Tipet Psikologjike

[no name]

Veprat e vjetra përmbajnë plot psikologji subjektive, kurse ajo objektive mungonte. Dallimi i katër temperamenteve që datojnë nga shekulli antik, gati nuk është tipizim psikologjik, por vetëm komplekse psikofiziologjike. Psikologjia gnostike shtroi tri tipa që mund t’i përgjigjen funksioneve bazë psikologjike: mendimit, ndjenjës dhe ndijimit (doketizmi - thekson se Krishti kishte vetëm trup imagjinar dhe se i tërë ekzistimi i tij tokësor dhe vuajtjet ishin iluzion ). Tertuliani (i lindur rreth vitit 160 në Kartagjen ), angazhohej që femrave t’u mbulohej fytyra. Ai thoshte: “Credo quia absurdum est - besoj sepse është absurde”. Duke e pranuar fuqinë iracionale të bazës së tij psikike si fundament të qenies vetjake, Tertuliani u bë përfaqësues klasik i mendimit introvert. Nga ana tjetër Origjeni është përfaqësues klasik i tipit ekstravert. Tek ai gërshetohen sferat e filozofisë greke dhe gnosës nga njëra anë dhe botës ideale krishtere nga ana tjetër në mënyrë të qetë dhe harmonike. Që këtej edhe vetë kastrimi është shprehje adekuate e sakrifikimit në funksion të idealit të lartë. Krishtërimi kërkon shkatërrimin e plotë të lidhshmërisë ndijore, viktimizimin e funksionit që ka vlerë më të madhe, të së mirës dhe motivit më të çmueshëm dhe më të fortë. Kështu Tertuliani bën “sacrificium intellectus”, kurse Origeni “sacrificium phalli”. Sakrifica që bën Tertuliani dhe Eurigeni është drastike, pra tëpër e papëlqyshme për shijen tonë, por se kjo i është përgjigjur frymës së asaj kohe që ishte tejet e konkretizuar.

PIKËPAMJET TEOLOGJIKE TË KISHËS

Sipas bindjes teologjike të kishës së vjetër vlera e njeriut është mjaft e ulët. Në të vërtetë, njeriu s’është gjë tjetër pos një krijesë e mjerë dhe e brishtë që në çdo rrethanë do të bëhej pre e djallit nëse në mëshirën e Zotit nuk merr pjesë ndërmjetësimi i kishës. Kundruall presionit të fuqishëm që vinte nga botëkuptimet e tilla, vazhdimisht ngritej ndjenja e lirisë dhe vlerës morale.

ÇËSHTJA E TRANSSUBSTANCIALITETIT - NOMINALIZMI DHE REALIZMI

Me nominalizëm kuptojmë atë drejtim, i cili thekson se univerzaliet – nocionet e përgjithshmë, p.sh: bukuria, mirë, njeri, kafshë, s’janë gjë tjetër veç se fjalë. Realizmi pohon ekzistimin e univerzalieve, se nocionet e përgjithshme kanë ekzistencë sikurse idetë e Platonit. “Energjia” shënon pikërisht konformitetin e fuqisë së shfaqur e që s’mund të kontestohet dhe që gjithnjë e më bindshëm dëshmon ekzistencën e vet. Në mesjetë ndërron botëkuptimi platonian. Sa i përket norcioneve të përgjithshme dhe gjinore, çështja qëndron se a janë ato subsatancialitet apo vetëm intelektualitet, a janë trupore apo jotrupore, a janë të ndara nga gjërat perceptive, apo janë në to dhe rreth tyre. Për Johan Roscelinin univerzialiet ishin vetëm emra të gjërave. Në anën e realizmit qëndroi Anzelmi nga Kenterberi. Sipas tij univerzaliet qëndrojnë në logosin hyjnor. Abelari në stil eklektik u përpoq t’i bashkojë dy rrymat, nën konceptualizmin e tij. Përndryshe psikologjia mund ta luaj rolin ndërmjetësues, sepse është e vetmja që i bashkon idenë me realitetin, duke mos i bërë padrejtësi njërës ose tjetrës. S’duhet harruar se dallimi esencial ndërmjet nominalizmit dhe realizmit, nuk është vetëm logjiko - intelektual, por edhe psikologjik. Kush është i prirur nga ideja ai kupton dhe reagon nën pikëpamjet e idesë, kurse kush është i prirur ndaj objekteve, ai kupton dhe reagon nën këndin e ndijave të tij. Realiteti i gjallë nuk u është dhënë ekskluzivisht gjërave, as raporteve objektive të tyre, as formulimeve ideore, por vetëm gjithëpërfshirjes si të njërës ashtu edhe tjetrës në procesin e gjallë psikologjik - qenies në psikikë. Fantasia është gjithnjë ajo që krijon urë ndërmjet objektit dhe subjektit, ekstraverzionit dhe introverzionit. Vetëm në fantazi janë të lidhura të dy mekanizmat. Jungu e përmbyll kapitullin me bindje se vetëm e ka shtruar problemin duke u thirrur në inkompetencë për të elaboruar një problem aq të rëndë e voluminoz. Gjithashtu thekson se punën nuk e ka rrumbullaksuar në formë të përpunuar dhe se këtë ua ka lënë atyre që disponojnë me më shumë dije.


RRETH IDEVE TË FRIDRIH SHILERIT PËR PROBLEMIN E TIPEVE

Para se ta shtjellojmë këtë tematikë të themi se është jashtëzakonisht vështirë të kuptohet në tërësi, sepse autori ( K.G Jung) ose ndoshta edhe përkthyesi ( dr. Milosa N. Durica) nuk kanë bërë kurrfarë përkthimi të teksteve të shumta latine, gjermane, frenge dhe greke. Kështu që për t’i kuptuar ato lipset njohja e atyre gjuhëhe. Ato janë ashtu në origjinal dhe për pasojë shumçka ka mbetur nën hijen e paqartësisë) .

