Muzafer Xhaxhiu

[Albo]

Muzafer Xhaxhiu, 80 vjet kushtuar gjuhes shqipe

Pedagogu i Letërsisë Antike Muzafer Xhaxhiu, plotëson 80 vjet nga jeta e tij fizike. Një jetë e tërë, që profesori i vjetër e ka kushtuar për letërsinë dhe fjalën shqipe.

Kjo është arsyeja, që Prof. Xhaxhiun në ditët tona, e gjen duke punuar me të njëjtin ritëm për një studim të nisur vite më parë për Pellazgët.

I laureuar në Beograd dhe në Moskë, për Letërsinë klasike greke dhe latine, jeta e tij i është kushtuar gjithmonë klasikëve të mëdhenj të njerëzimit. Shkrimet e para letrare të profesorit kanë të sigluar vitin 1939. Deri në mbarimin e Luftës së II-të Botërore, emri i tij ishte bërë i njohur në të gjithë periodikët e kohës si "Fryma", "Kritika", "Bleta" dhe "Revistën Letrare". Të këtyre kohëve janë ese , poezi, skica dhe shumë e shumë përkthime të botuara. Ky bashkëpunim, me shtypin shqiptar periodik, është shtuar sidomos pas mbarimit të Fakultetit Filologjik të Moskës. E vërtet, puna e tij krijuese do të vazhdonte me më shumë intensitet dhe me më shumë autoritet pas laureimit atje. Ai shkruan në organet "Nëntori", "Ylli", "Hosteni", "Drita", "Bashkimi", "Zëri i Popullit" dhe pas viteve '90 edhe në të gjitha periodikët e pavarur. Tematika e shkrimeve të tij ka përfshirë një gamë të gjërë dhe të shumëllojshme. Në shkrimet e tij janë prekur edhe çështje interesante për shumë shkrimtarë dhe vepra të shquara të letërsisë shqipe. Periudhat e studimeve të tij përfshihen nga kohët e hershme dhe vazhdon deri në ditët tona. Një nga problemet, me të cilat Profesor Xhaxhiu ka kohë që i kushton ditë nga jeta e tij është problemi i etnogjenezës së shqiptarëve, si pasardhës të pellazgëve dhe ilirëve. Numri i madh i shkrimeve studimorë rreth kësaj teme, e bën më të ndjeshëm Xhaxhiun, për shumë nga temat aktuale të shqipes. Veprimtaria krijuese është e shtrirë në atë shkencore, letrare, në përkthime etj. Ndërsa, dy nga veprat e tij më të spikatura janë "Letërsia antike greke" dhe "Letërsia romake". Krijimtaria letrare e tij përmëndet që nga "Lirikat" në vitin 1957 dhe deri në "Këngët e Mjellmës", botim i vitit 1999. E gjithë ky korpus duket ende i vogël për profesorin, që çdo ditë vazhdon punën e tij të përditshëm për t'i dhuruar shqipes një diçka të re. Kjo është arsyeja, që 80 vjeçarin Xhaxhiu mund ta gjesh përgjithmonë të ngujuar në skrivaninë e tij, po aq vjeçare të punës.

[Albo]

Myzafer Xhaxhiu pas marrjes së dekoratës nga shteti grek

Falënderoj ambasadorin e Republikës së Greqisë në Tiranë, z. Konstandin Kokosis, për ftesën që më bëri të asistoj në festën kombëtare të popullit grek dhe për diplomën që më akordoi me motivacion si “Përcjellës i kulturës dhe qytetërimit grek në shekuj”. Gjatë 42 viteve të jetës sime arsimore, jam përpjekur të sjell në auditorët e universitetit dhe në publikun e gjerë atë kulturë, atë letërsi si dhe art të shkëlqyer që u krijua në Greqinë e Lashtë. Qytetërim ky që u vu në themelet e asaj pasurie mendore dhe shpirtërore që krijoi Evropa dhe mbarë bota. Mesazhe që na vijnë nga poetët, shkrimtarët, dramaturgët, filozofët dhe historianët grekë, janë dhe mbeten gjithmonë aktuale dhe jetëdhënëse në të gjitha fushat e veprimtarisë të shoqërisë njerëzore.

