Për herë të parë filmon kamera e një televizioni shqiptar



Çamëria është tokë shqiptare, e tillë është
identifikuar edhe nga shumë studiues, por
u pushtua nga Greqia gjatë luftës ballkanase.
Kështu ka deklaruar në emisionin "Shqip",
në "Top Channel" historiani dhe politikani
Pëllumb Xhufi. Ndërkaq, Rudina Xhunga e emisionit
"Shqip" ka udhëtuar në trevat çame në Greqi,
duke na treguar, veç të tjerash, edhe për bukuritë e tyre.
Nga vjen emri Çamëria? Ç‘shtrirje ka pasur
si zonë dhe sa banorë
ka pasur në atë kohë?
Pëllumb Xhufi: Rreth emrit Çamëria ka shumë
debate. Ka pasur një ide që vinte nga emri i një peme,
çami, e cila është hedhur poshtë. Pastaj nga shekulli
XIX e këtej, është hedhur një tezë tjetër, e cila është më
konsistente, që e lidh emrin Çamëri me emrin e lumit
Thiamis, Akeronti i antikitetit, pra një lumë që derdhet
aty në jug të Pargës. Ky i fundit vazhdon të quhet Akeronti.
Është një zakon që ka ndodhur edhe me zona të
tjera, si për shembull, emri Devoll që vjen nga lumi
Devoll. Në Antikitet, këtu, sinjalizohet fisi i Thesprotëve,
i cili së bashku me fise të tjera, Mollosët dhe Kaonët,
që zënë atë që sot rëndom quhet Epir, quheshin
fise ilire. Nga autorët grekë konsideroheshin fise barbare,
pra të huaja dhe kështu konsideroheshin gjatë
gjithë antikitetit. Edhe ndonjë qytet që ngritën grekët
në bregdetin e Çamërisë u quajtën koloni greke, që do
të thotë se ai territor konsiderohej si territor i huaj. Në
Mesjetë, situata nuk ka ndryshime, pavarësisht nga
sundimet si ai bizantin ose më vonë sundimi i Perandorisë
Osmane. Zona dhe popullsia konsiderohen si jo
greke. Këtë e thonë edhe autorët e mesjetës bizantine,
të cilët vendosin kufijtë e Greqisë shumë saktë nga aty
ku janë malet e Pindit, derisa dalin poshtë në Gjirin e
Ambrakisë dhe thonë se në krah të djathtë shtrihet
Greqia, në krah të majtë shtrihen fise shqiptare, të cilët
janë pasardhës të fiseve të vjetra ilire. Këtë e thotë
shprehimisht një autor i viteve 1400.
Grekët pretendojnë se është tokë çame.
Shqiptarët pretendojnë se është tokë shqiptare.
Ku bazohen të dyja palët për këto
pretendime? Kush ka të drejtë?
Pëllumb Xhufi: Çështja qëndron se përveç autorëve
grekë dhe shqiptarë, ka edhe shumë autorë të
tjerë shumë seriozë, të cilët rreshtohen në krahun tonë
dhe të gjitha janë dokumente arkivore të mesjetës të
shekullit XIV, XV që janë dokumente edhe greke bizantine,
janë edhe dokumente veneciane, spanjolle dhe
dokumente që vijnë nga arkivat e Vatikanit. Në mënyrë
të vazhdueshme e të qëndrueshme, këto dokumente
thonë se këto zona janë banuar nga shqiptarë. Mund
të përmend një kronikë greke të zbuluar në arkivin e
Vatikanit, e cila flet pikërisht për këtë zonë, flet për
kohën ku në Çamëri ishte zot Gjin Zenebishi i famshëm
në fund të shekulli XIV, kronikë që zë me emër të gjitha
fshatrat dhe ku thuhet se në këto zona jetonin shqiptarë
deri në kufijtë e Janinës. Kemi dokumente që tregojnë
për ngjarje të mëdha, siç është ajo në fund të shekullit
XVI dhe fillim të shekullit XVII, me kryengritje të mëdha
antiosmane, në të cilat përfshihen çuditërisht në krye
të tyre klerikë, peshkopë shqiptarë. Pikërisht këtu kemi
një kryengritje në krejt Çamërinë, ku një peshkop shqiptar
nga Paramithia, me emrin Dionis, ngriti 70 fshatra
dhe të gjithë kryengritësit ishin shqiptarë. Dhe
fshatrat po ashtu. Këto të dhëna janë zbuluar nga dokumentet
greke dhe ato veneciane. Kur kryengritja u
shtyp, po ashtu erdhi edhe ekzekutimi i kryengritësve
nga turqit osmanë, nga Pashai i Janinës, që për fat të
keq ishte shqiptar dhe që për fat të keq ishte nga i njëjti
fshat i Dionisit. Peshkopin e therën dhe, sipas kronikës
greke, e mbushën me kashtë dhe e dërguan në
Stamboll. Ka pasur një vijimësi të popullsisë, pra nuk
ka pasur shkëputje. Kjo ka qenë gjithmonë një zonë e
mbuluar edhe për shkak të terrenit të rrethuar me
male. Edhe toponimia e Çamërisë është e pastër, e
trashëguar dhe e pandikuar nga toponimia sllave, si
zonat e tjera në Peloponez apo në Maqedoni.