Sipas karakteristikave të tij Shileri i takon tipit introvert, kurse Gete ekstravert. Personi introvert mund të jetë tip ndiejor ose mendor, ngase edhe ai që mendon edhe ai që ndjen mund të qëndrojnë nën primatin e idesë. Asnjë kulturë në të vërtetë nuk është kurrë e plotë, përderisa gjithnjë qëndron ose më tepër në njërën ose në anën tjetër. ideali i kulturës ekstraverte konsiston në objektin dhe lidhur me të, kurse ideali introvert konsiston në subjektin ose në lidhje me idenë. Në trajtë të parë kultura merr formë kolektive, kurse në tjetrën individuale. Antika asocon me simbolin e kulturës individuale. Kultura bën diferendimin e atyre funksioneve të cilat qysh prej lindjes kanë mundësi për arsimim dhe përsosje. Qartazi se Shileri në jetën e tij personale më thellë e ka ndier atë konflikt. Ai këtë nuk e thotë zëshëm, por në mënyrë implicite se problemi i tij buron me përvetësimin e sërishëm të jetës antike. Shileri e ndien rëndësinë e dijes dhe të së vërtetës dhe nga kjo kërkon që ato të bëhen fuqi. Te Shileri duket se ekziston konflikti ndërmjet imagjinatës dhe abstraksionit, në mes intuitës dhe intelektit. Përshtypjet e ndodhive bashkëkohore i dhanë fuqi Shilerit që të hidhet në tentim të zgjidhjes së konfliktit ndërmjet individit dhe funksionit social. Psika kolektive urren deri diku çdo zhvillim individual, nëse ky nuk i shërben drejtëpërdrejtë qëllimeve kolektive. Ne s’mund të bëhemi të vetmit, por duhet të jemi të lidhur edhe me të tjerët. Kontradiktat ndërmjet dy mekanizmave, pra mes ndijes dhe mendimit ose siç thotë ai materies dhe formës, është e thellë dhe s’ mund me asgjë të ndërmjetësohet mes tyre dhe as nuk mund të bëhen një. Kundërthëniet mund të bashkohen vetëm praktikisht si kompromis ose iracionaliteti, ngase mes tyre krijohet një novum që dallohet edhe nga njëra dhe nga tjetra, kurse sërish ato janë të afta që në mënyrë të njëjtë të pranojnë energjinë e tyre si shprehje edhe të njërës edhe të tjetrës, e jo të njërës nga tjetra. Një gjë e tillë nuk mund të paramendohet, por vetëm me anë të jetës mund të krijohet. Kur njeriu, pra do të mund të jetonte në kontekst të njëjtë si njërën ashtu edhe fuqinë tjetër, që duke menduar të ndiejë dhe duke ndier të mendojë, atëherë në të nga ajo që përjeton krijohet simboli, i cili do ta shprehte përcaktimin e vet të arritur, domethënë rrugën në të cilën bashkohen PO dhe JO. Kuptimi i simboleve kërkon intuitë të konsiderueshme. Element tjetër ku kontradiktat takohen nga njëra anë është krijimtaria, kurse nga ana tjetër veprimtaria receptive e fantazisë. Ky funksion është ai që Shileri e shënon si “motivi për lojë” me ç’rast ai më shumë mendon sesa në të vërtetë thotë. Shileri përpiqet të sjellë motivin e pakushtëzuar moral. Bukuria për të ishte ideal religjioz. Shileri identifikon disponimin estetikë me bukurinë. Shumica e mendimeve të Shilerit konsiston në vëzhgime psikologjike dhe intuitive. Simboli sipas natyrës së vet siç na le të kuptohet Shileri, bashkon atë që është e kundërt, si realen - irealen, sepse nga një anë është realitet psikologjik, kurse nga ana tjetër nuk i përgjigjet asnjë realiteti fizik. Shileri poetin e klasifikoi në naiv dhe sentimental. Ai që e kërkon natyrën ose e kërkon si objekt introvert, kurse ai që është pikërisht vetë natyra, pra është në lidhshmëri më të ngushtë me objektin ekstravert. Poezia naive është dhunti natyrore. Me natyrën e tyre gjenitë naiv duhet të bëjnë gjithçka. Me lirinë e tyre ata munden pak, por konceptin e tyre e plotësojnë qëkur fillon në ta të veprojë natyra me domosdon e brendshme. Ai lejon që natyra ta udhëheq pakufishëm. Natyra krijon në të produktin. Poeti sentimental e kërkon natyrën. Ai karakterizohet me qëndrim refleksiv dhe abstraktiv ndaj objektit. Ai reflekton në objekt pasiqë është tërhequr prej tij. Objekti nuk vepron në të, por ai vepron vetë. Qëndrimi i tij është introvert. Çështjen të cilën e hetoi Shileri e përpunoi pjesërisht dhe e pranoi në mënyrë të re dhe të veçantë Niçe. Dyshin e tij të kundërt fundamental Niçe e quan apolon- dionis. Në botën greke ekzistonte kontraditë e madhe rreth prejardhjes dhe qëllimit ndërmjet artit të skulpturës apoloniane dhe artit muzikor dionisian. Apoleoni është zot i të gjitha fuqive që krijojnë figura. Mund të krahasohet me vizionin e brendshëm të botës imanente të fantazisë. Dionisi përfaqëson çlirimin e shtytjeve dinamike të natyrës shtazore dhe hyjnore, kështu që njeriu shfaqet si një aglutinacion, lart-zot posht cjap. Njeriu më nuk është artist, ai bëhet vepër artistike. Niçe sikurse edhe Shileri kanë tendencë të hapur që artit t’i përshkruajnë rol ndërmjetësimi dhe çlirimi. Kulti i Dionisit kishte karakter mistiko - spekulativ dhe ushtronte ndikim mjaft të fuqishëm në zgjimin religjioz. Estetizmi është syze moderne, përmes të cilit më ndritshëm shihen sekretet psikologjike të kultit të Dionisit. Sikurse Shileri, ashtu edhe Niçe plotësisht i tejkalon pikëpamjet religjioze dhe i zëvendëson nga këndëvështrimi estetik. Në gjendjen dionisiane merr pjesë në masë më të lartë elementi psikologjik ndijor, qoftë ndija qoftë afektet. Pra fjala është për ndjenjat ekstraverte që karakterizohen si sensitive. Përkundër kësaj gjendja apolonike është vëzhgimi i brendshëm i imazhit të bukurisë, kjo është gjendje introspeksioni, kontemplacion i kthyer përbrenda botës ideale të përjetshme, pra është gjendje introversioni. Ndjenjat dionisiane kanë karakter tërësisht arkaik të ndijave afektive. Pikëpamja estetike përmbahet në vëzhgimin e ideve, zhvillon intuitën, vëzhgimin e brendshëm, pra është introverte. Tipi senzitiv në çdo pikëpamje është i kthyer nga intuitiviteti. Fakti se Niçe thekson pikërisht funksionin psikologjik të intuitës nga njëra anë dhe funksionin psikologjik të ndijes dhe shtytjes nga ana tjetër, do të mund të ishte karakteristikë për psikologjinë e tij të pushtetit.


PROBLEMI I TIPEVE NË NJOHJEN E NJERIUT- VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI TIPET E XHORDANIT

Ekzistojnë dy karaktere fundamentale të ndryshme: njëri në të cilën tendenca ndaj aktivitetit është e fortë, kurse tendenca ndaj refleksionit e dobët dhe tjetri në të cilin zotëron prirja ndaj refleksionit, gjersa shtytja e aktivitetit është e dobët. Në klasën e mesme mund të llogariten ato karaktere në të cilat ekziston prirja kah ekscentriciteti, ku zotërojnë tendencat jonormale ndaj proceseve emocionale dhe joemocionale. Sipas kësaj Xhordani refleksionit dhe mendimit ia kundërvë veprimtarinë ose aktivitetin. Xhordani tipin “less impassioned and more active” ia përshkruan ekstravertit, kurse tipin “ more impassioned and less active” njeriut introvert. Njeriu introvert në fazën ekstraverte shfaqet si aktiv, kurse ai ekstravert në fazën introverte shfaqet si pasiv. Ekstraverti mund lehtë të bëhet tip që mendon, kurse introverti tip ndijor. Xhordani i përshkruan në përgjithësi vetëm introvertët dhe ekstravertët. Të dy tiper ai i vëzhgon nga ana e pavetëdijes. introvertin e karakterizon si stresant, kurse ekstravertin si intelektual. Tipi senzitiv nuk ka as mendje diferenciale as ndjenjë diferenciale, por ndija e tij është e zhvilluar mirë. Kjo është siç është e ditur edhe rast te njeriu primitiv. Në përshkrimin e karakterit të femrave introverte, Xhordani thotë se ato janë tip më i lartë i karakterit. Ajo përhap paqe rreth vetes, është simpatike, merr pjesë në përjetimet e tjerëve, janë nëna më të dashura. Dashurojnë dhe urrejnë tepër. Gjykimi i tyre është i butë dhe që lëshon pe. Ndërkaq për femrat ekstraverte Xhordani thotë: “ Jeta e saj është e mbushur rregullisht me gjëra shumë të imta”. Lordi Bikonsfilda thotë: “Gjërat e parëndësishme nuk janë edhe aq të parëndësishme dhe gjërat e rëndësishme nuk janë edhe aq të rëndësishme”. Është e bindur se asgjë nuk do të përparonte sikur të mos përpiqej. Është e dobishme në veprimtaritë sociale. Fusha është qysh më parë e qartë. Të duash për të do të thotë të vlerësosh më tepër, -të xhelozosh -: vetëm të sillesh në mënyrë ofenduese. Entuziazmi i asaj s’ka të ndalur. Nuk është ajo që s’beson, por ajo që nuk di. Nuk heton dhe s’dyshon. Në shtëpi tregon karakter tjetërfare se në shoqëri. Ajo beson në shoqëri dhe shoqëria beson në të. Ky tip femre, të cilin Xhordani e përshkruan si “less impassioned” është ekstravert. Do të ishte tërësisht e padrejtë të thuhet se njëri tip në ndonjë pikëpamje është më i vlershëm se tjetri, sepse tipet reciprokisht plotësohen.


MASHKULLI EKSTRAVERT

Për mashkullin ekstravert Xhordani thotë: “Ndonëse gjykimi i tij shpesh është i gabueshëm dhe projektet e tij nuk i shkojnë përdore, ai prapëseprapë ka besim të pakufishëm në to. Herët bëhet i pjekur. Dëshiron të udhëheq dhe shpesh në shoqëri është mjaft i dobishëm. Është i aftë të arrijë ekspriencë. Beson në talentin e tij. Rrallë shpikë ide të reja ose hapë rrugë të reja. Është i përshtatshëm për t’iu përmbajtur bindjeve religjioze ose partiake, të cilat tashmë ekzistojnë dhe që janë përgjithësisht të pranueshme. Jeta e tij është e shënuar në pjesën më të madhe me moralitet, dashuri ndaj të së vërtetës dhe parimeve ideale. Është i bindur se njerëzit e shohin ashtu si dëshiron ai ta shohin”. Tek ekstravertët vlera kryesore qëndron e lidhur me objektin e jo në veten e tyre. Rreth karakterit të mashkullit introvert Xhordani thotë: “Kënaqësitë e tij nuk ndërrojnë prej çasti në çast. Kur puna e tij të kryhet ai me gëzim largohet dhe më me qejf do të donte që çështja e tij të ketë sukses në duart e të tjerëve sesa të dështojë në duart e tij. Ndonëse ka guxim, ai prapëseprapë nuk tregon aq besim në të vërtetat e tij të pagabueshme”.


