e ka bishtin prapa! As juve nuk do t’ju dalë siç po kujtoni! Koha punon edhe për ne!” Duhej kujdes dhe mjeshtri për t’i bindur në radhë të parë shqiptarët që kishin besim te serbët, dhe pastaj duke u dhënë krahun ata, të formoheshin institucionet legale. Interesimi i atyre që ishin izoluar nga veprimtaritë vepruese ditore, bëhej i plogësht, dhe kudo që merrej vesh se mes tyre ishte cytyr ndonjë punë, mjerisht të tjerët i jepnin zjarr dhe ton nacionalist! Nacionalizmi ishte kancer i shqiptarëve që ia ndërronin gishtërinjtë kavallit serb, nacionalizmi ishte uverturë që bëhej hallkë për shkatërrimin e çfarëdo veprimi që ishte në të mirë të kombit; nacionalizmi ende pa shpërthyer mbi sipërfaqe, sikur i çonte peshë të tjerët, e duke bërë qortime të ashpra, lëre që tregonin veten se kush e për çka ishin, por dikur nisën të komprometohen edhe familjet e tyre.
-Hej, po a janë në mend ata studentë? - pyesnin nëpër familje të politikanëve. - Ku ke parë të djeget romani i shkrimtarit serb Dobrica Qosiç “Dielli është larg”? Pse të mos përkthehen veprat e tilla dhe të mësojnë studentët tanë prej tyre? Ne s’kemi vepra që mund t’ua kapërcejnë shkrimtarëve e shkencëtarëve serbë! Turp është të hidhen librat në udhë e të shkilen…Ai është një ndër frymëzuesit edhe për të rinjtë shqiptarë!
Ditën e dytë pas demonstratave të studentëve e kaluam në ato tri baraka ku ishte vendosur Drejtoria e Kombinatit “Kosova” të Obiliqit. Detyrat që i kryenim më parë në zyrë sikur heshten. Askush nuk kishte kreacion t’ia fillojë ndonjë pune të re. Vetëm pritej çfarë po vjen e ç’po ndodh? Në platonë para barakave nisi të ndërtohej një tribunë me dërrasa të trasha. E shikonim nga dritaret, dhe pritej se do të vinte dikush nga lart të mbaj fjalim… Sa aktivistë lëviznin lirisht prej zyre në zyrë, duke mos u eksponuar para nëpunësve se çfarë po ndodhte? E ndjenin veten krenarë që dalloheshin nga të tjerët. Nëpunësit shqiptarë sikur e ndjenin veten fajtorë që ishin ngritur studentët dhe nuk guxonin të shtronin ndonjë pyetje nga të tillët që përpiqeshin të futeshin në rrjedha të kohës. “Pushkën e kemi pasë me t’leme!”, tha njëri duke kaluar nëpër udhë para barakave dhe iku.

Letër nga Kosova
Prishtinë, shtator 1981
I nderuari daja Isë,
Gjatë prita se do të ma kthesh letrën që ta pata dërguar para Vitit të Ri 198o. Më duhet të them se saherë që shkoj në atë anë, më kujtohen shumë gjëra nga jeta ime dhe e babasë. Madje, më ka metur shumë i dashur fshati juaj, Zhakova, vendlindja e gjyshës sime, edhe pse nuk e kam pritur jetën e saj. Më duket se askund nuk nxenë dielli si atje. Çdo gjë aty ëshstë në vendin e vet dhe shëlqen. Tash edhe balta më duket e ëmbël e dikur e adhuroja asfaltin. E di se edhe ti përmallohesh për udhët, arat e livadhet e Zhakovës, të Uçës si dhe të atyre bjeshkëve të larta që shpesh keni shkuar më bagëti në stane. Kur patëm shkuar me mixhën Ramë në të pame të djalit të dajës Ahmet, ma kujtoj një bisedë të babasë suaj.
- Kur tuboheshim në kullë e ndodhte që edhe ndonjëherë grindeshim mes vetes na pyeste ne vëllazërve:
“A po dini çka jeni ndërmjet vetes?”
Këto janë fjalë me rrënjë të plakut tuaj që ia kam thënë shumëkujt. Vëertet, njeriu prej telasheve të jetës shpesh harron të vetin dhe nuk e di se e ka të gjakut e të toprakut! Madje, këto vitet e fundit, thonë se fshatarët, janë zgjuar shumë! Unë po u them se ende jemi në gjumë! Dhe, besomë, se kjo Kosova jonë, sado që mendojmë se është zgjuar, ajo është(tash) në gjumë të rëndë! U bënë shumë lojëra me të, dhe në mbështetje të tradhëtisë që ia bënë Kosovës, kam bindjen se kështu e mbajtën veten në këmbë shtetet e tjera!
Është e pamundshme të bind dhe të bisedoj aq gjatë me ty përmes kësaj letra. Apo sheh se si erdhen ditët? Bota gjithkund po ndezet flakë, por më se shumti këtu te në. Po shpresojmë se me qetësinë dhe urtinë që është krijuar, gjoja se po i nënshtrohemi gjithkujt, do të fitojmë! Kjo është sa për bindje të të tjerëve, se gjatë shekujve na akuzuan si popull barbarë në këtë kënd të Ballkanit të trazuar, e ne s’jemi barbarë! Barbarë janë ata që erdhën përetej Karpateve dhe i lanë djepat nëpër male, u vendosen këtu, dhe kurrë nuk na lanë të qetë.
Dajë i nderuar, po qe së bën ndonjë lëvizje ketej, uroj që të takohemi. Kaq. Tash po hy në çështje të tjera.