Kur nisi Greqia ta kërkojë Çamërinë dhe
kur ia doli ta marrë?
Pëllumb Xhufi: Nëse shohim librat e fundit të
shekullit XVIII dhe të fillimit të shekullit XIX, midis tyre
edhe një autor, Psalidha, që quhet babai i historiografisë
greke, të gjithë e quajnë Çamërinë si tokë shqiptare
dhe popullsinë krejtësisht shqiptare. Psalidha
ka bërë një histori të asaj që ai e quan Historia e Epirit,
të cilin Epir ai e quan edhe Shqipërinë, d.m.th. Historia
e Epirit ose e Shqipërisë. Ai jep një pasqyrë të qartë
dhe e pranon pa bërë asnjë polemikë, që Çamëria është
një tokë e banuar nga fise shqiptare. Problemi ndryshon
me krijimin e shtetit grek, që u bazua në një
ideologji politike, e cila e kishte thelbin e vet te Megalidea.
Kjo do të thoshte se shteti grek i porsakrijuar
duhej të shtrihej në të gjithë territorin që kishte pushtuar
dikur Perandoria Bizantine, pra e identifikonte
Greqinë e vogël me Perandorinë Bizantine. Në këtë aspekt
ka qenë Koleti, një ndër kryeministrat e parë që, në
një fjalim në Parlamentin grek e ka cituar me emër Epirin
si një tokë, të cilën Greqia duhej ta pushtonte. Dhe
qysh aty filluan përpjekjet e Greqisë, jo vetëm në rrafshin
diplomatik, por edhe në atë konkret, duke dërguar
bandat e armatosura, duke nxitur, nëpërmjet klerit
ortodoks grek që dërgohej nga Patrikana, ndarjen
midis ortodoksëve çamë dhe myslimanëve çamë. Dhe
këtë e jep shumë qartë Alfred Filipson, i cili është një
historian gjerman që e ka bredhur me mushkë
Çamërinë. Ai shkon në një nga fshatrat e Çamërisë,
takon priftin, i cili ishte grek dhe që i foli me një urrejtje
për çamët myslimanë. Ai i tregon sesi përpiqej të
tërhiqte komunitetin ortodoks dhe të krijonte bindjen
që ishin të ndryshëm etnikisht, meqë kështu ishin fetarisht.
Madje, kërkuan ta krijonin këtë ndarje edhe
me njerëzit, të cilët kishin krijuar krushqi, edhe pse ishin
të feve të ndryshme. Në rrugë diplomatike, ishte Kongresi
i Berlinit, përpjekja e parë për të aneksuar
Çamërinë, me ndihmën e Francës dhe të Anglisë.
Pse nuk arritën ta merrnin qysh në Kongresin
e Berlinit?
Pëllumb Xhufi: Nuk e morën dot, sepse atëherë
pati një reagim të fuqishëm nga faktori shqiptar. Ishte
koha e Lidhjes së Prizrenit ku ngjizet për herë të parë
një lëvizje e organizuar kombëtare shqiptare, për të
ndalur copëtimin e trojeve shqiptare. Ndodhi, siç e
dimë, me kufijtë në veri të Shqipërisë që iu dhanë Malit
të Zi apo edhe me Nishin në veri të Kosovës. Ndodhi
po kështu edhe në jug, ku një degë e Lidhjes së Prizrenit
drejtohej nga Abdyl Frashëri e Abedin Dino. Bënë një
punë të jashtëzakonshme duke shantazhuar madje
Kongresin e Berlinit me kryengritje të armatosur, që
nëse Fuqitë e Mëdha do ia japin Çamërinë Greqisë,
atëherë do të përballen me një lëvizje kryengritëse, e
cila realisht u organizua dhe u detyruan Fuqitë e Mëdha
të tërhiqen.
Çfarë ndodhi pasi arritën ta marrin
Çamërinë në vitin 1913, vetëm pak kohë pasi
shteti shqiptar ishte krijuar?
Pëllumb Xhufi: Ndodhi Lufta e Parë Ballkanike,
e cila shpërtheu në marrëveshje midis Greqisë, Bullgarisë,
Serbisë dhe Malit të Zi për të ndaluar krijimin
e shtetit shqiptar. Kjo ishte në thelb Lufta e Parë Ballkanike,
që ishte një luftë në funksion antishqiptar,
pra për të copëtuar territoret e Shqipërisë dhe për të
ndalur krijimin e shtetit shqiptar. Në këtë rrëmujë të
Luftës së Parë Ballkanike, ushtritë greke arritën të
avancojnë dhe të pushtojnë një pjesë të Maqedonisë
dhe në 1913-ën u lëshuan edhe në Çamëri. Pushtuan
me dhunë, me vrasje dhe këtu filluan shpërnguljet
e para të popullsisë çame. Pastaj vjen Konferenca
e Londrës, që e njeh "de jure" këtë pushtim, që ushtritë
greke i kishin bërë Shqipërisë.