PROBLEMI I TIPEVE NË POEZI
MENDIMET HYRËSE TË KARL SHPITELERIT PËR TIPIZIMET

Duke gjykuar për dy veprat e Karl Shpitelerit “Prometeu” dhe “Epimeteu”, Jungu sheh konfliktin e këtyre personazhëve në luftën intraverte dhe ekstraverte të linjës së zhvillimit në tregimin poetik. Prometeu - introvert, Epimeteu - ekstravert. Prometeu i dorëzohet mëshirës dhe pamëshirës së shpirtit të tij në funksion lidhshmërie me botën e brendshme. Ai posedon shpirt të fshehtë, të karakterit metafizik, pikërisht për shkak të lidhjes me të pavetëdijshmen. Ai unin e tij individual ia sakrifikon shpirtit. Duke iu dorëzuar shpirtit të tij, Prometeu privon çdo lidhje të tij me rrethin dhe humb korrektësimin me realitetin e jashtëm. Prometeu hedh posht mbretërinë që ia ofron engjulli, ngase për këtë ai është përcaktuar për shpirtin e tij. Prometeu është natyrë plotësisht njerëzore, shpirti krejtësisht natyrë tjetër, demone. Linja jetësore të cilën Prometeu ia zgjedh vetes, qartazi është e kthyer kah brendësia. Ai e sakrifikon të tashmen dhe lidhjen e tij me të, që paraprakisht të mendojë për krijimin e ndonjë ardhmërie të largët. Tërësisht tjetër është Epimeteu. Ai e di se synimi i tij shkon kah bota e jashtme për ato që vlejnë në të. Ai i flet engullit: “ Prapëseprapë kah e vërteta shkon dëshira ime- shpirti im shtrihet në duart tua dhe nëse të pëlqen më jep këshillë, që do të ma mësonte vetëdijen kolektive dhe gjithë atë që është e drejtë”. Ai shpirtin e vet të lirë ia sheh vetëdijes kolektive. Me këtë orientohet kah ekstraverzioni - objekti i jashtëm. Edhe Prometeu i Getes është i varur nga shpirti i tij, gjë që shihet nga vargjet ku ai i drejtohet Minervës. Prometeu i Getes është krijues, i Shpitelerit është i vuajtur, gjersa vetëm shpirti i tij krijon fshehur dhe në mënyrë sekrete. Minerva te Gete kënaqet në figurën e Prometeut. Prometeu i Getes vepron në botën e jashtme, ai formëson figura dhe në të njëjtën kohë është mësues dhe edukues i njerëzve. Te Prometeu i Shpitelerit gjithçka shkon përbrenda, zhduket në thellësitë e errta të shpirtit siç bëhet edhe ai i padukshëm. Ekziston dallim i dukshëm në mes Prometeut - krijues te Getes dhe figurës së vuajtur te Shpiteleri. Dallimi i mëtejshëm i rëndësishëm është lidhja me Pandorën. Te Shpiteleri nga një anë Pandora është dyfish i shpirtit të Prometeut, dyfish që i takon sferës hyjnore. Te Gete ajo është krijim dhe vajza e titanëve. Te Shpiteleri Prometeu s’ka asgjë hyjnore, madje as shpirtin e tij, por veç është demon i panjohur i ndarë nga njerëzorja. Te Gete Pandora për Epitemeun ka rëndësi të imazhit shpirtëror, që këtej edhe fuqia e tij hyjnore është dominim i pathyeshëm. Figura e Prometeut te Gete shfaqet ekstraverte, kurse e Epimeteut e kthyer kah brendësia e vet, pra introverte. Vetëdija ka dy qëndrime: prometetike që nxjerr libidon - introverton dhe epimeteike që vazhdimisht jep nga vetja e udhëhequr nga kërkesat e objekteve të jashtme. Njeriu pandërprerë harron se diçka që ishte e mirë nuk mbetet e mirë gjithkund dhe gjithmonë. Rrugët dhe mënyrat e fëmijërisë së tij, që dikur ishin të mira, ai zor se mund t’ i refuzojë, ndonëse dëmi i tyre tashmë është dëshmuar. Religjioni i 2000 viteve që lamë pas krijoi qëndrim psikologjik, mënyrë të përcaktuar të përshtatjes së jetës së brendshme dhe të jashtme, mënyrë kjo që krijoi formën, ku nuk ka kurrfarë ndikimi mohimi intelektual.


RËNDËSIA E SIMBOLIT TË BASHKUAR.

Në veprën e Shpitelerit mbilartësohet fati personal. Për këtë, zgjidhja e problemit nga ana e tij nuk qëndron e vetmuar. Këtu i bashkangjitet edhe Stineri, ndonëse Shopenhaueri si i pari e shtroi mësimin e mohimit. Ai foli për mohimin e botës. Psikologjikisht kjo do të thotë se bota çfarë unë e shohë, qëndrimi im ndaj saj, është e atillë që mund të vëzhgohet si “vullneti im” dhe “shfaqja ime”. Bota ndaj vetes është indiferente. PO dhe JO e imja prodhon diferencën. Mohimi rrjedh nga qëndrimi ndaj botës dhe kjo duket në linjë të pare nga qëndrimi i Shopenhauerit ndaj botës, i cili nga një anë është intelektualo - racional, kurse nga ana tjetër e përjeton botën me ndjenjë më të mëvetësishme me ndërmjetësim të identitetit mistik. Ky qëndrim është introvert, ai pra lëngon nga kontradita tipologjike.


BOTËKUPTIMI BRAHMAN PËR KUPTIMSHMËRINË E KONTRADIKTAVE

Komentatori Kuluka si dysh të kundërshtive quan: dëshirën dhe hidhërimin, dashurinë dhe urretjen, urinë dhe etjen, brengën dhe kllapinë, nderin dhe turpin. Ramayana I, 84, 20 : “Kjo botë duhet të vuajë pandërprerë nga dyshi i kundërthënieve”. Brahmani duhet të kuptojë bashkimin iracional të kundërthënieve, kurse me këtë edhe dominimin përfundimtar të tyre. Brahma është qenie dhe joqenie, realitet dhe irealitet, i formësuar dhe i paformësuar, i vdekshëm dhe i pavdekshëm, ai qëndron i ndalur dhe ec, është i dijshëm dhe i padijshëm. Gjithashtu edhe me nocionin energji është dhënë nocioni i kundërthënies, ngaqë procesi energjetik parasheh domosdoshmërisht edhe ekzistimin e një kundërshtie të dy gjendjeve të ndryshme, pa të cilin kurrsesi as një proces nuk është i mundshëm. Çdo fenomen energjetik manifeston fillimin dhe fundin, prejardhjen dhe qëllimin, posh e lartë, valën e nxehtë dhe atë të ftohtë, herët dhe vonë. Pandashmëria e nocionit të energjisë nga nocioni i kundërtisë është i lidhur edhe me nocionin e libidos.Që këtej simboli i libidos është i natyres mitologjike ose filozfiko - spekulative. Përshtypja e ngjarjeve ligjore na jep edhe burimin indian ku Brahma identifikohet me Riten. Rita nënkupton: rend i fortë, drejtim, përcaktim, vendim, zakon i shenjtë, ligj hyjnor, atë që është e drejtë, ajo që është e vërtetë. Domethënia esenciale për të sipas etimologjisë është lidhmëri, ecje, drejtim, direktivë. Është thënë për Ërtën (Riten) se është burim i libidos, ku është i përqëndruar Zoti dhe prej nga hyn në procedurë të shenjtë. S’ka kurrfarë morali pa liri. Që të jetë njeriu i lirë, pikësëpari duhet ta zotërojë barbarinë e tij. Kjo ndodhë në atë mënyrë që individi fuqinë e tij thelbësore dhe motivuese të moralit e ndien dhe e vëzhgon si pjesë përbërëse të natyrës personale e jo si kufizim të jashtëm.