Në shtëpi i kam dhjetë të papunë: një është inxhinier i makinerisë, dy janë me fakultet të Gjuhës dhe të Letërsisë Shqiptare, një ekonomist, historian e të tjerë. Një djalë, i vogëli, Veliu, që mban emrin e babasë është tregtar te një zotëri privat nga Prishtina. Ai shet pjesë të automobilave “OPEL” dhe “GOLF”. Shpesh në shtëpi e kemi rrahur çështjen e punësisë dhe kemi menduar që disa t’i lejoj të marrin botën në sy. Madje, e kanë një tezak mjek atje, dhe një ditë më binden se duhet të bisedojmë me të dhe mundësisht të krijohen kushtet që të marrin udhë për në Amerikë. Thonë se Amerika është shtet i madh, dhe pranon njerëz të huaj, që iu nënshtrohen ligjeve atje. Ç’të bëj, kur këtu, tash vështirë se do të ketë punë? Janë mbyllur shumë fabrika, janë përjashtuar nga puna shumë shqiptarë, tokë pak, e s’është mirë të mërzitemi, por, ja kështu qenka jeta. Udhët e jetës sonë janë herë të hapura e herë të mbyllura! Ç’po mendon ti për këtë punë? Dajë i nderuar, kam blerë pak material ndërtimor për ta bërë një shtojcë të ish-projektit të shtëpisë së vjetër, por pikëpyetje, se a më lejon komuna të bëjë punë të tillë apo jo? Këtu ku jam kurrsesi nuk më lejojnë as fqinjtë shqiptarë e as ata serbo-malazezë! Një ari tokë këtu kushton prej tremijë marka gjermane deri në dymbëdhjetë mijë marka! Vlera e markës këtu është e madhe, por të fitosh këtu marka e të blesh truall është një punë e kotë! U bë jeta gjithkund, hap e markë! Edhe në fshatra toka po shitet vetëm me marka, madje shumë shtrenjtë, sikur të ishte kjo tokë e Kalifornisë! Dikur rroga ime mujore e mësuesit në Rakosh, para njëzetë e tetë vjetësh ka qenë tri herë më e madhe se e një punëtori shqiptar në Gjermani, e tash s’është ashtu. Ç’u bë kështu, as vetë s’po di të shpjegoj, apo mos kam filluar të plakem e po harroj.
Ore, daja Isë, dinari u bë dinë e përtej dini!... Këtu në Kosovë gjithmonë kanë fryrë shumë erëra. Vetëm në Prishtinë ka ditë që ndërrohen katër stinë! Ec e bjeri në fije kësaj pune. E tillë qenka jeta!...
Dje,ditën e diel, isha në të pame në Padalishtë. Kishte vdekur Islam Fetahaj, kurse mixha Hazir i ka mbushur 98 vjet dhe ende ishte gjallë dhe i fortë. Dajë, jam miqasuar me ta, se djali e ka një bijë të tyre, dhe kështu po duhet ta vazhdojë e përtërijë edhe miqësinë e re. Gruaja e djalit e ka të kryer fakultetin, por që katër vjet s’mund të gjejë punë, kurse vetëm burri i saj është në punë. I kanë katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza. Ata po duan të rritën dhe nuk duan të dinë se nga po merr babai apo nëna. Pastaj, dihet se edhe ne na duhen fëmijët.
Daja Isë, e di se t’i moti ke dalë prej Kosovës në Amerikë. Ndoshta nuk po bëj mirë që po ti rikujtoj sa gjëra këtu në Kosovën tonë. Edhe atëherë, sikurse edhe tash, po bëhet një luftë e pareshtur se e kujt është Kosova: e shqiptarëve shumicë, apo e serbëve pakicë? Po, Kosova, e kujt mund të jetë, pos e kosovarëve shqiptarë, si dhe e të gjithë të tjerëve që dëshirojnë të jetojnë në Kosovë. Ajo s’mund të shndërrohet në vatër të ardhacakëve e të bëhet varrmihëse e vendësve! Përpjkjet e të tjerëve që të na ftohin prej këtij vendi, mos pafshin dritë të bardhë! Të na shkëpusin nga kjo tokë, ku mund të zëmë vend më? U bënë shumë viktima për këto troje, e besa-besë edhe po të ngritem në ndonjë luftë tjetër, mund të pësojmë! Saherëe që ka luajtur puna në Evropë dhe botë, ne jemi dëmtuar shumë më tepër sesa të tjerët, dhe pastaj jemi penduar se u futëm në luftë? Jemi një popull që me shekuj menduam se na dhanë shkopin në dorë kundër të tjerëve, por na u desh që së pari ta rrahim veten e pastaj edhe të tjerët! Njeriu kur rrah veten, ç’mund të presin të tjerët prej tij? Tragjikën tonë kombëtare gjithnjë e krijuan tragjikomikët tonë, por në besëlidhje me të huajt. Edhe sot e kësaj dite vështirë po lirohemi prej tyre. Lufta për një paqe të ftohtë ndaj nesh nuk është duke pushuar, e në veçanti ndaj nënës sonë Shqipëri? Kjo luftë e ka bishtin e gjatë. Koha e bishtave ndaj shqiptarëve është duke vazhduar... Po qe se zgjatë kështu, droj se këto troje do të zbrazen nga elementi shqiptarë. Uroj që punëve tona t’ju paraprijmë me njerëz qëllimirë!...
Të lodha me punë të mia. Më shkruaj. Tash jam më i lirë si pensionist, dhe po shpresoj se është duke u dobësuar edhe shumë ish-golgota e bolshevizmit...
Të fala prej të gjithëve këtu në Prishtinë.
H.K.

[gjakushi]

KORRESPONDENCE

I nderuari daja Isë,
Është dashur që të shkruaj më përpara. E di dhe e qortoj veten dhe pyes: “Pse vallë nuk i shkruaj letër dajës Isë, kur ai gjendet larg vendlindjes, dhe e di se gëzohet por edhe përmallohet? Një letër për Ty është kujtim që nuk harrohet kjo anë, është e madhe dhe sado që mërzitesh në fillim, ajo pastaj ta zgjatë edhe jetën. Mjafton se të lidhë me truall dhe me gjithë ata njerëz që je rritur me ta. Ndër të tjerë është edhe vëllai yt, Ahmeti, që sado që i bëri do gabime të rënda, ai i penduar se e ka zhdukur fqiun e vet, jeton në atë truall ku jeni rritur ju. E di se është pajtuar me fqiun, por edhe dajës Ahmet s’i pret sakica në një vend! Ai le që nuk dëgjon askënd, por nuk angllatiset. Jeta s’është lojë, po jetë. Shumë njerëz janë fikur duke menduar se janë më të dijshmit në botë. Edhe një fjalë po ta rikujtoj, që e përmendi daja Ahmet, duke i kujtuar ato biseda të babait tuaj: “Mos u ngutni se të gjithëve u vjen rendi të bëheni zotshtëpie!”