Tirana Observer
24 mars 2007

[Albo]

Muzafer Xhaxhiu, "Qytetar Nderi" i Gjirokastres

E Enjte, 13 Dhjetor 2007

Nje ceremoni e thjeshte, mes miqsh, kolegesh e te ftuarish, prof. Muzafer Xhaxhiu, qe e beri letersine antike greke e romake te flase per shqiptaret, u nderua me titullin

"Qytetar Nderi" i Gjirokastres. Titull nderi ky qe iu akordua profesorit te mocem pasditen e djeshme ne qytetin e gurte, ku Xhaxhiu lindi ne vitin e hershem 1921. Autor i dhjetera kumtesave dhe referateve te mbajtura ne konferenca shkencore, simpoziume, seminare shkencore, brenda dhe jashte vendit, ku ka trajtuar kryesisht probleme te tradites se letersise shqipe, te etnogjenezes iliro-shqiptare dhe te fiseve italike (etruske dhe elime) si pasardhes se pellazgeve, te letersise se re shqipe dhe asaj boterore, figurave te shquara te letersise shqipe dhe evropiane etj. Por, prof. Xhaxhiu nuk eshte vecse personaliteti qe me veprat e tij na con ne antikitet. Shkrimet e para letrare te tij datojne ne periodiket e viteve 1939. Jane me qindra artikuj, ese, poezi, skica, perkthime te botuara ne vitet 1943-1944 te gazeta "Tomori i vogel" dhe revistat "Fryma", "Kritika", "Bleta", "Revista letrare" etj. Pra, krijimtari e cila shtrihet ne 67 vjet, aktivitet letrar, qe vijon te mbetet i panderprere deri ne ditet e sotme.

Panorama

[Albo]

Xhaxhiu, studiuesi qe “asnje dite s’rri pa hequr nje vize”

E Enjte, 22 Mars 2007

Flet prof. Muzafer Xhaxhiu, ai qe percolli me dashuri nder breza boten, kulturen letrare dhe qyteterimin antik. Tani, ne moshen 86-vjecare, vazhdon te punoje i perkulur mbi makinen e tij te shkrimit. Percjell thenien antike... “Asnje dite mos rri pa hequr nje vize”

Studiuesin, shkrimtarin dhe poetin Muzafer Xhaxhiu e gjetem ne dhomen e tij te punes, midis qindra fletesh te mbushura me shkrimin e tij te imet, skedash dhe librash te vendosura pa rregull ne skrivanine e tij. Pasioni i tij s’mund te shuhet me kalimin e viteve, perkundrazi, per shkrimtarin e viteve ‘30-te, studiuesin e letersise klasike, poetin dhe perkthyesin shqiptar, autorin e shume librave studimore, me poezi dhe perkthime s’mund te shuhet asnjehere. Makina e tij e shkrimit eshte edhe shoqeruese e diteve te tij. Ne 60 vjet pa nderprerje, me pasion dhe deshire, dha tek cdokush mesim dhe dije. Nga koha kur mbaroi studimet per letersi klasike greke, latine dhe frenge, percolli me dashuri te breza nxenesish dhe studentesh boten, kulturen letrare dhe qyteterimin antik. Ligjerimi i tij here i ngrohte dhe here trondites, per dekada te tera solli te gjalle ne auditor heronjte e Homerit, Eskilit, Aristofanit, Virgjilit etj. Profesor Xhaxhiu me studimet, ligjeratat dhe veprat e tij, me mire se kushdo ka percjelle te studentet dhe lexuesit ndjenjat e holla dhe plot jete te dashurise, te shpirtit dhe te karakterit te heronjve te magjishem te antikitetit. Studentet e tij nder dekada i thone sa here munden “Faleminderit!” dhe te tjere shqiptare qe dine per punen e tij, i jane mirenjohes. Ndersa prof. Xhaxhiu ende kembengul se nuk ka mundur te beje aq sa duhej te bente. Edhe tani ne moshen 86-vjecare vazhdon te punoje i perkulur mbi makinen e tij te shkrimit, duke pasur si devize ne punen e tij nje thenie antike: “Asnje dite mos rri pa hequr nje vize”. Me gjithe peshen e viteve mbi shpine, nuk ka aspak nje pamje te lodhur, perkundrazi eshte i kthjellet ne mendime dhe mjaft dashamires. Por nuk ngurron te tregoje se, “sigurisht, ne kete moshe ritmi i punes, energjia, kujtesa nuk jane ato te dikurshmet, por zevendesohen me me shume kohe te lire, me me shume pervoje te grumbulluar ne vite. Puna te heq merzitjen dhe kjo s’eshte pak!”. Ndersa ne te tjereve puna e tij na ben me te pasur! Athina ne muajin maj do e shpalle “Qytetar Nderi” te saj profesorin tone te nderuar.


Xhaxhiu rrefen pse Iliria s’mundi te kete nje letersi te sajen

E Premte, 23 Mars 2007

Ne pjesen e dyte te intervistes, studiuesi Muzafer Xhaxhiu flet per lidhjet apo i jep pergjigje nder te tjera, pyetjes nese ka te perbashketa gjenetike mes dy popujve, popullit shqiptar dhe atij grek, mbi bazen pellazge. Si dhe pse Iliria s’mundi te kete nje letersi te sajen

Vijon nga numri i kaluar

Si ne rrathet e Dantes keni zbritur dhe keni tentuar te zbuloni rrenjet e shqiptareve te sotem tek pellazget e larget. A ka te perbashketa dhe lidhje gjenetike midis shqiptareve dhe grekeve mbi bazen pellazge?