SIMBOLI I BASHKIMIT NË FILOZOFINË KINEZE

Nocionin e rrugës së mesme, atë që qëndron ndërmjet kontradiktave e gjejmë edhe në Kinë në formë të TAO-s. Ky nocion është i lidhur me emrin e filozofit Lao Ce. Ky kocept i përgjigjet Ërtës ( Ritës ) së Vedës. Këto janë kuptimet e Tao-s: udhë, metodë, parim, fuqi jete ose natyre, ide botërore, burim i të gjitha dukurive, ajo që është e drejtë, e mirë, rendi botëror dhe parimi moral. Lao Ce e krahason Tao-n me ujin, i cili të gjithëve u bën mirë. Njohja e Tao-s ka rrjedhë shpëtimin dhe lartësimin, me dijen e Brahmës. Njeriu bëhet një me Tao-n me afat krijues të pakufizueshëm. Tao është edhe diçka që nuk ekziston. Tao është qartë edhe bashkim iracional i të kundërtave, edhe atë simbol që është dhe s’ është. Ai është fillim dhe mbarim i të gjitha qenieve. Tao ndahet në dyshin kontradiktor: në JANG dhe JIN. Jang është ngrohtësi, dritë, burrëri . Jin është ftohtësi, terr, femër. Jang është qielli, Jin është toka. Në këtë mënyrë njeriu është si mikrokozmos dhe unifikues i dyshit të kundërshtive. Qielli, njeriu dhe toka përbëjnë tri elementet kryesore të botës SAN-TSA-i. Njeriu si mikrokozmos i cili në vete bashkon kontradiktat botërore i përgjigjet simbolit iracional, që i unifikon kundërthëniet psikologjike. Duke u mbështetur në mësimin kinez të shkollës Çu- Hi, shtrohen dy parime: RI dhe KI. Ri është shpirti botëror, KI është ndërtim botëror. RI dhe Ki janë NJË e njësojtë. Zoti është përbashkim i tyre. Gjithashtu edhe shpirti e përmbledhë RI-n dhe KI-n. Zoti si thelbësor i botës përfshinë botën, kurse në të njëjtin kontekst gjendet krejtësisht afër nesh, edhe atë në vetë trupin tonë. Zoti është NJË – UNË i përgjithshëm, gjersa UN-i individual në ne është > qielli < diçka mbishqisor, hyjnor, i shënuar si RYOCHI. Ryochi është Zot në ne dhe qëndron në çdo individ. Ky është UN-i i vërtetë.


REALITETI I SIMBOLIT

Parimi i bashkimit krishter të kundërshtive është shërbimi ndaj Zotit. Në budizëm - shërbimi i mëvetësimit. Te Gëte dhe Shpiteleri në simbolin e shërbimit ndaj gruas gjejmë shërbimin ndaj shpirtit, sepse shërbimi ndaj gruas d.m.th shërbimi ndaj shpirtit (kjo është bërë me ilustrimin e disa vargjeve), konsideruar si parim i shpëtimit. Nga njëra anë qëndron parimi modern individualist, kurse nga ana tjetër ai primitiv polidemonian, që çdo familje e secilit individ e ndanë principin religjioz.


RELATIVITETI I NOCIONIT TË ZOTIT TEK EKEHARTI

Ndikim më të fuqishëm në psikologjinë analitike, - thotë Jungu- ushtruan Vagneri dhe Niçe. I pari është mbrojtës i dashurisë, kurse tjetri është mbrojtës i fuqisë dhe vullnetit fitimtar të individualitetit. Ku është dashuria aty nuk sundon kurrfarë fuqie e individit, ndërsa aty ku është fuqia e individit aty nuk sundon kurrfarë dashurie. Me relativitetin e Zotit kuptojmë atë pikëpamje sipas së cilës Zoti nuk ekziston absolutisht, se ekziston varshmëria e lidhjes reciproke ndërmjet njeriut dhe Zotit. Në këtë mënyrë nga njëra anë njeriu mund të kuptohet si funksion i Zotit, e nga ana tjetër Zoti si funksion psikologjik i njeriut. Që këtej për psikologjinë analitike e cila si shkencë duhet të kufizohet në përvojën brenda kontekstit të dijes sonë rreth kufijëve të nënvizuar, Zoti nuk është relativ, por funksioni i të pavetëdijshmes, d.m.th manifestim i sasisë së libidos së shkëputur, e cila e aktivizon imazhin për Zotin. Kuptohet se për botëkuptimin ortodoks Zoti është absolut d.m.th Ai ekziston më vete. Sipas natyrës së njerëzve primitiv dhe në parim gjendet relativiteti i Zotit, ngase gjithkund në shkallë të ultë të kuptimit të Zotit, Zoti paraqitet si fuqi hyjnore e natyrës së pastër dinamike, fuqi e shëndetit, shpirtit, mjekësisë, pasurisë, e cila sipas procedurave të konsiderueshme mund të merret dhe të përdoret për prodhimin në jetë, disa herë të gjërave të domosdoshme për shëndetin e njeriut, kurse disa herë për prodhimin magjik të veprimeve armiqësore. Këtë fuqi njeriu primitiv e ndien edhe si të jashtme edhe si të brendshme. Së këtejmi relativiteti i Zotit që shfaqet në mistikën e mesjetës është kthimi i gjendjes primitive të botëkuptimit. Edhe Ekeharti kishte pikëpamje relative për Zotin. Ai shprehte se njeriu deri - diku është Zot dhe se Zoti deri - diku është njeri. (Von den Hindernissen an Ëahrer Geistlichkait, H.Buttner, Meister Eckeharts Schriften und Predigten. Diederichs, Jena,1909,Bd.II 185). Ai e kupton Zotin si vlerë psikologjike, kur thotë: ”Kush ndihet mirë në shpirt, për të është këndshëm në çdo vend dhe te të gjithë njerëzit, e kush ndihet shpirtërisht keq, për të është pakëndshëm në çdo vend dhe te të gjithë njerëzit,andaj kush ndihet shpirtërisht mirë, ai e ka Zotin në vete”. Kush e bart këtë vlerë me vete ai ka gjithnjë vullnet të mirë, ai nuk është i varur nga objekti, nuk i nevojitet dhe nuk pret nga objekti atë që i mungon. Pra, Zoti për Ekehartin është gjendje psikodinamike. Shpirti ka cilësi të njëjta hyjnore. Ai është personifikim i të pavetëdijshes. Ekharti e quan atë edhe imazh të Zotit. Nëse më pyet dikush - thotë Majster Ekharti - se përse lutemi, agjërojmë, bëjmë vepra të mira, unë përgjigjem sepse Zoti u bë njeri për të lindur në shpirt e shpirti sërish në Zot. Për këtë Ai edhe e krijoi gjithë botën me qëllim që Ai të lind në shpirt dhe shpirti sërish në Zot. Ekharti flet rreth lindjes së Zotit si për një proces që shfaqet shpesh, që është proces psikologjik. Zoti shfaqet si funksion i shpirtit, kurse shpirti si funksion hyjnor. Pikëpamja e Ekhartit vërehet më së miri në 12 vargjet e poezisë së tij ( fq. 275-276).


NATYRA E SIMBOLIT BASHKUES TE SHPITLERI

“Behemoti” dhe “Levijatani” janë dy libra rreth Jovës, shprehje simbolike e fuqisë dhe forcës së Zotit. Si simbole të vrazhda shtazarake, ato psikologjikisht shënojnë forcën e lindur natyrore të njeriut. Kur forca e pavetëdijes fillon të rrymojë përpjet, atëherë Zoti shfaqet në figurën e Behemontit, pra Zoti na del me fytyrë djallëzore. Këto vlerësime morale duken si mashtrime optike ( që përputhen me thënien e Majster Ekhartit “A them se Zoti pra është i mirë: kjo s’ është e vërtetë, unë jam i mire. Zoti s’është i mirë. Shkoj edhe më tej: Unë jam më i mirë se Zoti”.