Po të tregoj se një mbërmje erdhi daja Ahmet në Prishtinë, dhe siç ishte marrë vesh me ty, kishte paraparë që të shkonte në bisedë te Sahit Zatriqi e ti lutej që të bëjë çmos t’i rreguloj dokumentet që mundëisht të kesh të drejtë të vish këtu si turist. Dhe, të nesërmen shkuam që të dy në zyrë të tij. Kur mori vesh se ishte daja Ahmet doli nga zyra me fjalë të forta e të mira. Edhe kur u futem në zyrë, na priti po ashtu me kafe e llafe të mira. Besa që në fillim të bisedës e përmendi atë kohë që kishte ndenjur te Ju. Ai nisi ta lavdëroj bukën që kishte ngrënë prej duarve të nënës suaj. Ahmeti i tregoj se i kishe bërë të fala me letër, dhe fjalën tënde e çoj në vend.
Unë erdha, shok Sahit, për punë të vëllait tim, Isës – i tha. – Ju e dini se ai s’ka bërë asgjë, pos që e pat marrë një çikë serbe të Zhakovës për grua. E dinë të gjithë se nuk e kishte grabitur, por me dashni shkoi ajo punë. Iku, se u tut pej shkive të Zhakovës, mos po ia hanë kokën. Ka mundësi që të flasëh me shokët tu dhe t’ia ndreqësh letrat që të vjen këtu disa ditë si turist. Le ta heq mallin e vendlindjes e prapë kthehet atje ku ja paska shkruar Zoti ta pijë ata ujë të Amerikës.
- Po, do ti pyes shokët e mi. Besoj se do të bëjë diçka – tha e dha fjalë të mëdha.
Besa-besë edhe mua mu duken ato fjalë shumë të forta, sa që thashë: “Kur të bëhet një muaj, dajën Isë do ta shoh këtu!”
Por, siç po shihet më doli ajo fjala popullore: “Fjalët e mira, buka e tërshërës!’ Dhe derisot s’u bë asgjë! Sikur të mos kishim biseduar për këtë punë? Mua m’u desh, për hir tënde dhe të dajës Ahmet të shkoja te Sahiti disa herë, por të njëtat fjalë m’i thoshte, sikur ti kishte shkruar në letër. I pata treguar dajës Ahmet, madje, edhe ty ta pata shkruar një letër. Mirë më kujtohet përmbajtja e asaj letre, o Isë Shala! Kur e pata marrë e nisa ta lexoj deri në fund me kureshtje, disa herë u pata matur e çmatur ta shkyeja! Ishte një letër shumë me domëthenie për kohën, por edhe e guximshme dhe e rrezikshme po të gjendej te unë. Dhe, mbasi e lexova, fill e zhduka që të mos gjendej në materialet e rujtura, sepse ishte vala e demonstratave të vitit 1981 dhe policia mund të futej e të më kontrollonte çfarë bëj unë me këto shkrime në shtëpi. Nga protestat shihej se komunizmi e kishte mbytur me hekur dëshirën për liri të një populli... Komunizmit nisën t’i dalin qelbësirat. Nepër kuloare bisedohej me të madhe: “Komunizmi është mutësira më e madhe që mund të përfytyrohet!”
Si sot më kujtohen ato pjesë të letrës, madje të shkruara në makinë të shkrimit: “Eh, moj Kosova e zezë, çfarë fati pate! Re në dorë të komunistëve!” Në letër e përmendje edhe përpjekjet tona për “ndihmën” e Sahit Zatriqit.
- Thuaj Sahit Zatriqit, mirë që nuk e paske harruar bukën që ke ngrënë në kullën tonë kur ishe partizan. Ne e dimë se e kishim fut kryet nën gërshërë për ty, por tash, nëse ke në dorë diçka, bën për ne!
Shkurt e trup, asgjë për atë punë s’pamë se u bë.
Dhe, më sa më kujtohet ta pata shkruar një letër...
Po shihet se nuk këmbyem më me letra, por gjithnjë në mendje e kam bartur punën tënde.
Disfatat e të tjerëve që e barten në supe komunizmin kundër interesave të popullit të vet u bën të qarta si drita e diellit. Dhe, një ditë takova njërin nga Zhakova, dhe u pata gëzuar, se e pyeta për dajën Ahmet. S’më kishte shkuar mendja se çfarë më tregoj për Ty, daja Isë.
Isë Shala me një grup amerikanësh ka ardhur deri në Prishtinë, dhe duhej ta vazhdonin udhën si turist për në Turqi. I ka lutur ata shokët amerikanë që ta lejojnë natën të shkoj ne vendlindje, dhe sërish të kthehet. Dhe, e mbante në mendje edhe më mirë se vëllai yt. Ka udhtuar me një taxi dhe kur ka arritur në Zhakovë, njëherë nëpër dritë të hënës e ka shkelë me këmbë tokën e babait. Shpesh ishte ndalur edhe te mezhdet, madje, kur e kishte parë varrin e djalit të dajës Ahmet nën atë dardhën e vjetër ujce, kishte qarë. Kulla e vjetër nuk kishte qenë. E kishte shitur i vëllai. E pa një shtëpi të vogel, dhe u afrua e thirri pak me zë të ultë, e pastaj kur hetoj se nuk po dëgjohej, thirri:
- O Ahmet Shala, çile derën, o vëlla!
Ahmeti ishte zgjuar i habitur.
- A ke vëlla? – pyeti Isa.
- Po, po, kam – u përgjigj ai.
- Çile derën! Vetë Isa jam!
E kishte njohur në zë dhe ia çeli derën. U përqafuan, u shtrënguan, u gëzuan e nisën të qajnë si fëmijë.
Jeta është hajneshë, o dajë. Sikur ta disha se ti ke ardhur në Prishtinë do të takohesha, por kot së koti, s’paska qenë e shkruar. Mirë që je takuar më vëllain tënd dhe e ke parë atë vendlindje edhe njëherë. Toskët e thonë një fjalë: “Bën mirë e hidhe në Detin Adriatik, se pastaj atë do ta gjësh edhe në kripë!” E di se ti edhe nga Amerika i ke ndihmuar Ahmetit. Ne shpresojmë se Amerika do t’ju ndihmojë të gjithë shqiptarëve.
Të fala nga nipi, i biri i Veliut.