Me çfarë arsyetimi ndodhi kjo z. Xhufi?
Pëllumb Xhufi: Është e vështirë të hysh në
logjikën e Fuqive të Mëdha të asaj kohe. Çamëria nuk
është i vetmi rast. Me këtë logjikë iu dha edhe Kosova
Serbisë, meqë Kosova ishte aleate e Antantës dhe
meqë në atë kohë Greqia ishte aleate e Francës dhe
Anglisë. Arsyetimi ishte i thjeshtë: shpërblim aleatëve
me dhënie tokash që ata i pretendonin. Madje, në
Konferencën e Parisit që mbylli edhe Luftën e Parë
Botërore në vitin 1919, pa u druajtur fare, përfaqësuesi
francez thoshte që edhe Vorio-Epiri, pra pjesa jugore
e Shqipërisë, duhet t‘i kalojë Greqisë, sepse është interesi
i Greqisë që e kërkon dhe ajo është aleatja jonë
dhe duhet ta mbështesim. Pra, janë arsyetime të tilla
cinike, që për fat të keq, në rastin shqiptar kanë funksionuar,
pavarësisht se duken të padrejta.
Në vitin 1923 vjen Marrëveshja e Lozanës,
kur, përveç të tjerave, filloi përzënia e çamëve
për në Turqi si myslimanë turq. Si ndodhi që
nuk ia dolën t‘i përzënë të gjithë?
Pëllumb Xhufi: Është një moment ku pala greke
u mundua ta shfrytëzojë Traktatin e Lozanës midis
Turqisë dhe Greqisë, i cili e njihte shpërnguljen e popullsisë
dhe tentuan ta fusin popullsinë myslimane
çame në kuadrin e popullsive turke, si dhe t‘i shpërngulnin
në Turqi. Ky proces filloi realisht, u dërguan disa
anije të para, derisa qeveria shqiptare, vetë komuniteti
çam, nëpërmjet përfaqësuesve të tij më të shquar,
protestoi në Lidhjen e Kombeve në mënyrë energjike.
Edhe qeveria shqiptare e Nolit kërcënoi që nëse do të
dëbohej popullsia çame, atëherë ai do të dëbonte minoritetin
grek. Mesa duket kjo gjë funksionoi dhe kjo
shpërngulje u ndal. Ka pasur gjithashtu një moment
tjetër në vitin 1925, ku në krye të vendit u vendos një
Kryeministër me emrin Teodor Pangallos, i cili ishte me
origjinë shqiptare. Në kujtimet e tij thoshte që me të
ëmën fliste shqip, sepse ajo nuk dinte greqisht. Ai
ndoqi një politikë ndryshe nga politikat e tjera të shtetit
grek. Ai shihte si rrezik sllavët dhe donte të bënte
aleancë me Shqipërinë dhe Italinë për të përballuar
rrezikun sllav. Në këtë koncept, ai normalizoi marrëdhëniet
me Shqipërinë dhe dha provat e një politike
ndryshe. Kjo zgjati vetëm një vit. U bë një grusht shteti
dhe qeveria greke u rikthye në politikat e saj të mëparshme.
Shtetarët shqiptarë në atë kohë mesa
duket ishin jo vetëm më patriotë, por edhe
diplomatë më aktivë. Më bëri përshtypje fjalimi
i z. Mehdi Frashëri në Lidhjen e Kombeve...
Agim Tartari: Patjetër që ndihmoi në frenimin e
përzënies së shqiptarëve nga Çamëria në Turqi.
Megjithatë, duket sikur 33 mijë shqiptarë u dëbuan
nga Çamëria për në Turqi, duke i këmbyer gjoja me
grekët që vinin nga Azia e Vogël. Pasojat u mbetën atyre
që erdhën, sepse ky ishte kushti, që çamët të shkonin
në Turqi.
Dhe ndalojmë tek eksodi, përzënia dhe
masakra. Kush është Napolon Zerva, që përshkruhet
si tmerri i çamëve, por që kishte
një bust në Igumenicë, pra hero grek?
Amoz Dojaku: Më vjen keq që duhet ta nis fjalën
time me Zervën, kur duhet të them më parë, faleminderit,
pasi kjo është një natë biblike për çamët. Ti shkove
në Çamëri dhe sot po i çmall të gjithë me shtëpitë,
që nuk i kanë parë më nga viti 1945. Pastaj, për të vazhduar
me Zervën, në fakt janë dy buste të tij, një është
në Artë, i cili është me armë në dorë në drejtim të Shqipërisë
dhe një tjetër në Igumenicë.