PROBLEMI i TIPEVE NË PSIKIATRI
Oto Gros: FUKSIONI CEREBRAL SEKUNDAR

Psikiatri Oto Gros nga llojllojshmëria kaotike e vlerave të ulta psikopatike nxorri dy tipe në studimin e tij “funksioni cerebreal sekundar”, me të cilin ai kuptonte atë proces cerebral që fillon pasiqë funksioni prmiar të kryejë punën e vet. Funksioni primar i përgjigjet punës së drejtë të qelizës, në realitet prodhimit të ndonjë procesi pozitiv psikik, p.sh: shfaqjes. Puna i përgjigjet ndonjë procesi energjetik. Pas kësaj Grosi shënon funksionin sekundar, restituimin -ripërtritjen e sërishme të furnizimit. Ky funksion tashmë sipas intenzitetit të mëparshëm të harxhimit të energjisë zhvillohet në kohë të gjatë ose të shkurtër. Gjatë kësaj kohe qeliza, duke marrë parasysh atë që ka ndodhur më parë, tenton kah gjendja e ndryshuar, e cila ushtron ndikim në rrjedhën e mëtejshme psikike. Aksioni i shpejtë duket si vendosmëri, por më tepër është impuls i verbër. Ndezja e shpejtë, entuziazmi, përmbajtja e izolimit relativ që humb me vrull dhe mentimi me karakter reprezentativ asocon në tipin ekstravert, të cilin Grosi e quan vlerë e ulët me vetëdije të jashtme. Tipin e kundërt Grosi e shënon si vlerë e ulët me vetëdije të ngushtuar. Funksioni sekundar i këtij tipi në veçanti është intenziv dhe i vazhdueshëm. Pasoja e natyrshme e kësaj do të ishte funksioni sekundar i forcuar dhe i vazhdueshëm. Shfaqja vepron në vazhdimësi, ndikimi shkon në thellësi. Është e pavolitshme pasoja e kufizimit në sferë të ngushtë dhe për këtë përjetohen mundime të shumta të nduarnduarta. Këtë fenomen të pasurimit të asociacioneve përkatëse dhe në lidhshmërinë e fortë të brendshme që si shfaqje kompleksive mbyllet ndaj të gjithave që nuk i pëlqen arrinë në izolim asociativ, të cilin Gros e quan “sejunksion”, pasoja e të cilit është grumbullimi i grupeve të shfaqjeve ose komplekseve, që ndër vete qëndrojnë në lidhje të dobët ose asfare. Kjo gjendje tregohet nga jashtë si dis-harmonike e që Grosi e quan si personalitet sejunktiv. Ata janë në të vëretë, restriktivisht të mbyllur. Mbyllja e ashpër përbrenda e këtyre komplekseve rëndon çdo tentim të ndikimit nga jasht. Për rrjedhim shpesh ndodhin situatat e koklavitura, në të cilat njeriu nuk do t’ i ndihmojë vetvetes, gjë që është edhe një arsye më tepër për t’u tërhequr prej shoqërisë. Kjo gjendje emocionale në proceset e brendshme na mundëson ta njohim lehtë njeriun introvert. Sipas Grosit të dy tipet e vlerave të ulta në kuadër të gjerësisë normale, paraqesin ndryshueshmëri fiziologjike të individualitetit. Njeriu ekstravert orientohet jo vetëm në të dhënat e jashtme, kështu që rëndësia kryesore e veprimtarisë së tij psikike kudo shtrihet në kryerjen e atyre të dhënave. Grosi për tipin introvert shpiku shprehjen personaliteti sejunktiv dhe me këtë rast e theksoi veçanërisht vështirësinë që ky tip të mund t’i ndërlidhë komplekset. intelektuali introvert nuk plotëson ndoshta asnjë ndjenjë, pos kuptimeve konkrete logjike dhe veprimeve konkrete, ngase ndien neveri të natyrshme ndaj ekspozimit të ndjenjave në treg dhe ngase druan nga moskonkretësitë që do ta shqetësonin. Emocionet që e mundojnë i njeh mirë. Ai ka prirje të zhvillojë mendimin në vete, pa përfillur realitetin e jashtëm. Sipas Grosit nga tipi ekstravert dalin të ashtuquajturit gjenitë civilizues, kurse nga ai introvert të ashtuquajturit gjenitë kulturor. introversioni dhe ekstraversioni nuk janë kurrfarë karektere, por mekanizma që sipas dëshirave mund të inkuadrohen dhe përjashtohen. Sa i përket idesë së funksionit sekundar është ky nocion i thjesht i cili na vetëdijëson për formulen që kënaq një numër mjaft të madhe te fenomeneve komplekse shpirtërore. Përndryshe kjo hipotezë, për fat të keq ka vetëm fushë të kufizuar aplikushmërie, për faktin se ajo në vete është vetëm postulat, sepse askush kurrë nuk e ka funksionin sekundar në qelizë. Grosi edhe vetë këtë funksion e vë në varësi me funksionin primar. Truri i ekstravertit do të duhej të ketë më tepër aftësi restituitive se sa ai i introvertit. Funksioni primar është më i rëndësishëm se ai sekundar. intenziteti i tij është moment vendimtar, që varet nga sasia e libidos së grumbulluar. Momenti, i cili kushtëzon atë grumbullim është gjendja kompleksive, e cila është rezultat i të gjitha gjendjeve të mëparshme psikike. Ajo mund të karakterisohet si disponim, vëmendje, gjendje afekti, etj.


ÇËSHTJA E QËNDRIMEVE TIPIKE NË ESTETIKË

Voringer :“Abstraksioni dhe ndijimi i kënaqësisë”

Fenomeni thelbësor siç është kundërthënia ndërmjet introverzionit dhe ekstraverzionit nuk do të lindte pa prekur as estetikun, ngase mënyra në të cilën ndihet ose vëzhgohet arti dhe e bukura te njerëzit e ndryshëm është aq e ndryshme, sa që kjo bie në sy. Ekzistojnë dy forma bazë të kundërta, të cilat Vorgingeri i shënon si kënaqësi, përjetim dhe abstraktim. Përkufizimi i tij për përjetimin e kënaqësisë mbështetet kryesisht në atë të Lipsit : “Përjetimi i kënaqësisë është objektivizmi im në ndonjë që është i ndryshëm nga lënda. Krejt një është se ajo që është objektivizuar e meriton nocionin e ndjenjës apo jo. Me atë që apercipoj ndonjë lëndë, përjetimi duke u nisur prej tij ose duke mbetur në të mbetet si i aperceptuar”…Vunti përjetimin e llogarit në proceset elementare të asimilimit. Përjetimi i kënaqësisë është një lloj procesi i perceptimit, ashtu që objekti e asimilon subjektin dhe e lidhë në atë mënyrë saqë subjekti veten e ndien në objekt. Së këtejmi përjetimi i kënaqësisë është një lloj ekstraverzioni. Voringeri përjetimin estetik në kënaqësi e definon si “përjetimi i kënaqësisë është vetëkënaqësi e objektivizuar”. Për rrjedhojë, e bukur është vetëm ajo formë në të cilën njeriu mund të kënaqet. Lipsi thotë se vetëm përderisa ekziston ai përjetim, kënaqësia dhe forma janë të bukura. Prandaj forma në të cilën njeriu nuk mund të kënaqet është e keqe. Përjetimi i kënaqësisë parasheh një lloj gadishmërie, një besim të subjektit ndaj objektit. Është me rëndësi të thuhet se Voringeri ndikimin e objektit e shënon si cilësi që provokon frikë. Abstraksioni supozon objektin në ndonjë dorë si të gjallë dhe aktiv dhe nga kjo synon që t’i kthehet ndikimit të vet. Qëndrimi abstraktiv është pra centripetal - introvert. Si përjetim i kënaqësisë dhe abstraksionit janë akt i vetëdijshëm. Tek e para gjejmë mekanizmin ekstravert dhe tek e dyta (abstraksionin) mekanizmin introversionist. Për qëndrimin abstraktiv objekti a priori është përjetuar dhe objekti bën ndikim aq të fuqishëm sa detyron në introveritet. Abstraksioni shfaqet si funksion, i cili (largohet) ndahet nga objekti për ta pamundësuar lidhjen me të. Ai nga njëra anë çon kah krijimi i formave artistike, kurse nga ana tjetër kah njohja e objektit. Njeriu primitiv qëndron nën ndikimin magjik të fuqisë fetishe. Përjetimi i kënaqësisë dhe abstraksioni, ekstraversioni dhe intraversioni janë mekanizma adaptimi dhe mbrojtjeje. Përderisa mundësojnë adaptim, ato e mbrojnë njeriun nga rreziqet e jashtme.


ÇËSHTJA E TIPEVE NË FILOZOFINË MODERNE
- Uilliam Xhemsi-

W. Xhemsi thotë: “Historia e filozofisë në masë të madhe është ndeshje e temperamenteve të konsiderueshme njerëzore. Çfarëdo temperamenti të ketë qenë një filozof, ai në çdo rast tenton kur filozofon, të mendojë nga aspekti i temperamentit të tij. Temperamenti i tij në atë ose këtë drejtim i jep rëndësi rasteve sentimentale ose pikëpamjeve të ftohta ndaj botës. Njeriu mendimtar ka besim në temperamentin e tij. Ai e don botën në përputhje me temperamentin e vet. Njerëzit e temperamenteve tjera ai i ndien si njerëz që nuk janë drejt të harmonizuar me gjërat konkrete të botës. Në diskurset publike ai nuk mund thjesht për shkak të temperamentit të tij, të shtrojë kurrfarë të drejte të veçantë mirënjohje apo autoriteti”. Sipas Xhemsit në filozofi gjejmë dy tipe dijetarësh : si racionalist dhe ai empirist. Racionalisti është dashamirë i parimeve të larta dhe abstrakte, kurse empiristi është i dhënë pas fakteve të llojllojshme. Racionalizmin Xhemsi e parqet si sinonim për intelektualizëm, kurse empirizmin si sinonin për sensualizëm. Askush nuk mund të jetë as pa të dhëna dhe as pa parime. Racionalizmi gjithnjë është monist. Ai fillon nga tërësia dhe nga ajo që është univerzale dhe i bashkon gjërat. Empirizmi fillon nga pjesët dhe prej tërësisë bën zgjedhje. Mund të konsiderohet si pluralist. Racionalisti është njeri i ndjenjave, empiristi qenie kokëforte. i pari është i prirur kah bindja rreth vullnetit të lirë, kurse tjetri ndaj fatalizmit. Racionalisti është pak dogmatik në konstatimet e tij, empiristi - skeptik. Xhemsi racionalistin e shënon si të prirur ndjeshëm (delikat, i dashur, i dhembshur, i njomë), kurse empiristi si të prirur fuqishëm ( i egër, kokëfortë, i ashpër). Kontradikta e tyre tipike ka luajtur rol në gjithë kohën e filozofisë, bile edhe sot. Kolona e dy tipeve të Xhemsit duket kështu:

Tender-minded Tough- minded
Racionalisti-ndjek parimet Empiristi-ndjek faktet
Intelektual Sensual
Idealist Materialist
Optimist Pesimist
Religjioz Ireligjioz
Indeterminist Determinist-fatalist
Monist Pluralist
Dogmatik Skeptik

Tender-minded ka tipare karakteristike të përbashkëta me realistin, kurse tough-minded me nominalistin. Realizmi i përgjigjet principit introvert, kurse nominalizmi atij ekstravert. Xhemsi mendimin konkret e shënon si “thick” ose “tough”. Me këtë ai dëshmon se kjo mënyrë e të menduarit ka në vete diçka substanciale, rezistuese, përderisa mendimi abstrakt shfaqet si diçka e dobët dhe e zbehtë. Mendimi i ekstravertit është konkretizues.