[gjakushi]

FORMAT E PËRNDJEKJEVE

Të gjithë të përndjekurit në mënyrë të pahetueshme ishin larguar nga arsimi dhe vende të tjera të kulturës. Ata i kishin strehuar nëpër ente dhe institucione shtetërore si përkthyes! Prej 28 komunave sa ishin në Kosovë, të gjitha kishin nga një e dy përkthyes profesionistë, të gjithë shqiptarë, pos një komune në Leposaviq, që nuk i duhej përkthyesi shqiptar as serb! Përkthyes më vonë kërkonin të bëheshin me dëshirë edhe ata që ndiqeshin apo edhe fare nuk ndiqeshin, se ishte përhapur fjala se ata merrnin paga më të mira se sa në arsim. Vërtet ashtu ishte! Përkthyes kishin emëruar të gjitha ndërmarrjet e mëdha ekonomike në komuna dhe në krahinë. Ta zëmë Kombinati “Kosova” në të gjitha repartet e veta kishte nga një e dy përkthyes. Kuvendi Krahinor dhe Këshilli Ekzekutiv Krahinor, kishin shëbim të veçantë, të ashtuquajturën Byroja e përkthimeve! Kjo Byro kishte më se 25 përkthyes, të gjithë prej gjuhës serbe në shqipe dhe anasjelltas! Madje, përkthyes prej gjuhës serbe në gjuhën shqipe kishte edhe çdo ndërmarrje e vogël, përkthyes kishin edhe të gjitha gjyqet komunale si dhe gjykatat më të larta të KSA të Kosovës.
Përkthyes kishte edhe në Bankën e Kosovës, në Ndërmarrjen e Udhëve “Udha”, në ndërmarrjen zejtare “Farmakor” e ku nuk kishte përkthyes, dhe shumica prej tyre kishin të kryer shkollën e lartë apo edhe fakul tetin përkatës.
Nga këto sëmundje kronike të përkthimeve lëngonin edhe administratat e komiteteve komunale dhe krahinore, pastaj KQ i LKS si dhe KQ i LKJ-së si dhe kuvendet e tjera në nivel të Serbisë dhe të Jugosllavisë. Rrallëhere bëhej çështje për këtë lloj rë vërbërisë së burokratëve e që gjuha shqipe mezi merrte frymë…
Marrë në tërësi, supozohej se në tërë Krahinën Socialiste Autonome të Kosovës ishin të punësuar si përkthyes të gjithë të përndjekurit politikë. Përpjekjet që i bënin ata për afirmimin e gjuhës shqipe ishin shumë të vështira, sepse vetë shqiptarët nuk i përkrahnin, e ku të pritej që të kishin përkrahje nga serbët? Kur bisedoja me kolegët që kryenin punë të përkthyesve, si dhe shokëve të punës ua thosha një mendim nga italishtja:
“Tradduttore-Traditore!”
-Po, çfarë do të thuash me këtë?-më pyesnin kolegët -Me përkthime do t’ia arrijmë qëllimit deri te zbatimi në jetë i gjuhës shqipe-mbronin mendimet e tyre ata.
-Jo, shokë, po qe se vazhdon përkthimi i tillë, siç edhe po vazhdon, nga serbishtja në shqipe, asgjë nuk do të arrijmë.-Me përkthyes dhe përkthime nuk mund të rimëkëmbet asgjë.
Në Radio-Prishtinë që në vitin 1963, i kam gjetur këta përkthyes: Gjeto Leka, gazetar dhe përkthyes që kishte emër në Kosovë, ishte ardhur nga RS e Malit të Zi, Rexhep Qosja, përkthyes në redaksinë e lajmeve, i ardhur nga Vuthaj, RS e Malit të Zi, Nazmi Rrahmani, në redaksinë e lajmeve, nga Podujeva, Qamil Brovina, në redaksinë e lajmeve, nga Gjakova, dikur pjesëmarrës i LNÇ, e pastaj ishte etiketuar se kishte qenë informbyroist, Hasan Salaj, Hasan Shala, e shumë të tjerë. Po, këtë udhë të përkthimeve e kishin ndjekur edhe shumë redaksi të tjera, si ajo e Radio-Televizionit të Prishtinës, Redaksia e gazetës “Rilindja”, kurse Redaksia e botimeve dhe Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i zotonte në punë të tilla kryesisht profesorët e degëve përkatëse, dhe nën mbikqyrjen e redaktorëve dhe të lektorëve, përktheheshin dhe botoheshin veprat letrare dhe sosh shkencore! Ishte një përparësi, se përkthimet kërkoheshin gjithkund dhe pagesa e honorareve bëhej e mirë dhe me kohë! Përkthimi në Kosovë, si çdo veprimtari kishte marrë hov dhe çmohej shumë pikërisht nga vetë përkthyesit, dhe meqë ata nuk mund të afrimoheshin në asnjë lëmi tjetër, me përkrahjen e organeve të pushtetit aktual serb, arritën të formojnë edhe Shoqatën e Përkthyesve Letrarë. Këtë shoqatë e afirmonte edhe Vehap Shita, që çmohej se ishte një ndër përkthyesit më të rryer, po njëherit edhe gazetar, redaktor, lektor, etj.
“Përkthyes-çkrryes”-pohoja shpesh para shokëve. Prej një numri të madh të përkthyesve që ushtronin punë të tjera pas përkthimeve, një pakicë e vogël e tyre kishin lakuar në vende të rëndësishme të punës. Nga Radio-Prishtina, si përkthyes që ishin avancuar në fillim, pas një pune dy apo tri vjeçare, janë: Rexhep Qosja dhe Nazmi Rrahmani. Kur isha njohur me të dy, kisha hetuar se ata qysh atëherë ia përkthenin temën e doktoraturës nga shqipja në serbishte Latif Mulakut, i cili më vonë u bë personi më i çmuar në Fakultetin Filozofik, pasi e mbrojti doktoraturën në Universitetin e Beogradit. Përkthyes në Kombinatin “Kosova” të Prishtinës, pas meje në atë kohë ishte edhe Emin Kabashi, dhe pas një pune të gjatë në përkthime, vetëm kur Instituti Albanologjik i Prishtinës nisi të demokratizohej, u pranua si bashkëpunëtor (shkencor) i këtij institucioni.
