Janaq Paço

[Albo]

Purgatori i Janaq Paços

Elsa Demo

Bashkëshortja e skulptorit rrëfen për herë të parë se çfarë ndodhi në vitin 1975 në jetën dhe në studion e Janaq Paços
Ka zhvillime për të cilat vdekja duket e vetmjapërgjigje. Artistit vdekja mund t'i ngrejë lavdinë që nuk e pati në gjallje ose të ndodhë që t'ia marrë famën që kish gëzuar dikur. Ka artistë që për shkak të zhvillimit të ngathët dhe të paqëndrueshëm të shoqërisë shqiptare si "të pafe" ndodhen në një rreth Purgatori, as të gjallë as të vdekur, as të njohur as të panjohur. Një ndër ta është skulptori Janaq Paço, emri i të cilit del nganjëherë si legjendë e artistit që theu me dorën e vetë ciklin e nudove të krijuara në dekadën e zymtë për artin shqiptar, vitet 60-70. Ishin nëntë shtatore për të cilat u padit në kohën e pleniumit IV të Komitetit Qendror të Partisë së Punës.

Nga trupat e zhveshur kanë shpëtuar kokat që për çudinë tonë rrinë mbi dollapin e rrobave të Lida Paços, në shtëpinë e saj në Rrugën e Kavajvës. Është e shoqja85-vjeçare e skulptorit. Themi për çudi duke mos e ditur që jeton akoma një njeri që ka ndarë jetën me Paçon dhe është trashëgimtare e veprës. Fëmijët janë në emigrim, Lida është gjithë kohës në shtëpi, por në këtë derë nuk ka trokitur ndonjëherë ndonjë studiues, ndonjë galeri apo ndonjë institucion arti. Një vepër apo katalog njohës është gjëja më e vogël dhe e më e fundit që nuk kemi nga Paço.

"Veç atyre që janë vepra publike, apo që ndodhen në Galerinë Kombëtare veprat e Janaqit janë në një magazinë tek Kodra e Priftit, dhe shumë janë të shpërndara.

Nuk ka asnjë katalog dhe asnjëherë nuk kanë ardhur studiues që të interesohen. Nuk pati një studio për të qenë. Donte një studio ku të ekspozonte punët që i fuste njëra mbi tjetrën si në bodrum. Disa i kemi hedhur se ishin prishur nga lagështira."

Lida, motra e pianistes Lola Gjoka, e shkolluar tek "Nëna Mbretëreshë" dhe më pas në konservatorin "Santa Cecilia" të Romës, tani është disi më e qetë dhe i duket se e vlerëson më mirë kontributin dhe artin e të shoqit. Dikur çdo gjë ka qenë luftë, prandaj shton: "Ju nuk dini asgjë se si ka qenë. Radhat, triskat, ishte një problem i madh."

Paço ishte një natyrë e mbyllur dhe që nuk fliste as me Lidën për punën e tij, madje kjo grua nuk i ka parë kurrë nudot që mbaheshin të fshehura me perde në studio. "Shkoja në studion e tij, por ai nuk kishte shumë qejf t'i ndërhyje në punë. As nuk e dija që kishte punuar nudo. Ai ka mbajtur gjithçka për brenda. Nudot nuk i kam parë as atëherë kur u hap ekspozita më 1993. Thyerja e nudove ka qenë një moment shumë i vështirë për familjen tonë. Ai u mbyll në vetvete. Thoshte që më ndjekin. Kishte idenë sikur dikush e ndiqte. Ishte nervoz dhe më pas i ra parkinsoni. Kokat e nudove mbetën në studio deri kur i doli pronari i tokës. Veprat i shpërndamë andjej këndej deri sa i sollëm në shtëpi."

Që nga momenti kur theu nudot Janaq Paço e kishte të vështirë të ngrinte kokë. Nuk ftohej më nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe vetvetiu ai u tërhoq. Ndërsa sistemi po shkonte drejt fundit dukej që ç'kishte për të realizuar e kish realizuar. Pengu ishte ekspozimi. Lida nuk e ka dëgjuar këtë peng me zë të lartë e thënë nga goja e tij, por siç do ta shohim dhe në intervistën me pedagogun e skulpturës Fatos Kola, Janaq Paço ishte tërhequr totalisht për të krijuar atë që donte.

Vitet 70-80 janë goditje e fortë për të dhe njëherësh ai është shumë prodhimtar.