KARAKTERISTIKAT E DYSHIT KONTRADIKTOR TË TIPEVE TË XHEMSIT

Te filozofët e rinj “Ratio” e ka humbur karakterin e pastërt ideal dhe po shënohet si fuqi, motiv, ndjenjë ose si metodë. Herbarti e sqaron dijen si fuqi e të menduarit. Kundërshtinë e parë që e parqet Xhemsi është racionalizmi ndaj empirizmit, i dyti intelektualizmi ndaj sensualizmit, i treti idealizmi kundrejt materializmit ( ashtu siç shfaqet objekti ndijor gjatë perceptimit ashtu edhe përmbajtja psikike shfaqet në intuitë).Dyshi i katërt kontradiktor është optimizmi ndaj pesimizmit (ashtu siç ka introvert optimist ka edhe ekstravert optimist dhe vice – versa). Dyshi i pestë kontradiktor është religjioziteti kundrejt ireligjiozitetit. Tough minded ka religjionin e tij empirik ashtu sikurse tender- minded e ka religjionin e tij ideologjik. Dyshi i gjashtë i kundërshtive është indeterminizmi kundrejt determinizmit. Nëse subjekti e ndien lirinë e veprimit të tij mbi faktin real të idesë së ngritur, atëherë është e natyrshme që i imponohet mendimi i lirisë. Dyshi i shtatë i kundërshtive është monizmi kundrejt pluralizmit ( qëndrimi që është i orientuar kah ideja synon monizmin).Tendenca moniste i përket qëndrimit introvert, kurse tendenca pluraliste qëndrimit ekstravert. Dyshi i tetë i kundërshtive është dogmatizmi kundrejt skepticizmit.


DREJT KRITIKËS SË BOTËKUPTIMEVE TË XHEMSIT (PRAGMATIST)

Shprehjet e Xhejmsit marrë në veçanti janë mjaftë të njëanshme. Për herë të pare gjërësisht tregojnë rëndësinë e jashtëzakonshme të temperamenteve në formësimin e mendimit filozofik. Gjer te zgjidhja e kontestit të kontraditave nuk vie as me arsimimin logjiko - intelektual të kompromiseve (si në konceptualizëm) dhe as me ekuilibrimet pragmatike të vlerave praktike të pikëpajmeve logjike të pabashkangjitura, por vetëm në krijimtarinë pozitive ose në veprën, e cila në vete i pranon kundershtitë si elemente të nevojshme të koordinimit. Andaj pragmatizmi s’mund të jetë tjetër veç qëndrim kalimtar.


PROBLEMI i TIPEVE NË BIOGRAFI

Uilliem Ostvalda: “NJERËZIT E MËDHENJ”

Ostvaldi dallon dy tipe të kundërta psikologjike: klasik dhe romantik.Tipi klasik karakterizohet me qenësi të tërheqjes së kohëpaskoshme dhe me ndikim të dobët personal në rrethin e tij. Tipi romantik karakterizohet me reagim të shpejtë në drejtim të jashtëm. Edhe tipi klasik mund të reagojë me shpejtësi por kah brendia. Kësisoj ndeshim tipin romantik - ekstravert, tipi klasik- introvert. Tipi romantik ka gjasë më të volitshme për zhvillim dhe për t’u dukur sesa tipi klasik. Ai del para publikut haptazi dhe bindshëm. Duket se rëndësinë e tij personale e njeh simbas reagimeve të tij. Në të kundërtën klasiku mbetet i fshehur.


PËRSHKRIMI I PËRGJITHSHËM I TIPEVE

Hyrje
Tipi introvert sillet ndaj objektit duke e abstrahuar atë, kurse ekstraverti në mënyrë pozitive. Mund të ketë edhe brenda familjes që njëri fëmijë të jetë introvert e tjetri ekstravert.

TIPI EKSTRAVERT
-pikëpamja e përgjithshme për vetëdijen-

Neuroza më e shpeshtë e tipit ekstravert është histeria. Karakteristika themelore e qenies histerike është tendenca permanente që të bëhet interesant dhe të shkaktojë përshtypje tek ata me të cilët ai bashkëpunon. Karakteri histerik është tepërim i qëndrimit normal.

-për të pavetëdijen-

Njeriu nuk është kurrfarë makine, që në rastin e dhënë mund të kthehet në drejtim të caqeve krejtësisht tjera dhe që më pas funksionon në mënyrë tërësisht tjetër, në korrektësi të njejtë, sikurse më parë. Ai gjithkund në vete bart gjithë historinë e tij dhe historinë e njerëzimit. Qëndrimi i pavetëdijshëm disa herë karakterizohet me egoizmin brutal që larg ia tejkalon natyrës fëmijëror



TIPARET PSIKOLOGJIKE TË FUNKSIONEVE THEMELORE E QËNDRIMIT EKSTRAVERT

a) Mendimi

Mendimi në përgjithësi furnizohet nga një anë nga burimet subjektive dhe nga ana tjetër nga të dhënat objektive të marra me ndërmjetësimin e përceptimeve ndijore. Mendimi ekstravert asnjëherë nuk është e thënë që të jetë mendim i pastërt dhe konkret rreth fakteve. Ai që mund të jetë mendim i pastër por dhe ideal, përbëhet nga idetë bazë të marra nga jashtë e që fitohen me ndërmjetësim të traditës, edukatës dhe arsimit.


b) Tipi ekstravert i mendueshëm

Është ai tip i cili tërë lidhmërinë e tij me jetën e vë nën varshmëri nga konkluza intelektuale, që gjithkund orientohet në të dhënat objektive dhe në idetë e rëndësisë së përgjithshme. Ky tip jo vetëm vetvetes, por edhe rrethit të tij i jep gjykim vendimtar, sipas fakteve objektive ( ose formulës së orientimit objektiv intelektual ). Me këtë ai e matë të mirën e të keqen - të bukurën dhe të shëmtuarën. Ky tip mund të luaj rol të dobishëm për jetën sociale. Mendimi i tij është pozitiv, ai krijon, ndërsa gjykimi i tij në përgjithësi është sintetik. Ai asnjëherë nuk është destruktiv.

c) Ndjenja

Objekti është determinantë e pakontestueshme e mënyrës së të ndjenjurit.

d) Tipi ndijeror esktravert

Ndjenja u përgjigjet situatave objektive dhe vlerave me rëndësi të përgjithshme.

e) Pasqyrë e shkurtër e tipeve racionale

Arsyeshmëria e këtyre tipeve është orientuar objektivisht dhe e varur nga e dhëna objektive. Ajo i përgjigjet asaj që vlen kolektivisht si e arsyeshme. Mirëpo edhe arsyeja në një pjesë të mirë të saj është subjektive dhe individuale.

f) Ndija ( ndijimi, senziviteti)

Si përceptim ndijor ndijimi është sipas natyrës i varur nga objekti, por edhe nga subjekti. Së këtejmi ekziston ndijimi subjektiv i ndryshëm plotësisht nga mënyra e ndijimit objektiv.


g) Tipi ndijor ekstravert

I është ekspozuar ndijave dhe nuk mendon aq. Qëllimi dhe morali i tij lidhet me përjetimet konkrete. Kur i kënaq ndijat, atëherë për të është plotësuar gjithçka qënjësore.

h) Intuita

Pasiqë është kryesisht proces i pavetëdijshëm esenca e saj mjaft rëndë mund të kuptohet. Nuk është vetëm vëzhgim, por proces aktiv krijues që i sjell objektit aq sa i merr.

i) Tipi intiutiv ekstravert

Forcës intuitive nuk mund t’i kundërvihet asnjë rezistencë e vazhdueshme. Morali i tipit intuitiv ( nuk është as intelektual e as ndijor, por ai ka moralin e tij personal ).

j) Pasqyrë e shkurtër e tipeve iracionale

Tipet e përshkruara shënohen si iracionale për faktin se nuk mbështeten në gjykimet racionale, por në fuqinë e përcepcionit.