“Populli shqiptar dhe populli grek, dy popujt historikisht me te vjeter te Ballkanit, kane jetuar ne fqinjesi te ngushte me njeri-tjetrin si etni dhe si qyteterim gjate gjithe historise se tyre mijeravjecare. Mbi supet e tyre kane rene stuhi dhe rrebeshe, kane vershuar dyndje popujsh e fisesh te ndryshem per t’i nenshtruar, por ne saje te vitalitetit te tyre, kane mundur gjithnje te gjejne varken e shpetimit per t’u leshuar me guxim ne dallget e permbytjes se madhe, per te dale dhe per te mbijetuar. Eshte pikerisht elementi pellazgjik, ai qe ka ushqyer rrenjet e tyre dhe qe ka sjelle kaq vecori te perbashketa e analoge ne formimin e tyre psikik, ne kulturen materiale dhe shpirterore ne pergjithesi, cka karakterizon ate qyteterim te madh qe u krijua ne skajin jugor dhe perendimor te Gadishullit Ballkanik gjate tremijevjecarit te fundit para Krishtit. Pra, nje komponent te dores se pare ne marredheniet e ngushta dhe analogjite midis dy popujve tane perbejne pellazget, popull qe ka jetuar perpara se te dukeshin helenet ne ato troje ku banojne dhe sot e kesaj dite pasardhesit e tyre. Tuqididi, duke folur per Helladen, thote se ajo nuk ekzistonte me pare, dhe se “emrin ia dhane asaj sipas emrave te tyre, fiseve te ndryshme, me teper pellazget”. Mitologu francez P. Grimal, ne vepren “Mitologjia klasike”, Paris 1963, shkruan: “Kur erdhen helenet ne brigjet e Mesdheut, ata gjeten aty hyjni dhe kulte, kuptimin e te cileve nuk e njihnin”. Herodoti, duke folur per hyjnite e lashta pellazge shkruan: “... dhe me pas helenet keta emra (emrat e hyjnive M. Xh.) i moren nga pellazget. Gjithsesi, keta hyjni, heronj, heroina qe gjallojne ne universin mitologjik, greket i pershtaten sipas kushteve dhe kerkesave te zhvillimit te tyre. Pra, ato u asimiluan, u helenizuan. Natyrisht, jo gjithnje nga analogjite e dukurive te ndryshme mund te nxirren perfundime te sakta, qofte kjo ne pikepamje te miteve, te leksikut, te zakoneve, riteve etj., edhe te tilla jane bindese. Te marrim p.sh. kultin e drurit. Ky kult eshte shume i njohur dhe i perhapur te pellazget, i trasheguar tek iliret dhe deri te shqiptaret e sotem. Kultin e drurit e gjejme dhe te keltet, te cilet u duken ne Evrope ne mijevjecarin II para Krishtit. Prifterinjte kelte quheshin druide, qe ishin te lidhur me kultin e drurit dhe te pyllit. Kultin e drurit (te pemes), te diellit, te shqiponjes, te gurit e shume te tjera, greket e vjeter ashtu si edhe ne, i kane trasheguar nga pellazget. Ndofta eshte me interes te hedhim drite vetem permes nje elementi mbi rolin e marredhenieve te ndersjella midis dy popujve, atij shqiptar dhe grek, ne substratin pellazg. Ne greqishten antike, druri i thate, nje cope dru eshte ksilon, kurse “dris” do te thote lis, dushk. Mbiemri i drunjte eshte “ksilinis” ne greqisht. Sepse ekziston “kulti i lisit”, disa sende per t’i shenjteruar, ne greqisht perdoret duráteos (i drunjte) e gjejme te Homeri (Odiseja, 8, 493). Gjithsesi, keto perputhje leksikore nuk shpjegojne gjithcka, kur kemi te bejme me gjuhe indoevropiane. Por ne rastin konkret nuk behet fjale per perputhje rasti. Me rrenjen dru (dris) kemi driopet, popullsi e lashte pellazge, e percaktuar keshtu edhe nga historianet greke. Ky etnonim, driop, ka te ngjare sipas greqishtes dris (bredh) dhe opos (posi, te ngjashem) do te thote te ngjashem me bredhat, me lisat. Cka ve ne dukje kultin pellazg te bredhit, te lisit, me te cilin ishin te ngjashem driopet. Keshtu, driopet jane popullsi qartesisht pellazge, sic jane pellazge edhe nimfat Driada, jeta e te cilave ishte lidhur me ate te pemeve. Shqiptaret gjate rrjedhes se historise se tyre, te vetedijshem per prejardhjen pellazge, kane ruajtur me c’kane mundur gjithcka qe deshmonte per lashtesine dhe identitetin e tyre si komb. Ne vulen sekrete te Skenderbeut, sic eshte kumtuar se pari nga pellazgologu yne i njohur prof. Dhimiter Pilika, paraqitej hyjnesha e mitologjise Leda, e dashuruar nga Zeusi. Leda quhej princesha legjendare e Etolise, e banuar nga pellazget. Oresti, djali i Agamemnonit, qe ka sunduar ne Argun pellazg (Eskili), ka pasur gjyshe Leden pellazge. Ne tragjedine “Orestia”, Eskili na jep shume elemente te besimeve e zakoneve te fiseve helene te njejta me ato te fiseve shqiptare te veriut, mbi cka ka hedhur mjaft drite Ismail Kadare ne studimin e tij “Eskili, ky humbes i madh”. Nje element qe deshmon me qarte marredheniet midis shqiptareve