Ja çfarë kujton Naxhi Bakalli, miku dhe kolegu i tij: Ky njeri fjalëpak nga ata që siç thotë populli "flet e njet", ky njeri i matur dhe i drejtpeshuar vërente e gjykonte pa u rrëmbyer nga vorbulla kalimtare e rrethanave. Ai më thoshte se në moshë të rinisë e kishte të vështirë frenimin e energjive "që më gëlonin brenda; ndërsa, me kalimin e kohës sikur po i shkarkoj ngarkesat e tepërta dhe pyes vetveten: Vallë duke u pjekur a u bëmë më të zgjuar, apo ndoshta mund të jetë e kundërta? Natyrisht, duke u plakur, lodhemi e dëshirojmë një jetesë më të qetë. Fati i gjithsecili në këtë botë rrenacake nuk u parashikuaka dot, sado që të rrekemi për ta hamendësuar". Kështu dora dorës Janaqi u hap plotësisht."

U hap plotësisht me veten. Hesapet me shoqërinë dukej sikur t'i kishte larë që në vitet'40 kur kishte konceptuar një qendër Tirane, në kompleksin e ministrive të dekoruar me skulptura dhe vepra arti, gati-gati një aromë "Fontana di Trevi". Ky projektim fle në shtëpinë e Lidës, ndërsa misterin skulptori e mori me vete përgjithmonë.

Përveç 30 a më shumë skulpturave që ruhen në Tiranën e vjetër, janë "Gladiatorët" dy monumente gjigantësh për të cilët nipi i skulptorit, Nikolin Kurti po përpiqet t'i shohë një ditë në publik. Që kur u krijuan më 1973 me dëshirën për t'u vendosur në hyrje të amfiteatrit të Durrësit. Dy vjet pas vdekjes, gladiatorët u vendosën në Muzeun Arkeologjik po në Durrës. Familja ia fal shtetit me kusht që të derdhen në bronz. Secila nga veprat është 3.5 m e lartë, peshon 250 kg. Në pasaportën e objekteve të inventarizuara si pasuri kombëtare është cilësuar 100.000 euro. Ato janë pronë në emrin e Lida Paços. Kurse Nikolini tani ngre pyetjen: "Janaq Paço nuk i piu një kafe veprës së tij. Po me këtë vepër çfarë duhet të bëj unë?" Galeria Kombëtare e Arteve ka refuzuar të ndërmarrë ndonjë projekt për ekspozimin e tyre.

Por Paço nuk çan dot membranën e harresës në institucionet e formimit të artistëve të rinj, në Akademinë e Arteve ku ai nuk studiohet.

Biografi

Janaq Paço u lind në Konicë më 1914, vazhdoi shkollën e mesme në Selanik dhe më 1933 hyn në Akademinë e Arteve të Bukura në Athinë. Pati fatin të studionte dhe të punonte me nxënësin e Rodenit Kostandin Dimitriadhis. U kthye në atdhe më 1941.

Mbas çlirimit punoi mësues skulpture në Liceun artistik në Tiranë. Këtu doli në pension. Nga 1949 deri më 1959 punoi për monumentin "Skënderbeu" i vendosur në Krujë. Më 1968 u inagurua vepra "Skënderbeu" i Tiranës, ku ai ishte bashkautor meOdise Paskalin dhe Andrea Manon. Në vitet '60-'70 realizon një cikël nudosh të cilat më 1975 do t'i thyente me dorën e tij. Realizon dy buste të Fan Nolit të përfunduara më 1960, një bust të Aleksandër Moisiut. Më 1973 përfundon "Gladiatorët" (3.5 m) të parashikuar për t'u vendosur hyrje të Amfiteatrit antik të Durrësit. Më 1982 përfundon grupin skulpturor "Skënderbeu me popullin" që është vendosur në hyrje të Muzeut Historik të Krujës. Në moshën 70 vjeçare iu dha titulli "Skulptor i Popullit". Në ekspozitën "Pranverë 90"në Galerinë Kombëtare të Arteve, fitoi çmimin e parë me "Portret vajze" e cila në vitin paraardhës nuk ishte lejuar të ekspozohej e cilësuar "vepër moderniste". U nda na jeta më 11 korrik 1991.



Intervista

Fatos Kola, nxënës i Janaq Paços:

Ka fituar antiforma, kemi humbur Paçon

Ju thoni se Janaq Paço u harrua për së gjalli.

Janaq Paço së bashku me Odise Paskalin janë krijuesit e skulpturës së re shqiptare të shek. XX. Të dy sollën aromatikën e skulpturës botërore, Paskali nga Italia, Paço nga Greqia, pra nga dy vende atdhe të skulpturës. Të dy ishin krijues të shkollës së parë shqiptare në kohën e mbretërisë kur forcat krijuese patën një zgjim. Paço kishte qenë nxënës i Kostandin Dimitriadhis, nxënës i August Rodenit. Nga vitet '40-'70, Paço ka një rol të madh si artist dhe mësues, prej tij kanë dalë të gjithë skulptorët shqiptarë.

