Postuar mė parė nga
[Perla]
Kalendari, si termė nė pėrgjithėsi, ėshtė njė sistem marveshje njerzore pėr njėsinė e kohės, zakonisht njėsia e kohės merr pėr bazė ditėt.
Kalendarėt janė tė kodifikuar me anėn e disa ligjeve nėpėrmjet kalkulimeve shkencore duke marrė parasysh rrotullimin e tokės nė lidhje me Token, Hėnėn dhe Djellin. Te bėsh kalendar duhet te njohėsh natyrėn, stinėt, klimėn, astronominė, mathmatikėn, etj. Por ka dhe kalendarė qė pėrdoren jashtė kėtyre ligjeve, por sigurisht, paralel me ata tė kodifikuarit, kėshtu qė nė kėtė mėnyrė bėhet shndėrrimi reciprok i datave, ndėrsa ka kalendarė tė tillė qė mbarten nė mėnyre gojore.
Kalendari dhe kronologjia si dy shkenca janė tė lidhura shumė, sa qė pa to, nuk mund tė mendohet shkenca e historisė, arkeologjisė, antropologjisė, astroarkeologjisė etj. Tė dy kėto shkenca bazohen nė lėvizjen e Diellit, Tokės, Hėnės qė lidhen me Sitemin tonė Djellor. Shėndėrrimi i datave historike nga njė kalendar nė tjetrin e posaēėrisht shndėrrimi nė kalendarin tonė gregorian, sot bėhet nė mėnyrė softverike (kompjuterike) me precizitet tė jashtėzakonshėm.
Populli Maja ka qėnė shumė i preokupuar me idenė e kohės, ata kanė pėrdorur Diellin, Hėnėn dhe Afėrditėn (Venusin) pėr kalendarin e tyre prej 260 dhe 365 ditėsh. Sipas tyre bota u krijua nė vitin 3113 para erės sonė.
Ēdo pėrmendore, ēdo altar i tyre i dedikohet kohės dhe jo udhėheqėsve apo sunduesve, koncept ky mė teper krenarie pėr natyrėn sesa pėr njeriun. Majat, me shumė ishin tė preokupuar jo me tė kaluarėn por me tė ardhmen dhe ėshtė interesante se ata kanė ngelur akoma shumė tė pashpjegueshem nė misterin e transmetimit tė tė gjithė mesazheve tė tyre pr shekujt e ardhshėm!
Kalendari Maja (me aq sa njihet) eshte nje enciklopedi e tėrė shkencore qė ka ne baze shkenca tė tilla si matematikėn, fiziken, astronomine, etj. Sot janė bere perpjekje qe te zberthehen disa Kalendarė Maja.
Disa nga Kalendarėt e shumtė
Midis kryeveprave tė tjera tė realizuara prej Majave ėshtė dhe nje kalendar qė tė habit me saktesinė dhe kompleksitetin e tij. Ai ėshtė i vjetėr prej mė shumė se 3 mijė vjetesh dhe ndahet nė numėrimin e gjatė (Kalendari I Gjatė) dhe nė atė tė numėrimit tė shkurtėr (Kalendari I Shkurtėr). Hartimi i kėtij kalendari lidhej me kohen e tė mbjellave dhe tė korrave por edhe me ngjarje te ndryshme astronomike, saktėsia e tė cilave i ka habitur studiuesit e sotėm.
Koha qė perdornin pėr kultivimin e misrit matej me numrat qe duhet tė kenė qėnė mbledhja e gjithė gishtave tė dorės dhe tė kėmbėve dhe si rrjedhojė ata kanė sistemin numerik bazė me njėzet numura ose sic e quajnė majat, kal. Kėshtu dhe ditėt ata nuk i kanė 7 siē i kemi ne por 20.
Numėr i ditėve 20 shumezohej me 13 muaj dhe ata do tė kishin vitin me 260 ditė. Koha pėr tė mbjellat dhe korrjet do tė quhej nga majat me emrin milpa. Priftėrinjtė do tė caktonin disa milpa; njė pėr pėrgatitjen e tokės, njė pėr kultivimin, njė tjetėr pėr rritjen dhe njė pėr korrjen.