TIPI INTROVERT

- pikëpamja e përgjithshme e vetëdijes-

Tipi introvert dallohet nga ai ekstravert në atë që nuk orientohet në objekte, por në aspektet subjektive. Vetëdija introverte shikon kushtet e jashtme, por zgjedh determinanten subjektive si për gjykim. Qëndrimi introvert në rastet normale udhëhiqet simbas strukturës psikologjike, e cila kryesisht është dhënë me trashëgim dhe kjo strukturë është sasi imanente e subjektit. Ashtu sikurse për introvertin është e pakapashme se si objekti gjithkund do të jetë element gjykimi, po ashtu për ekstravertin mbetet enigmë se si qëndrimet duhet të jenë predominante ndaj situatës objektive. Mënyrën e rregulluar të sjelljes (veprimit), Jungu e shënon si instikt, kurse mënyrën e kuptimit psikik të objektit e shënon si arketip. Arketipi është formulë simbolike, që gjithkund hy në funksion edhe aty ku ende s’ka kurrfarë nocione të vetëdijshme ose ku ato për shkaqe të brendshme ose të jashtme fare s’janë të mundshme. Përmbajtja e të pavetëdijshmes kolektive është e pranishme në vetëdije si botëkuptim i shprehur. Këto kuptime subjektive janë më të fuqishme se sa ndikimi i objekteve. Vlera e tyre psikike është më e lartë. Si duket paraqitet hipoteza se tipi introvert qëndron nën ndikimin e ndonjë force kompleksi të panjohur.

QËNDRIMI I PAVETËDIJSHËM

Pozita më e fuqishme e faktit subjektiv në vetëdije paraqet zvogëlim të vlerës së faktit objektiv. Objekti nuk e ka atë rëndësi që në realitet do të duhej t’i takonte. Objekti është sasi e forcës së padyshimtë, përderisa Uni-i është diçka mjaft e kufizuar dhe e harxhuar.


TIPARET PSIKOLOGJIKE TË FUNKSIONEVE THELBËSORE NË QËNDRIMIN INTROVERT

a) Mendimi

Mendimi introvert orientohet në rend të parë në faktet subjektive. Ideja fuqinë e vet të bindjes e fiton nga arketipi i saj i pavetëdijshëm.

b) Tipi i mundshëm introvert

Ashtu siç mundi të presupozoj Darvini tipin e mendueshëm normal ekstravert, ashtu edhe Kanti ia arriti të shënojë si në anë të kundërt tipin e mundshëm normal introvert. I pari flet për të dhënat objektive, i fundit thirret në faktet subjektive. Ai lejon ta keqtrajtojnë dhe ta shfrytëzojnë të tjerët vetëm të mos jetë i penguar në vazhdimësinë e ideve të tij. Lidhja e tij me objektin është sekundare. Puna rënd i shkon përdore. Mendimi i tij është pozitiv dhe sintetik.

c) Ndjenja

Ndjenja introverte kryesisht determinohet nga të dhënat subjektive.

d) Tipi ndijejor introvert

Jungu thotë se ky tip është më prezent te femrat. I përket temperamentit melankolik. Nuk ekspozohet, s’biejnë në sy.

e) Pasqyrë e shkurtër e tipeve racionale

Gjykimi racional do të duhej të referohej jo vetëm në faktet objektive, por edhe në faktet subjektive dhe të mbajë llogari edhe për njërën edhe për tjetrën. Tipet introverte racionale kanë gjykim racional, por se ky gjykim më shumë udhëhiqet ndaj të dhënave subjektive.

f) Ndijimi

Nëse shumë piktorë pikturojnë një peizazh të njëjtë, çdo pikturë do të jetë e ndryshme nga tjetra, për shkak të vështrimit të ndryshëm që dallon në pozicionin, lëvizjen, ngjyrën dhe figurën. Në këtë rast ndija kryesisht lidhet me subjektin e më pas në rend të dytë me objekt.

g) Tipi i ndijeshëm intravert

Ky tip më së shpeshti edhe për vetveten bëhet i pakuptimshëm. Zhvillimi i tij kryesisht e largon atë nga realiteti i objektit dhe i dorëzohet perceptimeve të tij subjective

h) Intuita
Sikurse ndija edhe intuita e ka faktin e vet subjektiv.

i) Tipi intuitive introvert

Intuitivi mbetet rregullisht së vëzhguari. Problemi i tij më i madh është përceptimi.

j) Pasqyra kryesore e tipeve iracionale

Njeriu i vlerës së ulët nuk është kurrë mësues i mirë. Atij i mungon arsyeja dhe etika e arsyes.

k) Fuksioni kryesor dhe ai ndihmës

Mendimi duhet të përjashtojë shpejt ndjenjën nëse do të jetë reale. Funksioni kryesor është empirik. Funksioni ndihmës është i dobishëm, vetëm nëse i shërben funksionit kryesor. Lehtë mund të shoqërohet me intuitën si funksion sekundar, ose gjithashtu mirë edhe me ndijen, por jo me ndjenjën. Intelekti praktik është i shoqëruar me ndijimin, intelekti spekulativ me intuitën, intuita artistike me ndërmjetësimin e ndjenjave dhe intuita filozofike me ndërmjetësimin e intelektit të fuqishëm të vizionit të vet në sferën e mendimit.


FJALA PËRFUNDIMTARE

Për arsyen modeste njerëzore menjëherë bie në sy fakti i qartë se çdo filozofi, e cila në të vërtetë nuk është vetëm histori e filozofisë bazohet në kushtet vetanake paraprake psikologjike. Ky kusht paraprijës mund të jetë i natyrës së pastër individuale dhe thjesht si është kuptuar nëse ka pasur kritikë psikologjike ndonjëherë. Procesi psikik nuk është vetëm objekt, por në kontakt të njëjtë edhe subjekt. Qëndrimet e shfaqura këtu mund të përshkruahen edhe nga këndvështrimet. Si do të ishte bota e sotme në përgjithësi sikur të ekzistonte njëtrajtëshmëria e vetëdijes. Nëse dëshirojmë të plotësojmë imazhin e psikës deri të plotshmëria, atëherë duhet pasur parasysh faktin e ndërnduarshmërisë psikike, sepse psika e vetëdijshme individuale bie gjithashtu në pamjen e përgjithshme të psikologjisë si dhe fundamentet e saj të pavetëdijes. Një proces psikologjik duhet ta sqaojë tjetrin. Intelekti është fuqi që mund edhe veteveten ta shtrojë jashtë vetes dhe ta mendojë veten. Intelekti është vetëm njëri ndër funksionet e llojllojshme psikike, i cili për nga natyra është në shërbim të njeriut, për konstruimin e figurave të tij objektive. Mohimi i ekzistimit të tipeve asgjë nuk ndihmon kundër faktit të ekzistimit të tyre.

Në fund të themi se Jungu sipas rendit alfabetik e sheh të domosdoshme që t’i shpjegojë nocionet psikologjike, të cilat të paktën ai vetë i ka përdorur, duke ia tërhequr vërejtjen lexuesit se ato janë vetëm sqarime siç i kupton vetë autori, sipas zbatueshmërisë së tij dhe se nuk kërkon kurrsesi që këto të përdoren dosido me çdo kusht si mundësi e vetme. Ne këtu kemi pasur parasysh akcentimin e asaj që është më thelbësore, sepse do të ishte absurde që të gjitha termet t’i japim ashtu siç edhe i ka sqaruar autori.


DEFINICIONET:

Afekti: Me afekt duhet kuptuuar atë gjendje ndijore që vërehet nga një anë nga inervacioni trupor dhe nga ana tjetër nga pengesat e njëmendta në rrjedhën e shfaqjes. Si sinonim i afekteve përdori emocionin.

Afektiviteti: Nocioni i sajuar nga Blojeri shënon jo vetëm afektet në kuptim të vërtetë, por edhe ndjenjat e lehta të toneve :kënaqësi ose pakënaqësi.

Apercepcioni: Proces psikik përmes të cilit çfarëdo përmbajtjeje të re i shtohet përmbajtja që veçmë dihet dhe me ç’ rast e shënojmë si të konceptuar, kuptuar ose si të qartë. kemi:1) active: kur subjekti vetvetiu nga motivet e tij me vetëdije dhe me vëmendje përvetëson përmbajtjen e re dhe e asimilon në përmbajtjen tjetër: pasive: kur përmbajtja e re lidhet ( përmes ndijave) ose nga brenda ( prej të pavetëdjshmes) dhe theksi qëndron në përmbajtjen e re që importohet.

Abstraksioni : është heqja ose ndarja e një përmbajtjeje nga një lidhje që përmbanë edhe elemente tjera. Ekziston edhe mendimi abstrakt, ndijimi, ndjenja (estetika) dhe intuita abstrakte(fantazia). Abstraksioni është një lëvizje introverte e libidos.

Arkaizmi: si karakteristikë e përmbajtjes psikike është e lidhur me fantazinë e së pavetëdijshmes që prek gjer te e vetëdishmja.