Edhe pse përpiqesha që të lirohem nga përkthimet në Redaksinë e gazetës “Kosova” vragët e hershme s’më lenin t’i çel sytë! Gazeta arriti kulmin e saj, vetëm atëherë kur u krijuan kushtet që të hartohej në gjuhën shqipe, të redaktoheshin artikujt e shkruar në atë gjuhë, të lektoroheshin, dhe pastaj jepeshin që të përktheheshin në serbokroatishte. Po, kështu veprohej edhe me artikujt e shkruar në serbokroatishte, së pari hartoheshin në atë gjuhë, e pastaj përktheheshin në shqipe. Ishte bërë kjo punë kështu, dhe mezi u arrit të pranohej prej serbëve se edhe gjuha shqipe kishte terminologjinë e saj përkatëse.
Milivoje Lluçiqi, kishte ardhur nga Uzhica në Kosovë dhe një kohë të gjatë ishte redaktor gazetës serbe “Jedinstvo”, përgjegjes i rubrikës së kulturës. Ai ishte emëruar kryeredaktor i kësaj gazete, një kohë të gjatë mohonte gjuhen shqipe. Edhe kur ishte përzënë nga redaksia e gazetës “Jedinstvo” të Prishtinës, erdhi të lutej të pranohej në këtë gazetën “Kombinati Kosova”, ku kishte punuar me honorar, e pas interevenimeve të shumta, mori detyrën e redaktorit të pjesës serbe. Edhe pse rrethanat kishin ndryshuar, Lluçiqi përpiqej t’i mohonte artikujt që shkruheshin në gjuhën shqipe, duke sfiduar se gjuha shqipe ishte e varfër dhe i mungonte terminologjia përkatëse. Përherë e drejtonte gishtin e tij kundër kuadrit shqiptarë. Një mëngjes erdhi në zyrë dhe vërehej se ishte tepër i ngarkuar dhe e ngriti gishtin lart. Ai bërtiti duke e ngritur gishtin lart.
- Të gjithë duhet të shkruani vetëm në gjuhën zyrtare serbe! Gjuha serbe është gjuhë e shtetit serb.
Nuk e durova dhe ia theva në rezë:
-Kujt ia bën ti me gisht? A e din se këtu i themi kësaj Kosovë! Ule gishtin! Unë ty ta bëj me gisht derisa jam në Kosovë, e kur të vi në Serbinë tënde, ti ma bën me gisht!
-Milivoje Lluçiqi ishte një nga veprimtarët e palodhur të lëvizjes komëbtare serbe në Kosovë, atdhetar i flakët që të gjitha aftësit e veta i vuri në shërbim të çlirimit e të përparimit të popullit të vet, nga gjiri i të cilit kishte dalë.
Gazeta “Kombinati Kosova” nxirrej e veçantë në të dy gjuhët, e me autorë serbë e shqiptarë. Gazeta kishte misionin e saj jo aq të qartë, por përpiqej që të futej në mendje të njerëzve se nuk pranohej kurrfarë inferioriteti ndaj gjuhës serbokroatishte dhe shqipe. “Këto dy gjuhë janë të barabarta, dhe nuk guxojnë të cenohen nga askush”, mbroja mendimin. “Nuk ka pasur e as që do të ketë gjuhë mbi gjuhë. Nuk mund të bëhet serbokroatishtja kapelë mbi gjuhën shqipe, e as shqipja të bëhet kapelë mbi atë serbokroatishte! Kjo është qartësuar njëherë e përgjithmonë në kolektivin tonë”, dhe këto ide përhapeshin kudo në kolektiv dhe jashtë tij.
Gjuha shqipe në Kombinatin “Kosova” të Prishtinës aktualizohej veçanërisht me hapjen e Qendrës Shkollore “Nikolla Teslla” në Obiliq. Aty, së pari u hapën paralelet në gjuhën shqipe, dhe arritën shumë profesorë e kuadro të tjera teknike, dhe zhvillonin mësimin në gjuhën shqipe. Me përmirësimin e strukturës nacionale në kolektiv mirreshin të gjitha strukturat, pra në dobi të shqiptarëve. Punohej për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe në shkolla si dhe në repartet e Kombinatit “Kosova”. Nisën të emërohen në shumë vende udhëheqëse edhe nëpunës shqiptarë. Bëhej shpërndarja e shtypit e librave në gjuhën shqipe. Ndihej mungesë e madhe e teksteve shkollore, dhe me zotimin e kuadrove shqiptare, duke u marrë me përkthimin e teksteve autorë të të cilave ishin serbët ose kroatët. Pritej se së shpejti librat do të hartoheshin e të botoheshin edhe në gjuhën shqipe! Me punë të tilla punëtorët liroheshin nga tutela serbe. Inxhinierët shqiptarë bënin përpjekje që të futej terminologjia përkatëse në njësitë e punës. Ata me fjalorë të gjuhëve të huja nisën t’i trajtojnë shprehjet që i përgjigjeshin terminologjisë përkatëse në gjuhën shqipe. Kushdo që kishte zotësi të përkthente, paraqitej në Drejtorinë e Shkollës dhe bëhej njëfarë testimi paraprak për të hetuar se a do të mund të vazhdonte përkthimin apo jo. Bëhej punë shumë, por edhe shpërblimi i profesorëve nuk lihej anash.
“Ka gjasë se ka nisur të bëhet çlirimi i personalitetit krijues si dhe lirimi nga inferioriteti ndaj gjuhës serbe! Viktimë kanë rënë shumë veta. Tash po e ndajmë shapin prej sheqerit. Gjuhë ata, gjuhë ne! Laps ata, laps ne dhe do të pajtohemi që secili të kultivojë ato që dëshiron…”por me këtë mendim lëre që nuk pajtoheshin serbët, por as shqiptarët.