Kėshtu qė numurat 13 dhe 20 ishin numura qė pak nga pak erdhėn dhe u hyjnizuan nga fiset Maja derisa ky kalendar qė u quajt Tzolkin erdhi dhe u zvėndėsua me Kalendarin Djellor prej 365 ditėsh.
Kėshtu fiset Maja vunė kohėn qė i duhej Diellit pėr tė kompletuar ciklin vjetor koha e tė cilit u pėrcaktua nėpėrmjet 28 periudhave 13 ditore duke dhėnė kėshtu shumen prej 364 ditėsh, (aq sa shkallė ka Piramida Kukulkan) njė kohėzgjatje kjo qė nuk perputhej plotėsisht me ciklin djellor.
Mė pas matematikanėt dhe astronomet (sic supozohet) Maja ranė dakort qė tė krijonin njė vit prej 360 ditėsh pėr efekt pėrllogaritje kalendarike tė cilin ata e quajtėn Tun dhe qė e ndanė nė 18 muaj me nga 20 ditė. Muajin 20 ditor ata e quajten Uinal dhe ē'do dite i dhanė njė emėr tė veēantė tė rėnditur me numra nga 0 tek 19.
Mė pas ata krijuan njė njesi matese prej 5 ditėsh qė e quajtėn Uayeb dhe qė ja bashkangjitėn vitit Tun, (360+5=365) gjė qė solli krijimin e kalendarit Haab. Nė kėtė kalendar Uayeb-i vendosej pėrpara fillimit tė vitit astronomik.
Tzolkin dhe Haab mė pas u koordinuan duke krijuar kėshtu kalendarin e rrumbullakėt.
Pra nuk ka asnjė dyshim mbi saktėsinė e kalendarit tė majave. Kėtė kalendar e gjejmė nė Piramidėn Kukulkan nė Chichen Itza nė gadishullin e Jukatanit, Meksikė.
Por kalendarėt qė tashm janė studiuar disi mė mirė janė ata kalendarė qė grupohen nė "Kalendarė te Shkurtėr" dhe "Kalendarė tė Gjatė." Kalendari i Shkurtėr rrjedh nga kombinimi i kalendarit Tzolkin me Kalendarin e Vitit Djellor dhe me 584 ditėt e ciklit tė yllit Afėrdita nė tokė. Periudha mė e shkurtėr e pėrcaktimit tė saj ėshtė 104 vite.
Mė tej ky kalendar ka kalkulime astronomike tė komplikuara e tė padeshifruara pėr ne qė s'kemi njohuri tė plota nga mathmatika, astronomia, fizika, etj., te cilat kalkulime pėrfshijnė cikle ditėsh qė shumfishohen nė nivele tė ndryshme duke u bashkuar me numurat Maja (!!) Kjo ėshtė arsyeja qė unė nuk vazhdova ta shpjegoj mė tutje kėtė kalendar.
Kalendari i Gjatė, i pari mendohet tė kete lindur aty nga viti 355 para Krishtit i cili ėshtė llogaritur pėr 5125.36 vite dhe qė quhet Cikli i Madh. Pasi tij kanė lindur disa kalendare me afat po tė gjatė dhe njė prej tyre ėshtė kalendari Jykatan qė ikonografi J. Eric S. pas vite tė tėra pune e pėrllogaritjesh astronomike, etnografike, arkeologjike dhe ikonografike, na ka dhėnė njė kalendar qė korespodon me datėn e Kalendarit Julian 584283, i cili ėshtė ekuivalent me datėn 11 Gusht 3113 para Krishtit sipas kalendarit qė ne kemi sot (Gregorian). Kjo do tė thotė qe data e fundit e 13.0.0.0.0 pėrkon me datėn e zanafillės sė botės, pėrkon gjithashtu me numurin 5125 ne te cilen dite ky kalendar pėrfundon llogarinė e tij dhe qė bie ekzaktesisht nė 21 Dhjetor 2012 (5125-3113=2012), pra, pas 5 vjetėsh.