Mentor Nazarko: Zerva është një figurë me
dualitet. Ka shumë fakte, shumë dëshmi të ushtarakëve
amerikanë. Ai ka bashkëpunuar me gjermanët,
madje edhe spastrimin etnik të çamëve e ka realizuar
duke bashkëpunuar me gjermanët. Ne kemi botuar
dokumentin e Komisionit Hetimor Amerikan që e provon
këtë bashkëpunim, por ajo që është si moment interesant
është fakti që qeveritë greke u përpoqën që
të nxisnin armiqësi midis çamëve ortodoksë dhe
çamëve myslimanë, duke shfrytëzuar edhe një moment
me natyrë klasore. Duhet pranuar fakti që çamët
në atë periudhë ishin subjekt i diskriminimeve, për
shkak të pasurive të mëdha që zotëronin, kontrollonin
sasi të mëdha toke dhe, grekët apo pjesa e çamëve të
krishterë ishin të punësuar tek ata. Pra, u shfrytëzua
momenti klasor, momenti fetar për të futur përçarjen
dhe për të ofruar pretekste për më vonë.
Është e vërtetë që Zerva ka qenë çam i
krishterë?
Pëllumb Xhufi: Ai ka qenë nga fshati Zerva, që
është diku në lindje të Prevezës dhe nuk përjashtohet
kjo ide, por ajo që ka rëndësi është se Zerva ishte një
instrument i politikës së Britanisë së Madhe, e cila kishte
interesa të mëdha për ta mbajtur Greqinë brenda
zonës së saj të influencës. Madje, Zerva ka qenë nga
ata ushtarakët konservatorë, të gatshëm për të bërë
grushte shteti, siç ka ndodhur vazhdimisht në historinë
e Greqisë dhe kanë qenë pikërisht anglezët, të cilët e
nxorën në mal, në malet e Epirit dhe e detyruan dhe e
shantazhuan që nëse nuk do të dilte në mal, atëherë
do ta kallëzonin te gjermanët. D.m.th. anglezët donin
të krijonin polin e djathtë të rezistencës, duke menduar
që pas luftës do të krijoheshin kushtet që pushtetin
ta merrte e djathta dhe jo e majta, e cila në atë kohë
ka qenë shumë e fortë, Lëvizja Partizane, sidomos në
malet e Epirit. Zerva bëri shumë masakra, e para në
Paramithia në qershor 1944, të cilat çuan në dëbimin e
çamëve. Amerikanët kanë qenë shumë të vëmendshëm
dhe skeptikë ndaj kësaj figure. Pas 1946, kur
Zerva u bë ministër i Brendshëm i Greqisë, ka qenë
ndërhyrja e amerikanëve që ai u hoq nga ky post, në
bazë të kaluarës së tij të dyshimtë për bashkëpunim
me gjermanët.
A është bërë masakra e madhe në Çamëri
nën dijeninë e plotë të anglo-amerikanëve
në atë kohë?
Pëllumb Xhufi: Natyrisht. Aleatët që ishin
atashuar pranë forcave të Zervës ishin në dijeni të
plotë, madje kanë asistuar në kohën kur turmat çame
vinin në drejtim të Shqipërisë në dimrin e 1945-ës dhe
duhet thënë se në atë kohë u organizua sistemi i ndihmës.
Ai moment ka qenë shumë delikat. Anglezët e
njohën spastrimin si një lëshim që ia bënë Zervës, për
hir të ruajtjes së ndikimit të tyre në këtë pjesë të Ballkanit,
por amerikanët patën një ndryshim në qëndrimin
e tyre. Gjenerali Xhakobs nga Tirana shkoi në
kufi. Ai referon për një takim që ka pasur me Enver
Hoxhën në atë kohë dhe Hoxha artikuloi, ndonëse në
mënyrë të ndrojtur, tezën e vjetër të përgjigjes me të
njëjtën monedhë që, në rast se grekët do të dëbonin
çamët, ai do të dëbonte minoritetin grek nga Shqipëria.
Mesa duket kjo i alarmoi aleatët dhe u bë një problem
i madh atëherë. Ardhja e çamëve merrej si një sistemim
i përkohshëm i tyre nga qeveria shqiptare, sepse u tentua
që këto të vendoseshin në zonën kufitare, u organizua
dhe një Komunitet Nacionalçlirimtar Çam, me
synimin për të gjetur momentin për t‘i kthyer ata në
tokat e tyre. Kjo situatë fatkeqësisht nuk u krijua.
ÇAMËRIA SOT
Është një zonë shumë e bukur Çamëria,
por është shumë e vështirë të shkosh deri
atje. Apo jo?