“More, Halil, po na nxjerr shumë telashe me atë gjuhë - më tha një ditë shefi i shërbimeve të përgjithshme të Drejtorisë së Kombinatit, Ali Grajçevci, ndryshe i fshatit Hade, që mezi kishte kryer një shkollë të lartë sociale në gjuhë serbe.-Ne, mos kujto se nuk e duam shqipen, ama nuk dimë të shkruajmë në atë gjuhë? Ku të shkruaj unë shqip kur para dhe mbas luftës kam mësuar vetëm serbisht. Paj, këto dy duar mund të m’i shkurtosh në cung, dhe nuk di të shkruaj shqip? Ti, mos u ngut, se vinë ditët kur do të kesh edhe njerëz që dinë të shkruajnë si ti. Ti, kujton se e dua gjuhën në të cilën kam mësuar, e shkruaj. Ti kujton se më duket mirë kur ky Kombinat është ndërtuar në tokën time. A di, se kjo tokë është jona, dhe po të mbillet fara mbrapsht, ka për të mbirë mbarë! Dukej se aq shpejt rritej bima, sikur po e ngreh dikush si njeriun për veshësh. Dukej tokë e zezë, dhe është vërtetë e zezë, por bukën e ka të ëmbël. Sa njeriu han bukë këtu?! A di ti, se po të mos ishte xeherorja e Kosovës, ku kishte punuar im atë, as unë nuk do të isha gjallë. Kjo pasuri që na është ruajtur nga nëntoka, na i çeli sytë. U ngritën shumë fabrika këtu. Drita jonë, a e sheh? Udhët po ndërtohen? Tymtarët po shtohen, a e sheh? Çfarë do të bënim ne me grurë? Derisot, me grurë asgjë! Me një rrogë që marr këtu, vëllaut tim ia blej tërë hambarin, e pse të punojë edhe ai? Po të kishte mend do të hynte në punë këtu. Çfarë është toka sot, bëhesh llom e llomishtër, e kur të shikosh çka fiton, asgjë… Im atë ishte i lodhur një vere, dhe e prisnin punë të mëdha, dhe i shkreti ai, ishte ulur të pushonte nën një hije. Njerëzit e njihnin atë si një ndër punëtorët më të mirë, dhe kur e panë udhëtarët se pushonte, çuditërisht e pyetën:
-A je lodhur, Baca Veli?
-Jo, biro, jo. Unë po punoj, po edhe po pushoj, - u përgjigj ai dhe nisi të flasë.- E kishte pas punuar njëri tokën shumë kohë, dhe iu kishte mbushur mendja se vërtetë më mirë se ai nuk e punonte askush, dhe një ditë e pyeti tokën:
-Oj, tokë, a të ka punuar kush më mirë se unë?
-Hajt, baco, punom, se po ta dish ti sa qorr jovanat më kanë punuar si ti, nuk kanë të njehur… Unë kam thënë në këto vjetët e mia: “Më mirë të më thuani se filani është *** i mirë se sa punëtor i mirë! Kur të vjen koha, punëtori vdes pa bukë e të gjithë të tjerët e hanë bukën e tij…”
-Po, lëre këtë punë të tokës, Bacë!-iu drejtova atij.-Këtu jemi përcaktuar të punojmë me laps. Lapsi i ndanë punët. Po qe se nuk dimë ta përdorim atë për të mirën e njeriut tonë, do të pësojmë me shekuj. Nuk erdha rastësisht, por qëllimthi, erdha në një kolektiv ku duhet të futet në jetë përdorimi i gjuhës shqipe. Ne mund të flasim me gojë çdo gjë, mirë dhe keq, por kur të ulemi në tavolinë duhet të mendojmë se si të shkruajmë dhe çfarë të shkruajmë? Ne kemi një gjuhë të pasur, dhe po qe se nuk e fusim atë në çdo pore të jetës, kush pret se do ta bëj këtë punë. Jeta pa gjuhë, jeta pa shkrime, është jetë e vdekur, jetë pa përmbajtje. Gjuha jonë është e lidhur me këtë tokë. Flet toka për këtë gjuhë, flet gjuha për këtë tokë…
Aq shpejt, fill pas demonstratave, pat arritur në Kosovë Dyl Tahiri. Pritej se çfarë do të fliste ai, dhe vetë isha mes dy zjarreve: si do t’i vlerësojë ngjarjet Dyli ynë? Ashtu i thoshim sa veta. Dyli, siç pandehnin sa veta, së pari e kishin futur në burg në Boegrad, e pastaj kishin biseduar për demonstrata. Atje e kishin qortuar ashpër gjoja se vetë i kishte organizuar demonstratat në Kosovë, po edhe gjetkë. Dylit ia kishin shkruar fjalimin dhe caktuar detyrën:
- Të shkosh në Kosovë dhe t’i shtypësh demonstratat armiqësore!
Kushedi çfarë i bënë tjetër Dylit? Qarkullonin shumë thashetheme për Dyl Tahirin, por edhe për shokë të tij.
Ishte 27 nëntori i vjetit l968. Nga të gjitha anët e Jugosllavisë shkonin në festën e AVNOJ-it në Jajce udhëheqësitë e orkestrinës si dhe delegacione nga bota e jashtme. Kishte edhe shumë gazetarë. Jajca ishte bërë e madhe, se atje e kishin lidhur hilenë të kurorëzuar e të kulmuar me AVNOJ! AVNOJ-i ishte vulë e zezë mbi të gjitha vulat e republikave dhe të krahinave autonome. Kushdo që ishte kundër AVNOJ-it ishte edhe kundër Jugosllavisë, për të mos e thënë kundër Serbisë! Nën aureolën e gjoja se të Jugosllavisë, Serbia i kishte frenat e AVNOJ-it në dorë.
Një ditë para se të fillonte solemniteti që ishte paraljamëruar për AVNOJ-in, Dyl Tahiri duhej të udhëtonte për në Jajcë, mirëpo me shpërthimin e demostratave të studentëve, nga renegati Tito, mori urdhër që të kthehej në Kosovë. Vlerësimin për cilësimin e demostratave e kishte marrë të shkruar në Beograd. Kërkesat e studentëve për pavarësinë e Kosovës as që përfilleshin! Aktivistët shqiptarë nuk ishin të gatshëm të bëjnë asnjë hap pozitiv të një politike të re. Askush s’e përshëndeste vullnetin e kosovarëve, në mos asgjë, të shqyrtojë luftën e shqiptarëve për pavarësi. Protesat në kërkim të pavarësisë nuk pushonin. Dyli dërdëlliste me sa zë që kishte kundër demonstrantëve. Nder të tjera, e tha një mendim që mendoja se e zu veten pisk, apo mos edhe mua më hapi udhë të re. “Këto punë ne do t’i ndreqim për njëzetë e katër orë!” Kur kishte folur Dyli në televizor, kisha qëlluar në shtëpi, dhe kisha reaguar ashpër:
- O Dyl Tahiri, ti s’do të mundësh të ndreqësh gjë më! A sheh se mjaft të ka shtrydhur e ndrydhur Serbia? Të ka mjelur e ç’mjelur? Dëshiron të mjel ende? Paj, s’ka mbetur më asgjë në ty! Të kanë shtrydhur si limonin e tash të hedhin!