NASA Amerikane ka filluar studimet e saj intesive pak kohė mė parė tek Observatori ne Chichen Itza. Rezultati qė ata japin deri tani ėshtė se vėrtetė nė kėtė datė Sitemi ynė Djellor do tė jetė nė qėndėr tė Galaktikės me emrin Rruga e Qumshtit! Ē'far do tė ndodhė? Disa shkencėtarė mendojnė se gjatė kėsaj kohe njė yll do tė shuhet dhe njė tjetėr do tė ndizet! Do tė marr fund njė periudhė kozmike dhe do tė fillojė njė periudhė e re. (Duhet tė kemi parasysh qė njė yll kur shuhet, ai nė fakt ėshtė shuar shumė kohė mė parė dhe efekti i shuarjes vjen tek ne shumė kohė mė von.)
Kalendari Jukatan ėshtė njė kalendar qė pėrfshin tėrė periudhen e jetgjatėsisė tė fisit Maja qė nga lindja e deri nė fundin e tij!
Le tė shofim shkurtimisht njė emėrtim tė komponeteve tė "Kalendarit te Gjate - Jukatan":
Uinal (Njė uinal ka 20 ditė)
Tun (Njė tun ka 360 ditė)
Katun (Njė katun ka 7200 ditė)
Baktun (Njė baktun ka 144.000 ditė)
Muajt kanė kėto emėra nė gjuhėn Maja:
1. Pop 7. Jahkin 13. Mak
2. Uo 8. Mol 14. Kankin
3. Zip 9. Ēen 15. Muan
4. Zok 10. Jah 16. Pah
5. Xhek 11. Zak 17. Kajab
6. Xhul 12. Ceh 18. Cumku
Gjuha Maja
Gjuha Maja nuk flitet njėlloj nė tėrė fiset Maja; nė Qendėr, pėr rreth Palenque-it dhe Tical-it dialekti i gjuhės se tyre quhet Ch'olan, nė Jug ky dialekt quhet Copąn dhe mė nė veri, nė Gadishullin Yucatąn ky dialekt quhet Jucatec. (Nė fakt, vetė fiset Maja kėto dialekte i njohin si gjuhė mė vete.) Shkrimi i tyre nė kohet e lashta ėshtė shkruar me anėn e heroglifeve (kunjave), simboleve dhe pikturave, ndėrsa sot me anėn e gėrmave latine. Tė gjitha kėto dialekte pėrbėjnė njė gjuhė tė vetme qė quhet Gjuha Maja e cila sot numuron mbi 7.000 fjalė.
Alfabeti ka mbi 40 tinguj dhe sistemi numerik ėshtė jo 10 siē e kemi ne por 20 i cili shprehet me pika dhe viza si nė figurėn mė poshtė.
Numėrat Maja
Veti tjetėr e kėsaj gjuhe ėshte e shkruara vertikalisht si kinezēja dhe nga lart poshtė.
Nė kohėn e luftės sė fiseve, njė Bishop i quajtur Diego de Landa, urdhėroi asgjesimin e shkrimit antik Maja dhe djegien e tė gjithė kodikėve tė vjetėr. Mė pas, ky Bishop urdhėroi krijimin e gėrmave latine pė shkrimin e gjuhės Maja nė Yucatąn tė cilat gėrma janė nė funksion edhe sot.
Pėr tė dhėnė njė pamje tė vogel etimiologjike tė gjuhės Maja po paraqesim disa fjalė maja (me gėrma shqip) dhe shqipėrimin e tyre.
Ną = Nėnė
Tata = Baba
Punkalak = I pėrkulshėm
Tins ose Mukul = Sekret
Taban = Tokė
Mol = Ujė
Ik = Erė
Ak'bal = Natė
Krijoni Kontakt