Amos Dojaku: Nuk ka fjalë për të komentuar
bukurinë e Çamërisë. Sot shumë shqiptarë po kuptojnë
pse çamët e duan kaq shumë Çamërinë e tyre të
dashur. Është shumë e vështirë për të kaluar në Çamëri
dhe ka mbi 60 vjet që njerëzit tentojnë të kalojnë në
Çamëri dhe nuk kalojnë dot. Madje ka raste të tilla që
vdesin dhe u lënë amanet nipave dhe mbesave që
nëse një ditë do të shkojnë në Çamëri, ju lutem më
ktheni eshtrat në tokën, në fshatin ku kam lindur. Është
një kalvar vuajtjesh, që ende nuk e ka gjetur rrugën
e zgjidhjes. Të paktën t‘i shikonin, të kenë lirinë e
lëvizjes, të komunikojnë lirshëm me njëri-tjetrin. Ne
ishim bashkë Rudina atje dhe e pamë sesi ortodoksët
çamë e kishin të vështirë të flisnin para kamerave.
Mentor Nazarko: Prefektura e Thesprotisë, por
edhe disa prefektura të tjera ku kanë banuar shqiptarë
të përzënë, janë trajtuar me legjislacione të veçanta,
me legjislacione tipike lufte, ku nuk lejohej vendosja e
shqiptarëve, nuk lejohej shitblerja e pronave. E gjitha
ishte administratë ushtarake, që ekziston edhe sot, me
shqetësimin e vendeve të tjera të NATO-s, të cilat nuk
mund ta imagjinojnë sesi një gjë e tillë ushtrohet ende.
Greqia është pjesë e Bashkimit Evropian
dhe nuk ka të drejtë të mos i lejojë çamët të
vizitojnë vendin e tyre...
Mentor Nazarko: Natyrisht, por është pikërisht
ky legjislacion tipik lufte që mban këtë atmosferë, që
është kufizues edhe për diplomatët shqiptarë.
Je gazetare, shkon atje për të bërë një
emision dhe shoqërohesh në çdo hap për tri
ditë të tëra. A është normale një gjë e tillë
apo këto janë ligjet e një shteti të caktuar
dhe ti nuk i paragjykon dot?
Pëllumb Xhufi: Jo, nuk është normale një gjë e
tillë. Kjo gjë është anormale dhe tregon që ekziston një
shqetësim në qeveritë greke, të gjitha pa përjashtim,
të cilat mesa duket nuk e konsiderojnë të përmbyllur
misionin e tyre të helenizimit të plotë të kësaj treve.
Edhe unë kur kam qenë para disa vitesh, edhe pse
isha diplomat, i vuajta ato gjurmimet në çdo lëvizje
që bëja dhe aty ndeshesh me një realitet të hidhur.
Çdo lëvizje e jotja kontrollohet dhe prapë isha në një
ambient, ku shqipja më shoqëronte kudo, qysh nga
Parga, që tashmë është një qytet turistik, që mbushet
me turistë të huaj gjatë gjithë verës, por që është
një vend ku të gjithë flasin shqip, deri në fshatin më
të thellë të Fushës së Frarit apo në Buzë të Sulit, ku
edhe fëmija më e vogël dhe njeriu më i rëndomtë të
flet në gjuhën shqipe.
Amoz Dojaku: Rudina, ti e mban mend kur shkuam
te zonja e hotelit dhe ajo fliste një shqipe shumë
të rrjedhshme dhe të bukur. Kur e pyete sesi kishte
mundësi ajo u përgjigj: "Gjithmonë në shtëpinë tonë
flitet shqip dhe se çdo gur që lëvizte në Gumenicë, të
përgjigjet shqip". Momenti i ndjekjes së makinës, ku
ishim të gjithë, ishte shumë i frikshëm, me ndalime,
me ndërrim makinash për të mos na zënë. Për një
moment m‘u duk vetja si nëpër filma, ku makinat
ndiqen. Besoj se gazetarët grekë nuk hasin të njëjtat
vështirësi kur shkojnë për të xhiruar në Himarë.
Është me të vërtetë e vështirë të udhëtosh
për në Çamëri për turizëm? Ashtu siç
bëhet për në Mal të Zi apo Korfuz, pse të mos
bëhet edhe për në Pargë?
Pëllumb Xhufi: Është e vështirë, në radhë të
parë, për vetë çamët për të bërë një adet krejt njerëzor,
siç është ai i nderimit të të parëve të tyre, për të parë
shtëpitë e tyre, të cilat u ndalohen në mënyrë selektive,
në mënyre të veçantë çamëve. Selektimi fillon
qysh këtu, në ambasadën dhe konsullatën greke, ku
çamëve u ndalohet mundësia për të shkuar atje. Është
një problem që është përhapur, ka dalë jashtë suazës
së marrëdhënieve të thjeshta shqiptaro-greke.