dhe grekeve ne rrjedhen e historise ne shtratin pellazg eshte miti mbi Uranin, hyjni e dores se pare ne sistemin olimpik te Greqise. I njohur te greket me emrin Uranos, “Zoti i qiellit”. Ne poezine epike popullore te Shqiperise se Veriut, kjo fuqi hyjnore e qiellit, si perfytyrim mitik, eshte sintetizuar ne shprehjen poetike “vran e kthjell” - erreson dhe kthjellon. Jo pa arsyen e nje tradite te vetedijshme, gjenerali i shquar i Skenderbeut quhet Uran (kont Urani). Labializimi i u-se ne v ka dhene vran, pra konti Vran. Se kendejmi kemi Vranakonti, emer me te cilin njihej kont Urani ne kohen e Skenderbeut. Shenojme se ne sanskritisht Urani eshte Varunas. Ka dhe shume kulte dhe besime pagane te shqiptaret dhe greket e lashte, qe i shtrijne rrenjet e tyre te pellazget. Greket, te ardhur me vone, i moren keto mite nga pellazget dhe u dhane mendimin dhe poezine per te krijuar pastaj vepra ne letersi dhe art te nje bukurie te rralle. Pervec emrave te hyjnive dhe te heronjve qe gjejne zberthimin e tyre etimologjik ne te dyja gjuhet, shqip dhe greqisht, sipas rastit, element jane edhe toponimet, si p.sh. Tomor (shq.), Tomarus (gr.), Tmol (gr. Anatoli), mal (shq.), malea (Gr. kep shkembor), shkemb (shq.), skambonidhe (gr. kep shkembor), Nikaja (shq.) qytet ilir, i identifikuar me fshatin Klos ne Mallakaster. Permendet per here te pare me rastin e fitores se nje vrapuesi atlet ne lojerat e Amfikarajes, (shek. IV para Krishtit) Nikaja, (gr. qytet) etj. Midis virtyteve dhe zakoneve fisnike tek te dy popujt tane, vend te rendesishem ze ai i mikpritjes proverbiale, e shprehur kjo edhe ne rrjedhen e historise se tyre, ne dramat e autoreve klasike greke, si dhe ne poezine epike dhe lirike shqiptare, madje e kodifikuar ne kanunet popullore ne veri dhe ne jug te vendit tone. Po hap nje paranteze per te ndricuar kete fakt, i njohur ne shume vepra te autoreve klasike greke. Ne tragjedine liriko-tragjike “Alkesta” te Euripidit, tregohet per sakrificen e Alkestes, e cila shkon drejt vdekjes per te shpetuar te shoqin, Admetin. Per te mos u zgjatur me situatat dramatike, te cilat shtjellohen me nje analize te thelle psikologjike, me tutje tregohet se si, ne kohen kur shtepine e ka mbuluar zija, vjen si mik Herakli, por kur shikon ketu atmosferen e zymte dhe te merzitur, kerkon te ike. Admeti nuk e le, duke u perpjekur t’ia fshehe arsyen e vertete te zise. Admeti eshte i njohur ne tere Greqine per mikpritjen e tij. Por, si mund te prese miq tani, qe posa i ka vdekur gruaja, e cila dha jeten per te? Kjo do te fyente kujtimin e saj. Admeti, gjithsesi, ne kete dileme nuk gjen forca per te hequr dore nga zakonet e trasheguara. Nderkaq kori kendon: “Ne nje mjerim te tille/ te presesh miq! Cfare marrezie!”. Me vone kori bindet per aktin e Admetit dhe ne nje kenge te tij do t’i kendoje mikpritjes. Eshte me interes te verejme nje fare ngjashmerie te kthjellet ne zakonet e dy popujve tane. Edhe tek ne kemi shembuj qe deshmojne per mikpritjen tradicionale, te sinqerte e me zemer te hapur, edhe ne rrethanat me tragjike per te zotin e shtepise. “O e bukura Morè/ qekur te lashe me nuk te pashe”. Ne shekullin XV, pas vdekjes se Gjergj Kastriotit Skenderbeut, Perandoria Osmane pushtoi Shqiperine, por ne te njejten kohe edhe Greqine. Nisen pasketaj valet e mergimit nga Arberia dhe u vendosen ne vise te ndryshme te Italise se Jugut dhe ne treva te Greqise, kryesisht ne Morè (Peloponez), ne Thrake, ne Greqine Qendrore, ku gjeten mikpritjen e popullsise se vendit. Nje pjese e arberesheve u shperngulen nga e Bukura Morè, qe me aq mall i kendoi De Rada, per t’u bashkuar me ata te vendosur ne Italine e Jugut, ndersa ata qe nuk emigruan dhe qe perbenin shumicen u thirren arvanitas (arbereshe), ne gjuhen e vendit. Pas kater shekujsh e ca, popullsia arvanitase u vu ne krah me popullin grek, ne luften per clirimin e Greqise nga zgjedha e perandorise otomane. Nga radhet e luftetareve u shquan mjaft udheheqes arvanitas, si Marko Bocari, Koco Xhavella, J. Karaiskaqi, Laskarina Bubulina, vellezerit Kundurioti e te tjere. Arvanitasit ruajne me besnikeri e dashuri nje varg tiparesh te kultures se tyre popullore te trasheguar nga lashtesia, e sidomos gjuhen e tyre shqipe, tani me arkaike; ruajne kenget, vallet dhe gjithcka qe u kujton atdheun e tyre te origjines. Ne kete veshtrim ata perbejne nje nga hallkat me te sigurta te lidhjeve tradicionale midis dy popujve tane”.