Cila është vepra më e arrirë?

Kryevepra e tij është Skënderbeu në Krujë, realizuar në vitet '50 kur po ngjizeshin hapat e parë të skulpturës të vendosur në sheshe qytetare. Kjo vepër u bë lavdia dhe drama e tij. Ishte arritje për mënyrën se si vendoset një vepër në hapësirë, se si projektohet në mjedis, një hamorni midis jetës së monumentit dhe mjedisit ku ai jeton. Pas kësaj lind drama. Xhelozia, egoizmi i atyre njerëzve që lypin lavdi, por kur s'kanë mundësi fillojnë ta arrijë nëpërmjet mjeteve të tjera.

E keni fjalën për atë që ndodhi në vitet '70?

Jo, unë do thoshja më përpara ka filluar, pikërisht se Janaqi i takonte shkollës dhe kulturës perëndimore. Pas viteve '50, Paskali dhe Paço gjithnjë e më shumë tërhiqen. Atyre pothuajse s'iu besohet më asnjë vepër publike. Janaqin nuk e kemi më në sheshe, përveç dy busteve për Qemal Stafën dhe Avni Rustemin, që janë një shembull i shkëlqyer i portretit në hapësirë. Brezit tim, gjatë viteve akademike, asnjëherë nuk na flitej për ta.

Ju e keni njohur nga afër?

Po, kam pasur fatin ta njoh. Unë i kam filluar studimet në Liceun Artistik më 1972 kur ai ishte mësues atje. Tre ishin mësuesit e mëdhenj në atë lice, Janaq Paço, Naxhi Bakalli dhe Ramadan Sokoli të cilët rrezatonin një tjetër lloj mësimdhënie.

Janaq Paço thoshte: duhet të heshtësh vetë që të flasë vepra.

Unë e kam njohur në fundin e tij, në lavdinë e tij, kur ai iu çlirohet të gjitha detyrimeve, duke lënë përfundimisht atë modë të skulpturës që erdhi nga shkolla lindore dhe shkon me besimin nga vetvetja. Në vitin '81 kam mbrojtur diplomën me shkrimin teorik mbi Janaq Paçon.

Veprat që ai i theu me dorën e tij ju i kishit parë?

Në shkrimin tim teorik unë desha t'ju përmend mësuesve të mij, një mjeshtër që ata nuk e pëmendnin kurrë në mësimin tonë akademik. Pas daljes në pension fillon heshtja mortore për të. Kam qenë një prej atyre që e adhuronin skulpturën e tij, adhuronim atë si qenie që me heshtjen dhe misionin e tij përjashtonte nga kafkat tona edukimin politik dhe ideologjik. Ky ka qenë një mësim i madh që ka lënë Janaq Paço. Në vitet '60-'70 nisën ta përjashtonin pikërisht për këtë mësimdhënie jashtë kodeve ideologjike dhe pastaj nuk i besuan më asnjë monument. Atëherë ai i besoi vetvetes. Filloi të mbyllej brenda në studio, nuk komunikonte me asnjë, kishte frikë nga ai ideologjizëm që u ngrit në këmbë, ishin vite kur filluan të dënoheshin artistët.

Pikërisht në këtë moment ai realizon këto figura njerëzore.

Pikërisht këtu kemi rizgjimin e tij si artist. Vitet '70-'80 janë vitet kur ai kulmohet në vetmi me qëllim ikjen nga detyrimi. Këtu marrin krahë studimet të tij, që ishin projektime për hapësira të shesheve, një mori skulpturash që i krijoi dhe që ne nuk i kemi më.

Flitet për nudo, por aty kemi të bëjmë me figura që i çlirohen të gjitha bravurave sipërfaqësore dhe mund të vendoseshin në mjedise të brendshme. Aty është çlirimi i bukurisë, marrëdhënia e të dashuruarit sepse ka shumë skena të të dashuruarve, jo dashuri në mullarët e kashtës, jo dashuri në torno, pra Janaq Paço i çlirohet dashurisë. i beson asaj që është më e çuditshmja gjendje dhe e vërtetë e qenies, dashurisë. Këto vepra nuk kanë shoqe në artin shqiptar. Bota nuk e njeh akoma Janaq Paçon tonë, ndoshta njeh vetëm dramën e thyerjes së veprave, të bukurive të tij. Është drama e një kombi që thyen bukuritë që i mbajti të fshehura, sepse kërkohej nga ata kasnecët që donin të dinin se ç'mendon dhe ç'ndien artisti. Kështu pra i zbuluan Janaq Paços ato që kuptonte dhe ndiente dhe ai guxoi që t'i rrëfente në disa miq dhe shokë që shkojnë dhe lajmërojnë: Janaq po arrestohen njerëz. Dhe ai siç duket këtu u tremb. Kemi të bëjmë me një dramë që filmat nuk mund ta japin dhe goja ime nuk mund ta rrëfejë se ç'ka ndjerë dhe ka hequr.