Kur flitet për Çamërinë nuk bëhet fjalë
vetëm për vaje e varre, por edhe për pasuri,
pasuri të madhe të njerëzve që kanë përbërë
një komunitet shumë të pasur, siç dhe
tani janë të pasur. Çështja çame nuk është
thjesht çështje e harruar e një toke të harruar,
por e një toke të premtuar, që të vjetrit
ua lanë të rinjve amanet ta shohin dhe jo
vetëm. Apo ashtu siç ka thënë edhe shkrimtari
Ismail Kadare: "Çamëria nuk është një
fantazmë që ngrihet për të rrëzuar miqësinë
midis grekëve dhe shqiptarëve, përkundrazi,
kur popujt lehtësojnë ndërgjegjen e
tyre nga peshat e vjetra, ato afrohen dhe e
duan më shumë njëri-tjetrin".
Amoz Dojaku: Mjerisht, politika shqiptare nuk
ka dhënë kontributin e duhur që kjo çështje të zgjidhet.
Gjithmonë hidhet një tezë ekonomike. Ne aty
kemi humbur dinjitetin, të cilin e kërkojmë. Ky dinjitet
nuk mund të blihet me disa euro. Absolutisht.
Duhet një punë hap pas hapi që ky problem të kalojë
në instancat e duhura, por nuk mund të arrihet me
këto veprime sporadike të politikës shqiptare, që një
herë në 4 vjet t‘i mjelë këtij komuniteti votat dhe
pastaj ta harrojë atë. Çdo katër vjet vijnë politikanë
që thonë: martirët, luftëtarët, çamët dhe me kaq
mbyllet kjo histori.
Kush ndikoi dhe ndihmoi më shumë në
çështjen çame gjatë gjithë historisë nga koha
e Zogut deri tek ajo e Enver Hoxhës, për të
ardhur në ditët tona?
Pëllumb Xhufi: Fatkeqësisht, çështje është
lënë pas dore, por vitet më intensive ku është trajtuar
çështja çame nga diplomacia, por edhe politika shqiptare,
ka qenë në vitet ‘20, kur ishin përpjekjet më
të mëdha për të ndaluar shpërnguljen e popullsisë
çame. Me tej, ka pasur një heshtje që me ardhjen e
Luftës së Dytë Botërore dhe ardhjen e çamëve këtu.
Regjimi parashikonte që çamët të ktheheshin, por në
kuadër të një aleance për kthimin e tyre si forcë ushtarake
për të ndihmuar në ardhjen e të majtës në
Greqi, pra në funksion të diçkaje që në fund të fundit
nuk ishte dhe nuk kishte të bënte me popullsinë
çame. Pas ‘49 ka pasur një heshtje totale, përveç rasteve
kur Greqia ndërhynte.
Mentor Nazarko: Zogu bëri presion për çështjen
e shkollave, për të futur shkollat shqipe në Çamëri,
gjë që nuk është bërë pas ‘90 dhe po t‘u referohemi
studiuesve grekë, qeveria greke ka ndryshuar qëndrim
nga viti 1991, kur Micotaqis premtoi se çështja çame
mund të merrte një lloj zgjidhjeje deri në qëndrimin
aktual, kur ata thonë se kjo çështje nuk ekziston. Pra,
është një evolucion për keq, që lidhet me dobësimin e
Shqipërisë në planin ndërkombëtar. Pra, një Shqipëri
që nga 1991 ka ecur duke u dobësuar në planin ndërkombëtar
e ka vënë Greqinë në një pozicion më komod
që të mohojë ekzistencën e problemit çam. Ka pasur
kontakte diplomatike jo publike, për shkak se Greqia
është konsideruar një lloj partneri strategjik, me të cilin
problemet nuk duhen diskutuar në publik, por kjo
nuk është bërë, sipas mendimit tim, në mënyrë institucionale,
në mënyrë të koordinuar që do t‘i krijonte
presione të mjaftueshme Greqisë për ta çuar këtë problem
drejt zgjidhjes.
A ka të ngjarë që çështja çame të zgjidhet
me politikë?
Pëllumb Xhufi: Normalisht me politikë, por politika
nuk i ka ezauruar mjetet e saj. Do të thosha se ka
pasur një moment pozitiv, ku çështja çame u shtrua në
fund të viteve ‘80 nga Adil Çarçani, pastaj u vazhdua
edhe me qeverinë demokratike që erdhi më vonë, me
Meksin, me ministrin e Jashtëm, Sereqi, i cili e parashtroi
çështjen çame me tone mjaft konkrete. Më tej ka
pasur një ngurtësim të pozicioneve greke. Këta të fundit
e kanë bërë të qartë që nëse futet çështja çame në
dialogun tonë dypalësh, atëherë problemet do të
mbeten dhe ne nuk mund të tolerojmë që kjo çështje
të diskutohet. Shembulli më i mirë është takimi i anuluar
i Presidentit Papulias me ish-presidentin Moisiu,
më 1 nëntor të vitit 2005, që bëri jehonë ndërkombëtare,
që nuk u kuptua jo vetëm nga ne, por edhe
nga ndërkombëtarët. Ndërkohë ka një sensibilizim nga
njerëzit. Nuk mund të injorohet një komunitet kaq i
madh dhe të lihet çështja çame në një kohë ku një çështje
e ngjashme, jo identike, është objekt i marrëdhënieve
dypalëshe, siç janë midis Italisë dhe Kroacisë
apo Gjermanisë dhe Çekisë apo Polonisë.