Ndërkohë Tito në solemnitetin e AVNOJ-it si padron lavdërohej para të gjithë partnerëve për të arriturat e Jugosllavisë, duke mos e brengosur gjendja e sigurisë në Kosovë. Pasi organizoj konferencën për shtyp me gazetarë, ndër pyetjet e tjera, një gazetar anglez, i mërdhezur në fytyrë, e kishte pyetur:
- Çfarë po ndodh në Kosovë? Na thuaj ç’kërkojnë studentët shqiptarë?
- Asgjë e re s’ka ndodhur në Kosovë. Janë ngritur disa zëra kalamajsh të lagjeve! - dhe më kaq kishte përfunduar përgjigja e Titos për Kosovën.
Nora ma pa për të madhe për këtë që kisha folur, dhe në atë çast, kishte ardhur gruaja e Halil Balajt, Remzia, që jemi në fqinjësi të mirë me ta. Kishte dëgjuar se shtëpia jonë trazohej, e si të mos trazohej, kur ishin katër studentë të mi në valë të demostrantëve. Duke dalë prej shtëpisë sonë, shprehu një porosi:
- Heshtni! - tha ajo. - E shihni se bota po kallet flakë. Po t’u dëgjoj kush se flitni kundër këtij shteti, shkoni atje ku ju kalbet trupi!
Për çudi, s’kisha folur, por Norën e pashë se kërceu si gjarpri në bisht:
- Oj Remzie, ne e dimë para kujt po flasim. Nëse ti hap fjalë kundër nesh, atëherë çfarë të themi për fqinjësinë tonë? Lehtë e ke ti kur i ke fëmijët e vegjël. Unë katër, po të gjithë janë në zjarr.
Dhe, me gjasë u krijua një lloj heshtje. Remzia ishte tërhequr në shtëpi të saj, e ne për çdo ditë përcillnim se ç’po ndodhte në Kosovë dhe gjetkë... Të gjithë i bënim sy e veshë katër. Radiostacionet e ndryshme s’pushonin dot duke informuar se ç’po ndodhte me studentët shqiptarë në Kosovë, por edhe në Maqedoni. Shqipëria sikur i kishte futur veshët nën lesh!... Askush nuk bënte përpjekje që të arrihet zgjedhja politike në Kosovë...

[gjakushi]

Vjeshta e Prishtinës, 1968

Sikur parandieja apo parashikoja se do të më ndodhte diçka në sistemin e kompjuterit. Kisha shkruar tri ditë, dhe një mbrëmje, i pata thënë Veliut që të nxjerrë tërë atë material në disketë apo në letër, por meqë nuk i premtoi koha, gjithnjë rrija si në ethe: “Mos po më zhduket ajo që kisha shkruar?”. Dhe, askush s’më arsyeton, e as që do të më kuptojë, se shepsh them: krijuesi është sikur ajo vajza që është nën unazë, dhe i ka lëvizjet e caktuara, posi unë, që s’dëshiroj të fërkohem me gjithkënd, sepse droj se më kthen në një botë tjetër. Dhe, ja po rrëfehem se ç’më ndodhi.
Isha duke e përfunduar kapitullin shumë intersant, dhe e kisha titulluar:”Jeronim De Rada në Shqipëri”, që ishte një shkrim deritash i panjohur i Luigj Gurakuqit mbi De Radën. As vetë s’e hetova sesi u ndalë rryma elektrike, dhe mbeta duke e shikuar kompjuterin. Droja mos ishte bërë ndonjë prishje e madhe, por s’më ndodhi ashtu. Pashë se edhe këngët në Radio-Tiranë u ndërprenë. Desh ta prek kompjuetrin, por kisha frikë, mos po e prek ndonjë sustë dhe bëj kërdi me ato shkrime. Dola prej dhomës sime dhe m’u desh të pyesja Besimin, e mendja më thoshte mos do të kishte ndodhur diçka në orën elektrike. Preka një çelës të dritës, dhe pashë se edhe në katin tjetër ishte ndërprerë rryma. O Zot, çfarë do të bëhet me ato shkrime të mia? Do të më shlyhen... Besim, o Besim, eja sa më shpjet!, e thërrisja e ai vraponte shkallëve përpjetë. Rryma elektrike u ndalë për dhjetë minutë. Prisja se do të kam fat, dhe vetëm që s’lëshoj zë: “O fat, fati im!” Besimi do të lutej shepsh për kohën kur shkonte në peshkim:”Zarë, zarë, të paqa zarë!”. Kështu janë mësuar edhe fëmijët e tij, dhe shpesh i dëgjoja duke kërkuar zar për babain, apo për vete. Erdhi Besimi dhe pasi rryma e këputur dha shenjë se erdhi rishtas, mori në dorë gjendjen në kompjuter. Ai preku sa susta andej - këtej, por mëkot. Më dukej se parasyve m’u tret tërë ajo që kisha hartuar. Rreth katërdhjetë faqe proze! Oho, ore Besim baba, s’e di ti çfarë është t’i hysh prapë rikrijimit! A e di se asnjëherë s’mund të gjendem në të njëjtën botë të mendimeve? Kjo krijmtari është xhidavi mbi xhidavi!