Pas një kohë dramatike një pjesë e mirë e artistëve shqiptarë u eliminuan, një pjesë i morën me vete gjërat në varr, Janaqi ishte një prej tyre dhe kjo ishte drama. Ajo që kemi humbur prej tij është shumë më e madhe se ajo kemi ruajtur.

Është e vërtetë që ai i theu vetë veprat e tij, po e merrni me mend se ç'do të thotë të thyesh shpirtin tënd. Cinikët mund të thonë vetë i theu se ne s'ia thyem.

Në vitin 1993 u hap e para dhe e fundit ekspozitë me veprat e thyera, "Nudot dhe diktatura"

Pata fatin t'i restauroj në vitin 91 kur u hap ekspozita e parë me veprat e thyera të tij dhe ato nuk janë vetëm nudo. Janë krijime të mirëfillta plastikore, krejtësisht moderne. Ai nuk ishte nudist, botëkuptimi i tij synonte idealen e figurës njerëzore. Kam parë ndërsa ia restauroja se si sendërtohej një skulpturë e vërtetë, jashtë çdo mode, i padetyruar nga modat evropiane, nga shkolla greke nga skulptura klasike.

Të tjerët bënë art për të tjerët. Në këtë kontekst ishte një shpirt i lirë i raportuar me absolutin. Frymëzimet e Paços nuk vinin nga paradigma konceptuale, ideologjike që jetoi në shekullin më dramatik të jetës së shqiptarëve. Fatkeqësisht ai u eliminua nga nxënësit e tij, heshtja ndaj tij është heshtje që akuzon.

Një nga format e eliminimit është të të krijojnë psikozën e asgjësimit. Dhe këtë ia realizuan Janaq Paços. Sot është humbje dhe dramë e madhe që një artist si ai mbetet me fare pak vepra. Dhe vepër publike kemi vetëm një ndërkohë që Shqipëria është e mbushur gjithë lapidarë, gjithë antiforma, gjithë ideologjizma, antifrymëzime të cilat nuk kanë të bëjnë fare me humanitetin dhe me dashurinë. Pra artisti i dashurisë u asgjësua me paramendim dhe fituan pseudoartistët. Veprat e tij të thyera janë simbol i të vërtetës dhe dramës dhe nuk ka nevojë t'i referohemi asnjë artisti tjetër në këtë vend ku për 50 vjet u projektua dhuna më e tmerrshme. Së fundmipër Janaq Paçon nëse do të heshtim është e vërtetë ajo që thonë të mençurit që "Një popull i cili nuk ka ndërmend të nxjerrë mësime nuk i takon e drejta të jetojë në këtë epokë ku asgjësohen kulturat dhe kombet."

Shekulli

[Albo]

NTERVISTA/ Flet regjisorja dhe skenaristja, Nadire Buzo: Janaq Paço, një personalitet me virtyte të rralla njerëzore


Ja si i kam realizuar 25 filma dokumentarë

Albert ZHOLI

Janaq Paço mbetet një ndër skulptorët më dinjitoz në Shqipëri. Veprat e tij dhe sot shikohen dhe komentohen në trajta nga më të bukurat. Mund të themi se ai qysh në monizëm ka bërë skulptura nudo që dolën në dritë vetëm pas vdekjes. Ndër veprat e tij më të bukura që nuk mundën të realizoheshin në sistemin monist ishin dhe “Gladiatorët”.

-Si ju lindi ideja për të realizuar një dokumentar për skulptorin Janaq Paço?
-Ekskursionet dhe vizitat në qytetin e Krujës, për të parë monumentet e mëdha ngritur për Heroin tonë Kombëtar Skënderbeun, ishin të vazhdueshme nga të gjitha krahinat e vendit,edhe nga të huajt që vizitonin Shqipërinë. Në të gjitha rastet flitej dhe tregohej, për luftërat, trimëritë dhe jetën e heroit, ndërkohë, nuk flitej absolutisht asnjë fjalë se kush ishte autori i kësaj vepre madhështore, e asnjë fjalë për jetën e tij. Dhe kjo nuk qe e rastësishme, ashtu si për shumë artistë të veçantë, që u bënin hije disa të tjerëve edhe vetë sistemit në të cilin jetuan. Pas viteve `90, me ardhjen e mendoja se kishte ardhur koha për t’i vënë në pah këto vlera, ndaj jam përpjekur për ta bërë këtë.