Amoz Dojaku: Doja të evidentoja një fakt. Kur
ishim para një viti në Strasburg, si pjesë e delegacionit
të Partisë për Drejtësi e Integrim, patëm një kontakt
me zonjën Doris Pack. Ajo u habit dhe tha si është e
mundur se unë kam pesë vjet që punoj me shqiptarët
dhe asnjë politikan nuk ka ardhur, nuk ka sjellë një
kopje ose një shqetësim për këtë komunitet, kur ky
komunitet zë një vend të rëndësishëm, zë 8% të popullsisë.
Janë 250 mijë banorë dhe nuk janë pak.
Pëllumb Xhufi: Ndonjëherë, partnerët tanë
bëjnë të paditurin, siç është edhe ligji i luftës.
A është çështja çame çështje pronash për
grekët?
Mentor Nazarko: Është e vështirë për Greqinë e
sotme të kërkosh që të rikthehet një popullsi prej 250
mijë vetash në territorin e saj. Por, sigurisht, çamët e
sotëm duhet të përdorin një gjuhë që është e kuptueshme
për Perëndimin, që është gjuha e të drejtave
dhe sigurisht duke futur argumente juridike në gjuhën
që përdorin, për të zgjidhur problemet e tyre.
Amoz Dojaku: Nuk duhet të përfytyrojmë një
kufi që hapet papritur dhe 300 mijë veta vërsulen atje.
Investitorët grekë vijnë në Shqipëri dhe kanë hapur
bizneset e tyre. Pse të mos e kemi edhe ne atë fat që të
investojmë në tokën tonë. Pjesa e Çamërisë është pjesa
më pak e zhvilluar e gjithë Greqisë, edhe pse është
zonë turistike.
Mentor Nazarko: Ka një komunitet tjetër që
është përzënë njësoj si çamët, ai sllavo-maqedonas i
Greqisë, të cilët kanë arritur të fusin në Këshillin e
Evropës një temë për debat dhe kanë kërkuar,
nëpërmjet lobingut me deputetë belgë ose holandezë,
të sigurohet kthimi i tyre në Greqi, duke kërkuar
abrogimin e një ligji të vitit 1981. Të njëjtën gjë duhet
të bëjnë edhe çamët.
Mendoni z. Tartari se kjo çështje duhet
zgjidhur kolektivisht apo rast për rast,
sikundër thotë z. Dule, në këtë insert për
emisionin "Shqip"?
Agim Tartari: Për mendimin tim, kjo çështje ose
zgjidhet tërësisht ose nuk zgjidhet fare. Individualisht
nuk mund të zgjidhet, për arsyen e thjeshtë që nuk
mund të kërkojnë 20 mijë veta ose më shumë të drejtën
e tyre individualisht. Pastaj, këtu është penalizuar si
komunitet i tërë, nuk janë penalizuar individualisht.
Pra, edhe çështja nuk duhet trajtuar si individuale.
Në cilën gjykatë duhet të drejtohen çamët
në mënyrë kolektive?
Agim Tartari: Sipas një Konvente të miratuar nga
Kombet e Bashkuara në vitin 1948 mbi parandalimin e
gjenocidit, për mendimin tim, dëbimi i çamëve nga
trojet e tyre me anë të vrasjeve ishte një gjenocid i
vërtetë dhe në momentin që ky veprim konsiderohet
gjenocid, ke të drejtë jo vetëm të kërkosh pronën, por
edhe një dëmshpërblim. Madje, edhe shteti shqiptar
ka të drejtë t‘i kërkojë Greqisë një dëmshpërblim, për
faktin se këta ishin të gjithë shtetas grekë, që Enver
Hoxha u dha nënshtetësinë shqiptare, pasi ajo greke
ia hoqi. Ne, si shtet shqiptar në vitin 1945, u detyruam
të strehojmë, të ushqejmë 30 mijë persona. Të gjitha
këto ishin shpenzime të buxhetit të shtetit në atë kohë.
Ka një moment që është shumë i rëndësishëm;
që çamët akuzohen për bashkëpunim
me fashizmin, gjë që i përjashton
nga mundësia për të përfituar tokën e tyre...
Agim Tartari: Çamët u dëbuan nëpërmjet
vrasjeve, nuk është se i morën dhe i dëbuan nga vendi.