Si e shpjegoni faktin se iliret nuk kane pasur nje letersi te tyren, ashtu si fqinjet dhe bashkekohesit e tyre greke dhe romake?

“Kjo eshte pyetja me e veshtire jo vetem per mua, por edhe per ilirologet. Sidoqofte, do te mundohem te shpreh ndonje mendim, sido qe te jete. Eshte vertetuar tanime nga germimet arkeologjike dhe studimet gjuhesore e historike, te kryera kryesisht nga studiuesit shqiptare, por edhe nga te huajt, se shqiptaret jane pasardhesit e padiskutueshem te ilireve. Iliria, mendoj une, s’arriti te krijohej si nje shtet i konsoliduar. Ajo aty zgjerohej, duke perfshire rreth njezet fise, aty rrudhej nen trysnine e lufterave me fqinjet e saj, si: maqedonasit, etolianet, romaket. Nje pjese e territorit te saj ishte koloni greke. Ndonje fis, si mesapet dhe japiget, ishin shperngulur ne Italine e Jugut. Keshtu, eshte e veshtire te percaktosh cilet ishin kufijte reale te saj, edhe pse jane shfaqur mendime te ndryshme nga studiuesit. Karakteristike e etnise ilire ka qene heterogjeniteti territorial i saj, cka u be edhe me i theksuar nga dyndja e fiseve barbare ne tre-kater shekujt e pare te eres se re. Gjithnje luftera ne token ilire, luftera dhe pirateri ne det. Qe kjo nje pervoje dhe nje sprove e madhe tronditese, ku iliret treguan trimeri per te mbrojtur trojet e tyre nga goditjet e gjithhershme te fqinjeve. Keta dhe faktore te tjere, te cilet gjithsesi duhen germuar, nuk krijuan kushte te pershtatshme per te shkruar letersi. Mjafton te perfytyrojme faktin se ne Ilirine Ballkanike nuk kemi trasheguar as tekste te shkruara e as mbishkrime, ne nje kohe kur te fisi i mesapeve ne Italine e Jugut kemi rreth 200 mbishkrime me alfabet grek. Ne kushte te ngjashme historike u ndodh edhe Roma, ku kultura dhe letersia nisen te zhvilloheshin vetem aty nga gjysma e shekullit III, para Krishtit, d.m.th. pas afro pese shekujsh me vone qe nga themelimi i qytetit. Por kjo u be kur Roma arriti t’i nenshtronte te gjithe fiset italike, kur u shnderrua ne fuqine me te madhe ushtarake dhe ekonomike te antikitetit. Vetem ne shekullin II dhe kryesisht ne shekullin I para Krishtit lulezuan vrullshem letersia, arti, kultura ne pergjithesi. Historia e shtetit ilir u shtjellua ne kahe te tjera, te papershtatshme per krijimin e nje letersie, sic e krijuan kete fqinjet e tij, Greqia dhe Roma. Ne Greqi u zhvillua nje lufte sociale e rrepte, qe zgjati e dallgezuar disa shekuj, midis aristokracise qe donte te ruante privilegjet e saj, te trasheguara nga e kaluara, dhe demosit. Kjo levizje sociale nxori si domosdoshmeri format e qeverisjes ne perplasje po aq te rrepta midis oligarkise dhe demokracise, reforma dhe doktrina sociale nga me te ndryshmet per te gjetur rruget e nje ekuilibri ekonomik midis shtresave te ndryshme shoqerore. Nje rol te rendesishem ne jeten e shoqerise greke luajti feja pagane politeiste, e cila krijonte ate shtrat te perbashket unik, shpirteror dhe botekuptimor te te gjithe greket, te ndergjegjesuar se ishin te nje gjaku. Olimpi ishte simboli i unitetit. Te gjithe keta faktore se bashku hapen rrugen per zhvillimin e mendimit politik, social, filozofik, etik, per shperthimin ne forma te ndryshme te energjive mendore e shpirterore, te papara deri atehere ne historine e Evropes. Ketu zune fill veprat e medha te Homerit, te poeteve lirike, te dramaturgeve gjeniale, pa te cilet s’mund te mendohet zhvillimi i letersise se mevonshme evropiane. Nga keto qe u thane, mendoj se mund te nxirret si perfundim se perse iliret nuk paten letersi te tyre”.