- Kush ishin vështirësitë më të mëdha në këtë film?
-Skenat, e improvizuara, si ajo e fëmijërisë së Janaq Paços, ku mungonin pjesët filmike dhe materiale. Inskenimi i momentit dramatik vetëvrasës, kur skulptori theu me duart që i ndërtoi,disa nga kryeveprat, nudot femërore, të cilat kishte vite që punonte për realizimin e një projekti të tij për qendrën e Tiranës, si dhe skena e çasteve të fundit të jetës, kur skulptori i madh Paço, me duart e dridhura zhubroste çarçafin sikur të qe plastelinë. Vështirësi patëm për të realizuar momentet e hetuesisë, dhe të spiunëve që me marifetet e tyre të neveritshme zhbironit edhe të paqenat. Të gjitha këto për të krijuar imazhet e kohës së vështirë, ku është po aq e vështirë t’i tregosh dhe t’i besosh, megjithëse është thënë dhe është shkruar shumë për to.

-Cilat ishin vendet kryesore, ku xhiruat?
-Së pari, na duhej predispozita e familjarëve për të na thënë dhe për të na dhënë të vërtetat e jetës dhe veprës së skulptorit. Pasi ishin nisur më parë të tjerë dokumentarë dhe nuk ishin realizuar. Një vend kryesor për filmimet ishte Qyteti i Krujës ku ndodhet monumenti i Skënderbeut, kryevepra monumentale e vendit tonë si dhe Muzeumi i Heroit Kombëtar, ku në hyrjen e tij ndodhet një tjetër grup skulptural “Skënderbeu me popullin”. Më pas vendet, ku strehoheshin disa nga veprat e shpërndara të Janaq Paços, si dhe në Galerinë e Arteve Figurative. Në Universitetin e Arteve dega skulpturë, nën drejtimin e skulptorit Sadik Spahia, me ndihmën e skulptorit të ri Vladimir Llakaj dhe studentëve të tyre. Në ambientet e vila Goldi etj..

-Çfarë të veçante ka pasur Janaqi në karakterin e tij dhe si është nxjerrë në film?

-Ndodh rrallë herë, që përsosmëria e artit të jetë përputhur me madhështinë e personalitetit me virtyte të rralla njerëzore si tek Janaq Paço. Shumë nga ata që e kishin njohur, e punuar apo ish nxënësit e tij, flisnin e tregonin me një adhurim të veçantë. Shumë është shkruar dhe treguar, për veprat ashtu edhe për vlerat e karakterit të tij. Jam e bindur se edhe në të ardhmen do të bëhet shumë më shumë për këta njerëz me vlera të rralla artistike dhe njerëzore. Në këtë rast e kisha të vështirë të zgjidhja intervistuesit pasi kishte shumë artiste profesionistë, kolegë e bashkëpunëtorë, ish- nxënës të tij, që donin të tregonin për artistin dhe njeriun Janaq Paço. Kjo e bën akoma më të gjallë dhe të pavdekshëm artistin dhe më të vështirë përzgjedhjen brenda një dokumentari.

-A mendoni se me këtë film figura e tij ka dalë e plotë?
-Për njerëz të përmasave të tilla artistike dhe njerëzore nuk mendoj se mund të përmblidhen në një dokumentar, rreth 60 minutash. Pasi jeta e J. Paços është e ngritur në piedestalet e veprës së tij. Në një kohë të vështirë kur ndjeshmëria e artistit ishte në kundërshtim me arsyetimet absurde te asaj kohe. Mendoj se për artiste dhe njerëz të përmasave të tilla duhet bërë shumë më shumë në të ardhmen. Ky problem ngrihet edhe përmes dokumentarit nga studiuesit e artit. Zoti Gjergji Frashëri është në përfundim të një monografie të plotë, pasi ai posedon dokumentacionin e plotë të besuar nga vetë skulptori i madh Paço. Shpresoj se në të ardhmen do të bëhet shumë më tepër, pasi edukimi artistik dhe shpirtëror i shoqërisë nëpërmjet këtyre vlerave të larta është i pazëvendësueshëm.