Në këtë mënyrë u përzunë nga vendi i tyre, prandaj
ishte gjenocid. Në rastin e parë kemi të bëjmë me pasuri
të shtetasve shqiptarë, që Greqia i vuri nën sekuestro
konservative, për t‘i ruajtur. Edhe sot e kësaj dite,
që kemi bërë një traktat miqësie, në nenin 15 të tij
parashihej mundësia që shqiptarët t‘i marrin ato prona,
por që deri sot e kësaj dite nuk u morën. Diçka për
t‘u habitur.
A kanë pasur një bashkëpunim çamët me
fashistët?
Agim Tartari: Sido që të jetë, me të drejtë penale
përgjegjësia është gjithmonë individuale. Nuk ke të
drejtë të shuash një popull të tërë, vetëm pse 10 veta
bashkëpunuan me këtë apo atë.
Mentor Nazarko: Ka dhe një moment, ku grekët
për shkak se gjyqet ndaj çamëve, natyrisht ata u
treguan masivë në gjykime, janë krime që janë amnistuar.
Madje, grekët i kanë zhdukur dosjet e atyre
gjyqeve. Nuk ekziston asnjë dëshmi. Ato janë gjyqe të
zhvilluara në mungesë, gjyqe të paapeluara dhe sipas
kodit grek janë të falur.
Agim Tartari: Sipas evidencave, Çamëria në vitin
1937 ishte rreth 17 mijë banorë ose më mirë, shqiptarë
myslimanë. Sipas një autori grek, në vitet ‘40-‘41 kanë
qenë rreth 21 mijë banorë. Atëherë të dënuarit janë
rreth 2 mijë veta. Po të marrim parasysh se popullata e
një vendi përbëhet prej fëmijësh, prej të moshuarish e
grash etj. Rezulton se 50% e meshkujve janë dënuar si
bashkëpunëtorë. Kjo është një shifër e papranueshme,
e pamundur.
Pëllumb Xhufi: Masakra mbi çamët është bërë
për dy arsye: së pari, se qenë shqiptarë, së dyti, se qenë
myslimanë, d.m.th. mbi baza etnike dhe fetare, edhe
sociale. Por të mos harrojmë diçka, që në Çamëri ka
pasur një lëvizje partizane, rezistencë kundër italianëve
dhe kundër gjermanëve, që ka nisur qysh në
‘42. Ka pasur një çetë në Filat, ku u krijua çeta e parë,
pastaj ka qenë Batalioni "Çamëria". Ka pasur shumë
çamë që ishin edhe më vonë në Shqipëri me poste të
larta. Madje, do të thosha që shumë më tepër bashkëpunim
ka pasur në krahun grek me gjermanët dhe
vetë Zerva ka qenë një bashkëpunëtor i gjermanëve,
në dijeni edhe të aleatëve.
Mentor Nazarko: Ambasadori amerikan i asaj
kohe thotë që italianët u zhgënjyen nga fakti që çamët
nuk bashkëpunuan me ta.
Z. Tartari, mund ta merrni juridikisht ju
zgjidhjen e çështjes çame në ndonjë gjykatë
të huaj, pasi ju kam parë shumë të angazhuar
në këtë çështje?
Agim Tartari: Mua më ka intriguar çështja çame
dhe kam shkruar, por e di edhe kufirin tim, deri ku
shkon çapi im dhe nuk mund të marr përsipër diçka
për të cilën nuk jam i sigurt ta bëj. Për mendimin tim,
do ishte më mirë të kërkonim një zyrë avokatore të
huaj, e cila ka njëfarë përvoje në këtë punë. Këtu te
ne nuk ka zyra të tilla. Vetëm një zyrë e huaj mund ta
merrte përsipër.
Por çështja çame është një çështje që do
ketë zgjidhje? Nuk ka pse kjo çështje të mos
gjejë zgjidhje, ashtu siç janë gjetur zgjidhje
për çështje të tjera të ngjashme...
Agim Tartari: Këtë nuk e di, sepse nuk jam unë
që i gjej këto zgjidhje. Por që të zgjidhësh një çështje
duhet më parë të tentosh. Ne ende nuk kemi filluar të
tentojmë.
Rudina Xhunga: Ende nuk kemi filluar të tentojmë,
por shpresojmë që çështja çame të ketë një
zgjidhje ligjore, politike, analitike dhe qytetare. Do doja
të bëja një paralelizëm me Kosovën, pasi Megaloidea
greke dhe Nacertanja serbe kanë qenë të ngjashme,
ndaj edhe fatet e Çamërisë e të Kosovës ka pasur ç‘t‘i
bashkojë. Ura e Artës, tanimë është urë greke, por uroj
të jemi në kohë për urën mbi Ibër, atë të Mitrovicës.
S P E C I A L E
ndihmon trojet tona në Çamëri




Gazeta Shqip