Asimilimi: është proces aperceptiv, i cili nga apercepcioni i pastër dallohet simbas elementit të bashkimit me materialin subjektiv.

Diferendimi : d.m.th zhvillim i dallueshmërisë, ndarje e pjesëve nga tërësia.

Psika: me këtë kuptojmë funksionin e caktuar, kompleksin e kufizuar, që më së miri mund ta karakterizojmë si personalitet. Ndërkaq me psikë kuptojmë procesin e tërë gjithëpërfshirës psikik, jo vetëm të së vetëdijshmes, por edhe të së pavetëdijshmes.

Imazhi fantastik: përkon vetëm në mënyrë indirekte me perceptimin e jashtëm të objektit. Ka karakter arkaik, atëherë kur tregon përputhje me motivet e njohura mitologjike.

Imazhi shpirtëror: është moment i caktuar ndër imazhet psikike, që e krijon e pavetëdishmja. Ndonjëherë mund të jenë edhe personazhe tërësisht të panjohura ose mitologjike.

Ekstraverzioni : është kthimi i libidos kah ana e jashtme.

Enantiodromia: d.m.th të shkuarit në anë të kundërt, sipas parimit heraklitian.

Fantazia: ndahet në 1) fantazma, me të cilën kuptojmë kompleksin e shfaqjeve që nga komplekset tjera dallon me atë që prej jasht nuk i përgjigjet asnjë gjendjeje reale të gjërave. Janë :a) active- të shkaktuara nga intuita b) pasive- pa qëndrim paraprak intuitiv dhe 2) imagjinata, e cila është veprimtari reproduktive ose krijuese që manifestohet me shumë forma bazë si në mendim, ndija, ndjenja dhe intuitë.

Funksioni: me funksion psikologjik nënkuptojmë formën e veprimit psikik që në rrethana të ndryshme, kryesisht mbetet e njëjtë me veten. Funksionet bazë janë dy racionale : mendimi dhe intuita dhe dy iracionale : ndija dhe ndjenja.

Funksioni i vlerës së ulët: është ai funksion i cili gjatë procesit të diferencimit mbetet mbrapa. Në rastet normale pjesërisht ose më së shumti i takon të pavetëdijshmes.

Funksioni transcendental: - simboli

Ideja: është përdorur si shprehje për t’u nënkuptuar si ndonjë imazh ikonik që është i ndarë, i abstraktuar nga konkretizimi real. Nga aspekti psikologjik thelbi i saj ekziston a priori si mundësi e dhënë e lidhjes së mendimeve në tërësi. Ideja është masë psikike që determinon jo vetëm mendimin, por si ide praktike edhe ndjenjën.

Identifikimi : është proces psikologjik me ç’rast personi pjesërisht tjetërsohet nga vetja e tij në krah të objektit, në të cilin subjekti është përkushtuar, p.sh: biri me të atin dhe anasjelltas. Dallohet nga imitimi për shkak të pavetëdijshmërisë (imitim i pavetëdijshëm).

Identiteti: Është barazvlerësim i pavetëdijshëm psikik me objektin, në të cilin barazohet supozimi naiv mbi njëllojshmërinë psikologjike me tjerët, p.sh: se ajo që për mua është e mirë është edhe për tjetrin dhe anasjalltas.

Individualiteti: nënkupton mëvetësinë dhe veçorinë e individit në çdo pikëpamje psikologjike. Individuale është çdo gjë që nuk është kolektive.

Intelekti: nënkupton drejtimin e të menduarit.

Introjeksioni : e futi në përdorim Avenarios, si term që i përgjigjet projeksionit.

Introverzioni: është kthimi i libidos kah ana e brendshme.

Intuita: është funksion psikologjik që përmes rrugës së pavetëdijshme (iracionale) bën perceptimin e objekteve të jashtme dhe të brendshme.

Iracional: është ajo që është jasht arsyes, e që me arsye nuk mund të arrihet.

Uni: nënkupton kompleksin e shfaqjeve që përbënë mesin e fushës së vetëdijes personale dhe për të cilën duket se ka kontinuitet të madh dhe identitet me vetveten personale.
Individi: është qenie e njësuar i karakterizuar me veçoritë e veta.
Kolektie: quajmë gjithë ato përmbajtje psikike që nuk i përkasin vetëm njërit, por njëkohësisht shumë individëve.
Kompenzimi: d.m.th zëvendësim ose barazvlerësim.
Kompleksi i fuqisë: shënojmë kompleksin e tërësishëm te të gjitha shfaqjeve dhe synimeve që kanë për tendencë, që Uni-n ta vendosim mbi ndikimet tjera.

Konkretizimi: nënkupton veçanërisht cilësinë e mendimit dhe ndjenjës që përfaqëson të kundërtën e abstraksionit.
Konstruktive: përdoret për shënimin e metodës që i kundërvihet metodës reduktive.
Li
Mendja: me analizën e mendimit është përcaktuar përmbajtja ose struktura e funksionit mendor.
Mendimi: një ndër katër funksionet psikike bazë është funksion psikik, i cili në përputhje me ligjet e tij sjell gjer te përmbajtja në ndërthurjet konceptuale.
Motivi: detyrim (shtytje) për veprimtari të caktuara. Shtytja mund të jetë e jashtme ose e brendshme.
E pavetëdishmja: është nocion i kufizuar psikik që mbulon gjithë përmbajtjet psikike ose ato procese që nuk janë të vetëdijshme. Për vëllimin e saj vendos përvoja.
Orientimi: si orientim duhet shënuar principin e përgjithshëm të ndonjë qëndrimi. Çdo qëndrim orientohet sipas pikëpamjeve të caktuara. Qëndrimi i mendimit orientohet sipas parimit logjik, kurse qëndrimi i ndjenjave orientohet sipas perceptimeve ndijore.
Ndija: duhet të dallohet nga ndjenja si proces krejt tjetër.
Ndjenja: është njëra ndër katër funksionet bazë psikike. Është proces subjektiv që kryhet në mes të unit dhe përmbajtjes së dhënë, të cilës i jep vlerë të caktuar në kontekst të përvetësimit ose refuzimit. Vetëm ndjenja aktivisht e drejtuar mund të konsiderohet si racionale, kurse ajo pasive është iracionale.

Individualja: është proces i diferencimit që ka për qëllim zhvillimin e individualitetit te personaliteti. Individualiteti do të thotë zgjerim i sferës së vetëdijes dhe jetës psikike të vetëdijshme.

Participation mystique: ky term rrjedh nga Levi Brilli. Me këtë nënkuptojmë llojin e veçantë të lidhshmërisë psikike me objektin. Ky përbëhet në atë që subjekti nuk mund të dallohet qartë nga objekti dhe shënohet si identitet i pjesshëm.

Projekcioni: d.m.th të vendosurit e ndonjë procesi subjektiv në objek. Dallojmë aktive dhe pasive. Pasivja është forma e thjeshtë e të gjitha projekcioneve patologjike dhe atyre normale, që nuk dalin nga asnjë qëllim, por janë ngjarje automatike. Aktivja gjendet si pjesë qënjësore përbërëse e aktit të kënaqësisë që shërben të sillet objekti në lidhje intime me subjektin.

Rcionale: është ajo që është e kuptueshme, që i përgjigjet arsyes . Është qëndrim parimi i të cilit është që mendimi, ndjenja dhe veprimi të formësohet sipas vlerave objektive.
i semiotikë- shenjë ose si simptomë e ndonjë procesi bazë.

Simboli: gjithnjë supozon se shprehja e zgjedhur është shenja më e mirë e mundshme ose formula për vendosjen e gjërave që relativisht janë të panjohura, por që dihet ose pretendohet se ekzistojnë. Çdo kuptim që shprehin simbolikë e shpjegon si an
Qëndrimi: është gadishmëri psikike për të reaguar ose mosreaguar në një drejtim të caktuar. Ebinghausi e kupton si dukuri ushtrimi, që atë të zakonshmen e fut në korniza individuale. Vunti thotë se ka karakter apercepcioni.
Shkalla e objektit: nënkupton atë kuptimësi të një ëndrre ose një fantazie, ku figura ose rrethana që shfaqet lidhet me figura reale objektive ose rrethana të tilla.
Shkalla e subjektit: nënkupton atë kuptimësi të një ëndrre ose nje fantazie tek e cila figura ose rrethana që shfaqet lidhet me subjektin.
Vetëdija: nënkupton lidhshmërinë e përmbajtjes psikike me Uni-n, përderisa ky Un këtë lidhshmëri e ndien si të tillë.
Tipi: është shembull që në mënyrë karakteristike shpreh karakterin e ndonjë lloji.
Vullneti: nënkupton energjinë e tërësishme psikike të vetëdijes që qëndron në dispozicion nga procesi që shkaktohet prej motivacionit të vetëdijshëm.