-Sa filma dokumentarë keni realizuar?
-Prej vitit 1995 e deri më tani, kam realizuar rreth 25 filma dokumentarë, këto më së shumti me TVSH, TV-Klan dhe TVA, kur e drejtonte z. Ardit Gjebrea. Aktualisht me TVSH-Satelit. Madje, shumë prej tyre janë shfaqur me dhjetëra e dhjetëra herë. Si p.sh. dokumentari “Trashëgimi” mbështetur mbi jetën dhe veprën e poetit L. Poradeci, “ Në një cep të Ilirisë së Poshtme” me jetën e veprën e shkrimtarit “ Mitrush Kuteli”, “ Realitete Përtej Detit” me emigrantët që bënë emër në vendin fqinjë Itali, “Magjistratët Shqiptarë”, mbi veprimtarinë e Shkollës së Magjistraturës,“Kambanat e Kujtesës”, historia dhe traditat e përbashkëta dhe integrimi i Ballkanit në BE, kjo me pjesëmarrjen në një interviste të gjatë të shkrimtarit Ismail Kadare, “Udhëtim në qendër të qenies” me piktorin Gazmend Leka, “Frrikë Harrimi” me poeten Flutura Açka, “Një ëndërr në Krujë” me poezi të poetëve tanë etj.. Tani së shpejti promovoj dokumentarin me titull “Artistja Rebele” me piktoren Lumturi Blloshmi. Puna si bashkëpunëtore (e jashtme) konsiston në zgjedhjen time të deritanishme, pasi puna që bëj si bibliografe në Shkollën e Magjistraturës më jep kënaqësinë, vlerësimin dhe mundësinë e duhur për t’u marrë me art.


-Keni ndonjë peng në jetë?
-Sigurisht që kam shumë (por nuk thuhen të gjitha.) Më ka munguar në jetë një vëlla. Si dhe dua të realizoj patjetër disa nga skenarët e mi, si dhe një film artistik mbi një vepër madhore të Kutelit.


-A ndihet e vlerësuar femra shqiptare, dhe a mendoni se politika shqiptare a ka lënë hapësirat e nevojshme për femrat?
-E rëndësishme është që ajo të ndihet mirë me veten me atë që bën, dhe ti krijojë mundësi vetes të ndihet e dobishme për veten ambientin që e rrethon dhe shoqërinë. Më pas vjen edhe vlerësimi shoqëror, kuptohet kjo me vështirësi, me shumë punë dhe sakrifica. Unë njoh shumë gra vërtet të zonja, me integritetin e tyre kanë arritur shumë vlera dhe pozita të forta shoqërore të merituara. Shembulli i tyre duhet të rrezatojë më tepër tek të tjerat. Deri më tani, janë të pakta femrat me vlera të larta të integruara në politikë dhe drejtim që rrezatojnë kulturë dhe qytetërim. Me sa duket disa nga femrat e integruara dhe intelektuale, nuk guxojnë nga frika e politikës së egër që shoqëroi tranzicionin e vështirë të postkomunizmit më të egër.

[Albo]

Ndërmarrja e Derdhjes së Veprave të Artit po kthehet në shesh ndërtimi

-Gladiatorët e Janaq Paços janë në mëshirë të fatit

-44 vjet “Galadiatorët” nuk gjejnë vend, ku të ekspozohen

-Historia e trishtuar që nga Pango, Xhaferri, Bumçi dhe deri tek Kumbaro

-Kumbaro: Vuaj borxhet e Aldo Bumçit


Nga Albert ZHOLI


Janaq Paço - Jeta

Skulptori Janaq Paço u lind në Konicë më 1914, vazhdoi shkollën e mesme në Selanik dhe më 1933 hyn në Akademinë e Arteve të Bukura në Athinë. Pati fatin të studionte dhe të punonte me nxënësin e Rodenit Kostandin Dimitriadhis. U kthye në atdhe më 1941.

Mbas çlirimit punoi mësues skulpture në Liceun artistik në Tiranë. Këtu doli në pension.

Nga 1949 deri më 1959 punoi për monumentin "Skënderbeu" i vendosur në Krujë. Më 1968 u inaugurua vepra "Skënderbeu" i Tiranës, ku ai ishte bashkautor me Odhise Paskalin dhe Andrea Manon. Në vitet '60-'70 realizon një cikël nudosh të cilat më 1975 do t'i thyente me dorën e tij.

Realizon dy buste të Fan Nolit të përfunduara më 1960, një bust të Aleksandër Moisiut.