Edhe pas dreke kur erdhi Veliu, ishte përpjekur që të bëjë hulumtime në kompjute dhe ta gjejë atë që kisha shkruar. E pashë gabimin tim, thashë, por çdo gjë ishte me vonesë. Isha djersitur, dhe prisja çfarë titujsh shihja. Titujt që i kisha shënuar me shkronja të mëdha, askund s’më ranë në sy. Ishin shënuar dhe trajtur temat rreth:”Vdiq dhe u varros Kristaq Moliku, pishtar i Letërsisë Jugosllave (Serbe), por edhe njohës i Letërsisë Shqipe. Pastaj tiulli tjetër:”Buqetë lulesh në Sheshin e Tiranës”, si dhe “Re të bardha mbi Shqipëri”. Ka edhe tituj të tjerë që s’po më kujtohen…
Edhe gjatë vitit 1979, si dhe viteve të tjera, përkundër asaj se udhëheqësia serbo-shqiptare mendonte se do t’i shuaj demonstratat e studentëve, ato vazhdonin sipas ritmit të përcaktuar nga studentët përparimtarë. Megjithatë, edhe përkundër tërë atij potenciali të aktivistëve nëpër çdo vend të punës, si dhe nëpër fshatra, qysh para ardhjes së Titos në Kosovë, zotoheshin që pritja të jetë sa më madhështore. Mendohej se Tito do të ishte i kënaqur se nuk po ngriten demonstrantët në Kosovë. Mirëpo, aktivistët, pas detyrave që i merrnin nga organet politiko shoqërore si dhe të vet shtetit, bënin çmos që Tito të fitojë besimin e plotë se kosovarët (shqiptarët, serbët, malazezët) e të tjerë, e adhuronin dhe dëshira e tyre ishte që prijësi i tyre të jetojë, dhe ti zgjatej jeta.
Institucionet profesioniste e mediat si në gjuhën shqipe, serbe e turke kudo që gjenin bashkëpunëtorë, kërkonin të shkruajnë enkas për Titon. Shkënctarët për veprat e tij, krijuesit prozë dhe poezi, këngëtarët, këngë për Titon, kurse elita e politikanëve organizohej në pritjen e kryetarit të Jugosllavisë. Sa poetë përpiqeshin që t’i “vjelin” muzat e tyre dhe të krijojnë vargje që mendonin se do të përfshiheshin në ndonjë enciklopedi të kohës!
Zotimi i krijuesve për t’i përkushtuar kryetarit Tito poezi, ishte një kënaqësi e shpresë, se ata në udhën e tyre krijuese, nuk do të kenë pengesa dhe do të jenë shkrimtarë pa censurë! Kështu nisi diferencimi i shkenctarëve, i shkrimtarëve, por me këtë lindi edhe përqarja e re. Për Titon zotoheshin edhe disa bashkëpuntorë të Institutit Albanologjik të Prishtinës, dhe ata e kishin hartuar një regjistër me emra të bashkpuntorëve të jashtëm që t’ju dërgojnë këngë popullore kushtuar Titos, sepse përgatitej një përmbledhje enkas me këngë të tilla.
Isha takuar në Udhë të Blirëve me disa bashkëpuntorë, prej të cilëve njëri më pyeti:
-A ke shënuar ndonjë këngë popullore për shokun Tito?
-Jo, nuk kam shënuar këngë të tilla.
-Po a je folklorist shqiptar?
-Me dashtë jam, me dashtë s’jam! – i thashë.
-Si ashtu? Duhet ta pasurosh letërsinë popullore edhe me këngë të tilla për Josip Broz Titon.
-Sa keq! Do të afirmoheshe si folklorist dhe kështu do të hapje udhë për t’i botuar veprat folklorike.
Të gjitha revistat dhe gazetat, në faqet e kulturës, përherë gjenin krijues të mjerë, kur ua falnin ndonjë shkrim për Titon. Por sa veta, sipas asaj që flitej, edhe kompromitoheshin me shkrimet e tyre.
Edhe Radio Prishtina si dhe Radio Televizioni vepronin në forma të ndryshme dhe gjenin bashkëpuntorë që shkruanin dhe këndonin për Titon.
Të rinjtë që morën pjesë në demonstratat e vitit 1968, disa u burgosën, sa të tjerë u larguan nga Kosova, u përjashtuan edhe nga fakultetet e të tjera. Kjo ishte gjenerata e parë e studentëve që kërkonin Kosovën republikë. Është e dhimbshme që republikanët ikën nga Kosova, duke parë se kërkesat e tyre nuk sendërtoheshin. Talentët dolën jasht. Askush nuk ngritej nga udhëheqësit dhe t’i mbrojë të rinjtë. Mirëpo çdo akcion e ka edhe kundëraksionin e vet.
Kishte filluar lufta e brendshme në familje, grindjet manifestoheshin kudo, në të gjitha poret e jetës, në arsim, në kulturë dhe çdo kund flitej për prosperitetin e politikanëve të cilët ushtronin tutelë mbi demonstrantët. Ishtë koha kur me vështirërsi bëhej lirimi i individit, pastaj edhe lufta për diferencim ishte shumë e rreptë, që ndikonte drejtpërdrejt në personalitetin e të rinjve. Shihej se ishim shumë larg nga të tjerët. Kosova kishte nevojë për një moral të ri. Të rinjtë, siç shihej i mbajmë për fasadë!, vetëm sa nuk thoshin politikanët e mbrapshtë.
Është e dhimbshme që të rinjtë kosovarë me aftësitë e tyre e ngrehin flamurin e shteteve të tjera e jo flamurin shqiptarë, ku kanë lindur dhe janë rritur.
Shqiptarët në demonstratat e vitit 1968 organizuan anët e tjera me kërkesën kryesore për Republikën e Kosovës. Ata organizuan demonstrata edhe në Tetovë dhe Ulqin.
Demonstrata më e madhe, dhe më e organizuar ishte në Prishtinë (më 27 nëntor 1968), ku mori pjesë rinia studentore dhe shkollore.
Nga veprimet e qeverise Jugosllave ndaj shqiptarëve të Kosovës u duk e qartë se ajo përherë kishte shumë kundërshtarë. Ndaj shqiptarëve sërish nuk pushonte dhuna. Gjyqet speciale dënonin studentë e njërëz të tjerë, të pafajshëm, vetëm se kishin pikëpamje antikomuniste. Edhe ushtria jugosllave kryente një varg spastrimesh anekënd Jugosllavisë, veçanërisht ndaj shqiptarëve nuk kursente asgjë. Ato drejtoheshin më shumë kundër elementeve antikomuniste – shqiptare. Regjimi komunist i shkelte të drejtat dhe liritë e njeriut. Gjithnjë vazhdonde mohimi i të drejtave të njeriut. Cilido që shprehte mendime të kundërta, cilësohej armik! Ka shumë e shumë raste kur njerëzve të pafajshëm u ngarkoheshin gabime të paqena.
Por, koha punonte për brezin e ri…