Ish-studenti juaj, poeti Xhevahir Spahiu, ka thene: “Nese themi dy fjale te mencura, njera prej tyre pa dyshim eshte ajo qe na ka mesuar Xhaxhiu... Per cilet ish-studentet tuaj ndjeheni krenare?

“I faleminderit poetit tone te njohur Xhevahir Spahiu, per vleresimin e ngrohte e mirenjohes. Nga cdo mesues, prandaj quhet i tille, mesojme jo vetem abc-ne e dijes, por edhe edukaten; si te sillemi, t’i duam e t’i nderojme njerezit. Ne kete veshtrim, une qe ne klasat e para te shkolles fillore e perfytyroja mesuesin si nje qenie te vecante, te fetishizuar.

Ne mos me kete pandehme naive te moshes, une gjithe jeten e kam nderuar dhe cmuar mesuesin si nje mjeshter qe hedh themelet per te ndertuar dhe per te ngritur lart njeriun.

Me falni, t’ju lexoj nje vjershe me titullin “7 Marsi”:

-“Cdo te te blej dhurate per 7 Marsin, - me pyeti gruaja, - apo do me mire te mos e dish as ti?

-C’te duhet ajo pune, ne s’kemi mesues ne shtepi.

-Je ti, - me tha, - ke dyzet vjet ne shkolle, mor i shkrete!

-Jam profesor, - iu pergjigja une. - S’e di a jam mesues i vertete”.

Po te flisja per relatat e mia me studentet, do te duheshin faqe te tera letre. Jashte klases kemi qene te gjithe te barabarte dhe miq. Kur i takoj ish-studentet e mi, ndjej kenaqesi dhe ndjehem disa vjet me i ri. Ne auditor isha tolerant me ta. Kur vereja se peshperitnin me njeri-tjetrin dhe nuk degjonin, ose dhe me rende akoma, kur ndonjeri shikonte nga dritarja, e qortoja veten duke menduar se duhej te jepja dicka me teper. Po c’te beja une, kur lenden e letersise deri ne vitin 1960, qe nga Homeri, po e perseris, deri te Heminguej e Remarku, pra tremije vjet letersi ne disa vende te Evropes, duhej ta jepja ne nje universitet te porsa hapur. Pra, ne keto kushte, edhe studentet ishin tolerante me mua. Dhe jam krenar per kete respekt e mirenjohje ndaj meje. Ata e kuptonin se nuk beja dallim midis tyre, sepse i trajtoja te gjithe si te paret midis te barabarteve. Packa se disa prej tyre u bene shkrimtare te njohur, gazetare te afte, kritike dhe historiane letersie, gjuhetare, une per te gjithe e ndjej veten krenar, edhe per ata qe kryeulur e me perkushtim i ngarkuan vetes misionin e shenjte te mesuesit”.

Perkthimi mbeti nje tjeter dashuri e juaja, vecanerisht krijimtaria poetike e popujve ballkanike. Cfare ka te mrekullueshme kjo krijimtari?