Më 1973 përfundon "Gladiatorët" (3.5 m) të parashikuar për t'u vendosur hyrje të Amfiteatrit antik të Durrësit. Më 1982 përfundon grupin skulpturor "Skënderbeu me popullin" që është vendosur në hyrje të Muzeut Historik të Krujës. Në moshën 70 vjeçare iu dha titulli "Skulptor i Popullit".

Në ekspozitën "Pranverë ‘90" në Galerinë Kombëtare të Arteve, fitoi çmimin e parë me "Portret vajze" e cila në vitin paraardhës nuk ishte lejuar të ekspozohej e cilësuar "vepër moderniste".

U nda na jeta më 11 korrik 1991.



Rrugëtimi

Vepra më e madhe artistike e Janaq Paços “Gladiatorët” kanë vite të tëra që enden sa në Durrës në Tiranë. Për këtë arsye vajza e skulptorit të madh erdhi enkas nga USA për të parë ecurinë e vendosjes apo gjendjen aktuale fizike të “Gladiatorëve”. Enkas për “Telegraf”, Dorina Paço dhe vëllai i saj emigrant ekonomik në Itali shprehen si më poshtë:

Dorina Paço:

"Ministrja Mirela Kumbaro, më priti sot (dje e enjte 16 janar 2014), në një takim, bashke me vëllain tim që erdhi nga Italia dhe unë nga NeuYourku për shqetësimin tonë familjar mbi situatën e kompleksit monumental "Gladiatorët" të babait tonë Janaq Paço, kompleks, i cili që prej 5 vite nga kjo ministri nuk po vendoset akoma aty ku e meriton. Ministrja më tha që kam patur vëmendjen e veçantë e të posaçme për ta zgjidhur këtë problem të rëndë të trashëguar nga ministrat paraardhës të PD dhe nën kujdesin tim personal i kam dërguar për ti ruajtur nga shkatërrimi pranë Muzeut Arkeologjik të Durrësit, gjithashtu, porosita Galerinë e Arteve të Tiranës që të strehonte e të mbante nën kujdes format origjinale në allçi të tyre porosi e cila është kryer. Për më tutje vazhdoi ajo - për ti vendosur përfundimisht nuk kam asnjë lek për bazamentet sepse kam me qindra miliona lekë borxhe fonde të trashëguara e shpenzuara prej vitesh nga kjo ministri e të pa paguara deri më sot. Ministrja më kërkoi që të shkoj dhe të bisedoj me Bashkinë e Durrësit që ato të vendosin me stafin e tyre të urbanistikës dhe art-kulturës se, ku do të vendosen dhe mundësisht dhe një fond nga ata për bazamentet e tyre. Detyrohem dhe shpresoj që brenda këtyre 4 ditëve që kam leje, pa u larguar të takoj e të bisedoj në Durrës me Kryetarin e saj për ato që më porositi Ministrja . Nëse nuk arrij të bëj gjësendi, për mua kjo do të thotë që ato vepra të mrekullueshme që im atë i punoi për 4 vjet, 1970 - 1974 për Amfiteatrin e Durrësit të mbesin aty ku janë në oborr të Muzeut Arkeologjik të Durrësit dhe të presin ditën kur do të gjenden fondet . Ky fond prognozohet afërsisht 4-5.000 euro për bazamentet dhe një vullnet bashkëpunimi e rakordimi për vendin e ngritjes së tyre nga dy institucione shtetërore, të dyja tashmë të PS, Ministrisë Kulturës dhe Bashkisë Durrës. Ndoshta gjej gjuhën e përbashkët në Durrës, Ministren e falënderoj për pritjen, pasi sot si zorrë të hysh në entet shtetërore shqiptare”.