“Duke qene se jam marre per nje kohe te gjate me historine e letersise shqipe dhe te huaj, por edhe vete kam shkruar vargje, domethene vjersha, per te mos thene poezi..... Me falni, te hap nje paranteze per te sjelle nje mendim te poetit tone te shquar, Lasgush Poradecit, qe thoshte se nuk i pelqenin ata kritike e studiues qe i ndajne poetet ne te medhenj dhe te vegjel. “Po the poet, i ke thene te gjitha, dhe po the poezi, ke thene bukuri sublime”... Pra, kjo me ka nxitur qe te gjej tek te tjeret, ate qe me mungonte, te perktheja poezi te zgjedhura nga poete boterore. Per nje qe merret me letersi dhe thur vargje, ne poezite qe perkthen duket sikur gjen dhe ploteson vetveten, ndaj dhe ve ne to pasionin dhe mundin per ta thene sa me bukur ate cka perkthen. Eshte i njohur mendimi se jane poete ata qe perkthejne me mire poezine. Dhe, ne fakt, keto 50 vjetet e fundit jane dalluar per kete pune poetet: Dritero Agolli, Llazar Siliqi, Vexhi Buharaja, Jorgo Bllaci, Petraq Kolevica, Perikli Jorgoni, Dhori Qiriazi, Vangjush Ziko e te tjere. Ne Itali numerohen disa perkthyes te “Iliades”. Por Vincenco Monti, poet, shek. 18-19-te qendron mbi te gjithe”.

Poetin e kane quajtur magjistarin, alkimistin qe edhe te shemtuaren e ben te bukur. Po poezia c’eshte?

“Ne nje cope poetike te poetit spanjoll Gustav Beker (shekulli 19) lexojme:

“Ti do te dish, e dashur

se c’eshte poezia...

Poezia eshte.... si ta them,

sic eshte dhe dashuria.

Shikoju e dashur ne pasqyre:

Ti vete je poezia”.

Me perkthim jam marre qe i ri, me poezi, por edhe me ndonje tregim. Keto vitet e fundit qe me eshte krijuar kohe e lire, pasi dola ne pension, kam botuar disa libra antologjike me poezi te poeteve nga Evropa, Azia dhe Amerika: “Vese lotesh”, 1995, poezi “Xhiovani Bernardi” 1998, “Antologji e poezise bullgare - shekulli XI deri ne ditet tona”, 2001, “Qielli pikon yje” 2006, “Antologji e poezise hungareze” me bashkautore. Puna e perkthimit eshte teper e lodhshme, kerkon aftesi dhe durim; kur mendon te mos i mbetesh borxh autorit. Per te mos u zgjatur, nuk dua te flas hollesisht per lodhje te nje natyre tjeter; per te siguruar antologji te ndryshme me perkthime ne ato gjuhe qe njeh, kur mendon se jane 30-40 gjuhe qe perfaqesojne poete nga vende te ndryshme te botes.

Jam perpjekur vec, mesa kam mundur, te zgjedh ne morine e thesarit poetik ato poezi, te cilat kane kenduar me art e me nje thjeshtesi sugjestive boten e brendshme te trazuar te njeriut, ndjenjen e dyfishte te gazit e te mjerimit, te shpreses e te zhgenjimit.

Ne nje pjese te mire te tyre ndihen notat e dhimbjes e te trishtimit qe jehojne mbyturazi, si nje kambane e larget qe shoqeron gezime dhe shpresa te humbura.