Historia

GLADIATORËT e Janaq Paços tashmë u ngjajnë disa mbeturinave që mund t’i shkelë apo t’i nëpërkëmb çdo kalimtar i rastit. Historia e tyre i ngjan një odiseje të vërtetë, e cila nis që nga viti 1970 kur Prof.Vangjel Toçi, Drejtor i Muzeut Arkeologjik të Durrësit në ato vite i kërkon Janaqit të bëjë dy skulptura për Amfiteatrin e Durrësit për t’i vendosur ato në hyrje të tij. Janaqi punoi 4 vjet dhe i përfundoi ato në vitin 1974 . Qysh prej asaj kohe ato nuk u vendosën dhe në vitin 2009, ja prezantoj si projekt Ministrit Ylli Pango, (Ministër) nipi i tij Nikolin Kurti. Ai menjëherë reagoi dhe nxori një vendim të ministrisë dhe fondin prej 20 mln. lekë për t’i derdhur në beton me çimento skulpture. Pango u largua në mars 2009, dhe pas tij erdhi ministër një tjetër ministër, i cili qëndroi deri në zgjedhjet e qershorit 2009. Më pas në shtator erdhi ministër Ferdinand Xhaferi. Ai premtoi se do ti vinte në Durrës se janë për qytetin tim. Xhaferi iku si “Xhaferi që humbi simiten” sepse humbi në zgjedhjet për Kryetar Bashkie në Durrës. Pas tij erdhi Aldo Bumçi. Vajza e Janaq Paços, Dorina, erdhi nga USA e takoi dy herë Bumçin, i cili premtoi se do i vendoste për 100 vjetorin e Pavarësisë. Familjarët pritën deri në nëntor 2012 asgjë. Bumçi premtoi në dhjetor, asgjë, premtoi në mars 2012. I njëjti avaz, premtime pa fund. Kohët e fundit nipi i tij Nikolin Kurti kontaktoi nëpërmjet FB me ministren e re Mirela Kumbaro, e cila i ktheu menjëherë përgjigje se modelet janë çuar në Drejtorinë Rajonale të Kulturës Durrës dhe shkoni interesohuni në Bashkinë e Durrësit. Një nga drejtueset e PS në Durrës, Natasha Paço, nuse në këtë fis, interesohet pranë kësaj drejtorie, ku një Shef i thotë që këtu janë por është " informacion i klasifikuar"?! Pas këtij konstatimi i nipi Nikolin Kurti dhe djali i Janaqit, Klitin, shkuan tek Muzeu Arkeologjik në Durrës. Aty u doli një roje dhe pasi Kliti u prezantua si djali i skulptorit i kërkoi të shihte veprat, roja seç foli në celular me dikë e hapi derën dhe i çoi prapa godinës, ku i gjetën si në fotot që ilustrojnë këtë shkrim. Madje, një nëpunës i Muzeut u tha se, i sollën një ditë nga Tirana dhe i shtrimë aty ku po bëni fotot. Por çfarë projekti ka Muzeu për to, e pyetën nëpunësin? Asgjë, as që bëhet fjalë për to, theksoi ai. U thanë nga bashkia lërini aty dhe ja ku janë (sipas nëpunësit). Djali dhe nipi i Janaqit pasi bënë fotografit e rastit u kthyen në Tiranë. Kliti morri në telefon z.Bert Kostandini - Drejtor i Qendrës së Derdhjes së Veprave të Artit – i cili u përgjigj se më tha ministrja që ti çoja në Durrës dhe i çova. Po kush i çoi e pyeti Kliti? Delijorgji, u përgjigj ai. Nga muaji gusht Delijorgji pasi prishi barakat e romëve kërkoi të prishte dhe godinën e kësaj n/marrjeje se i duhej sheshi për ndërtime pallatesh (Qendra e Derdhjes së Veprave të Artit). Kliti e denoncoi në shtyp. Delijorgji u tërhoq për t’u rikthyer në fillim të nëntorit, ku i morri me mjetet e tij dhe i plasi në Durrës. Po të shkosh të shohësh aty, ku ka qenë Ndërmarrja e Derdhjes së Veprave të Artit është kthyer në shesh, ku Delijorgji po fillon ndërtimet e pallateve. Se çdo bëhet me Gladiatorët askush s'të thotë gjë. Ato nuk u vendosën vetëm e vetëm për 2-3 mln. lekë të vjetra për bazamentet e tyre. Familja Paço i dorëzoi Gladiatorët për publikun e Durrësit, për projektin e Paços dhe Tocit (të dy kanë vdekur) për skulpturën shqiptare, të cilët janë vlerësuar në pasaportat e tyre nga Qendra e Veprave të Artit të Ministrisë së Kulturës me 200.000 euro.

Në Maqedoni

Maqedonia, po bën një politikë tjetër për artin. Ato kanë harxhuar për Qendrën e Shkupit mbi 600 mln.$ dhe do harxhojnë dhe 400 mln$ të tjerë ku kanë vendosur rreth përmendores së Aleksandrit të e Madh, mbi 110 vepra skulpture të tëra në bronz dhe të tërë Qendrën e kanë kthyer në zonë pedonale dhe të gjitha ndërtesat e saj me stil Barok. Sot kanë në dorë dhe ‘50-‘60 vepra të tjera po në bronz që deri vitin e ardhshëm, kur do të festojnë Shkupin 2014 të jenë në vendin e duhur. Ndërsa neve, ka 5 vjet që vjen rrotull Ministrisë së Kulturës dhe jo vetëm nuk i ka vendosur akoma ato, por dhe i ka degdisur siç shihet në foto dhe pa asnjë të ardhme.