Pse kaq shume dhimbje ne poezine e shekullit 19, te romantiket, simbolistet! “Gezimi e dhimbja shkojne bashke/ shoke te pandare gjithmone: “Gezimi e dhimbja” – Fridrih Halm, poet austriak shek. 19-te. Gezimi si nje hije shkon e vjen, po dhimbja mbetet: Kendon Tagore, poet hind, shek. 19-20: “Iku gazi im, mjere mua c’me gjeti,/teksa ti, o bote, me lule gjithmone./ Eshte nate, nate, lulen s’e kam me,/ vec dhimbja me mbeti! “Trendafili”. Ne shekuj dhembja eshte bere burim i frymezimit te madh, qe ka kenduar dramen e njerezimit, qe nga Homeri te Dantia, te Shekspiri, Getja e Leopardi. Ajo eshte ndjenja me patetike, ndaj dhe poetikisht me e fuqishmja. Veprojne shume forca per ta mbajtur gjalle: pabarazia sociale, skamja, krimi, pabesia, genjeshtra, dukurite e egra te natyres. Duke lexuar keto poezi, me ndjenja sa intime, aq edhe universale, te krijohet pershtypja se jetojme ne nje bote qe ka nevoje te zgjohet per t’u ndergjegjesuar, qe ta vleresoje dhembjen universale, ate qe Shandor Petefi (poet hungarez shek. 19), e ka quajtur “det i thelle”. Sot jetojme ne nje bote ku virtytet e vlerat njerezore jane perdhosur nga egoizmi i shfrenuar, nga shfrytezimi i varferise, nga prostitucioni shpirteror qe “shkemben ndjenjat me mallra trenash” (Zoltan Zelk, poet hungarez, shek. 20). Ne nje bote te molepsur nga radioaktiviteti, nga sida, ne nje bote kaotike midis makthit dhe shpreses se dicka do te ndryshoje, “Durim poet, durim./ Pa shpirt, c’qyteterim?/ Njerezimi me shkence te thate ngarkuar,/ i zbehte, i shfytyruar/ Neser te porta jote do trokas,/ i penduar./ Do kthehet vella, do kthehet e do shikosh,/ me lot ne sy te lype nje kenge per lemoshe (“Profeci” Karlos Kuerios) (poet portugez, gjysma e pare, shek. 20). Ne nje bote ku hiqen zvarre, si gjarper nen bar, paragjykime e mllefe raciale, fetare, shoviniste. Kunder kesaj ngre kryet poeti: “Nese para tiraneve s’perkulesh asnjehere,/ nese buken e fiton me djerse e perkushtim,/ nese s’ben dallim ne muslimane e te krishtere,/ po, do mund te te quaja biri im”. (“Birit tim” - Ashik Ihsani, poet turk, shek. 20). Te dhembshme e te trishtuara keto poezi, gjithsesi nuk e mohojne gazin e jetes, kuptimin e te jetuarit. Perkundrazi, ato hedhin me shume drite dhe na i bejne me te bukura e te dashura ato vlera shpirterore, ato gezime qe me aq kursim na fal jeta. Dhe nuk eshte fjala ketu per ate lloj hedonizmi, i cili ka si qellim te gezuarit e jetes me kenaqesite sensuale qe fal casti, po per ate filozofi te thjeshte praktike te te jetuarit aktivisht ne te mire te njerezimit: “Per ty eshte toka, hapesira./ Sic ke te qelqtin zar plot ngjyra,/ do behesh div per mbrodhesi/ Fli, biri im i vogel, fli! (“Kenge djepi” - Jozef Atila, poet hungarez, gjysma e pare e shekullit 20-te). Keto jane poezi qe, me prirje asociative, ndikojne dhe zgjojne te lexuesi logjiken dhe ndjenjen, te fshehura diku thelle ne qenien e tij. Jane poezi te cliruara nga pozat, nga fjale dhe shprehje shungulluese, nga retorika cerebrale filozofoide, nga hermetizmi rebusoid, sundues ne nje pjese jo te vogel te poezise boterore sot, perfshi ketu edhe vendin tone. Ne te dyja antologjite me lirika, poezise se autoreve te Ballkanit dhe asaj popullore i eshte kushtuar nje vend i gjere. Eshte nje poezi reciprokisht e afert per ne ballkanasit, nga qe kemi shumecka te perbashket ne mendesi, zakone, virtyte e te tjera, te ngjizura historikisht ne rrymen e shekujve. Nje thesar me vete perben poezia popullore me gjuhen e saj metaforike, me ndjenjen e se bukures, me urtesine dhe gjykimin e kthjellet, me humorin e holle ngacmues dhe me satiren djegese. Keto dhe gjithcka eshte thene me lart, jane ajo magji qe me ka mberthyer dhe me ka shtyre te hulumtoj dhe te perkthej mesa kam mundur dhe ditur, grimca te copetuara nga ky thesar”.

Keni thene se udhehiqeni nga nje shprehje e vjeter latine: “Asnje dite mos rri pa hequr nje vize”. Dhe ditet tuaja, kur mbani mbi shpine 86 vite, arrijne te shenojne rregullisht viza te tilla?

“Mosha, natyrisht, ben punen e vet dhe une tani jam ne nje moshe te thyer, po nuk mund te rri pa hequr cdo dite nje vize, qofte kjo edhe e shtrember. Levizja eshte jete, ka treguar pervoja jetesore. Ashtu si trupi i njeriut edhe mendja ka nevoje te levize, perndryshe e ze skleroza. Nje cope hekuri ne rrethana te ndryshme ndryshket po s’u vu ne levizje, ne veprim. Po s’levize, thote fjala e urte e popullit, zihe nga kembet (te ze paraliza). Per te mos permendur qe gjate dhjete viteve te fundit kam hartuar tekste te letersise se huaj per shkollen e mesme. Tekstet e letersise greke dhe romake per universitetin, kam botuar nje studim per vepren e tragjedianit te lashte grek, Sofokliut. Kam shkruar me dhjetera studime e artikuj per vepra te letersise se huaj, te letersise shqiptare, gjashte libra me poezi origjinale dhe kater te tjere me poezi te huaja te perkthyera ne shqip. Nese nje dite kalendarike qellon te mos bej asgje, ndjej nje lloj zbrazetire, me duket se koha nuk ekziston. Sigurisht, ne kete moshe ritmi i punes, energjia, kujtesa nuk jane ato te dikurshmet, por zevendesohen me me shume kohe te lire, me me shume pervoje te grumbulluar ne vite. Puna te heq merzitjen, dhe kjo s’eshte pak!”

Bisedoi: Anisa YMERI
Korrieri

[Albo]

Plutarku, "Jetët paralele" dhe vepra e tij

Kujtime miqesie per Dalan Shapllon