Me shtegtimin nga verilindja, gjatė mijėvjeēarit III para erės sonė, tė popullatave protoindoevropiane nė Evropėn Juglindore, grupet e para tė tyre duke anashkaluar kulturėn danubjane dhe pasi zunė vend nė Peloponėz, ranė nė kontakt me qytetėrimin qė lulėzonte nė Mesdheun lindor, nė plan tė parė, me qytetėrimin qė ndeshėn nė ishullin e Kretės. Nga simbioza e dy qytetėrimeve (e banorėve tė hershėm dhe ardhacakėve) u krijua i ashtuquajturi qytetėrim kreto-miken, nga i cili gjatė mijėvjeēarit tė parė para erės sonė lindi nė trevėn egjeane kultura klasike greke. Disa gjurmė tė kulturės materiale mesdhetare tė zbuluara nė pika tė ndryshme tė Shqipėrisė, tė Kosovės e Maqedonisė tregojnė se banorėt e hapėsirės sė sotme shqiptare ishin, tė paktėn qė nė mesin e mijėvjeēarit II para erės sonė, nė kontakt me kulturėn kreto-mikene, kėtė vatėr tė pėrparuar tė qytetėrimit mesdhetar parahistorik.
Aty nga fundi i mijėvjeēarit II para erės sonė, kur ende nuk ishte shuar kultura kreto-mikene, shfaqen nė viset e sotme shqiptare, popullatat indoevropiane tė etnikonit ilir. Nė identitetin etnik qė formuan nė Gadishullin Ballkanik kėta ilirė ose protoilirė, patėn si pėrbėrės krahas tradicionit kulturor indoevropian qė prunė me vete edhe elemente kulturorė tė qytetėrimit mesdhetar qė gjetėn nė atdheun e tyre tė ri. Kėtė e dėshmojnė pėrveē objekteve arkeologjike edhe disa fjalė me origjinė paraindoevropiane qė ruan gjuha e sotme shqipe, si p. sh. emrat: mal, vreshtė, shegė ose numėrorėt 20, 40 etj. Me pozicionin e tyre gjeografik, ilirėt qenė qė nė fillim, fqinjė tė grekėve tė lashtė,
pra fqinjė tė kulturės sė tyre klasike, e cila me produktet e saj qė pushtuan gjatė mijėvjeēarit tė parė para erės sonė njė mori fushash tė veprimtarisė njerėzore - shkencėn dhe filozofinė, letėrsinė dhe artin, mendimin politik dhe konceptin ligjor dhe me institucionet publike qė krijoi - fitoi epėrsi ndaj kulturave tradicionale tė Evropės dhe tė Mesdheut. Sipas mendimit tė pėrgjithshėm tė historianėve, kėto produkte, koncepte dhe institucione tė qytetėrimit klasik-grek krijuan kapitalin fillestar i cili i dha mundėsinė qytetėrimit evropian tė shkėputej qė nė Antikitet nga qytetėrimi, deri atėherė epror, aziatik, pra, tė realizonte autonominė nė fushėn e shkencės e tė kulturės pėrballė shkencės dhe kulturės joevropiane.
Si fqinjė veriorė tė grekėve tė lashtė, ilirėt hynė shumė shpejt nė kontakt me qytetėrimin e tyre klasik. Kėto kontakte u realizuan jo me udhėtimet e ilirėve nė botėn greke, por nga lundėrtarėt grekė, tė cilėt zbarkuan mallra dhe njerėz nė brigjet e Ilirisė, qė nė shekullin VII para erės sonė.
Vetėkuptohet se mallrat e tyre "moderne", pėr atė kohė sillnin me vete edhe "erėn" e qytetėrimit grek, kurse kolonistėt grekė, qė u vendosėn nė brigjet shqiptare sillnin fizikisht edhe vetė qytetėrimin helen. Dėshmi janė qytetet e bregdetit ilir (Durrėsi, Apollonia, Butrinti, Finiqi, Lisi), tė mbushur me kolonistė helenė, tė cilėt sollėn me vete shkencėn, filozofinė, letėrsinė, artin, mendimin politik, konceptin e ligjit, madje edhe institucionet publike, kulturore, artistike, sportive, muzikore helene.
Ndikimi nė hapėsirėn ilire i kėtij qytetėrimi tė pėrparuar u ndje edhe nė tiparet kulturore dhe urbanistike qė pėrvetėsuan edhe vetė disa qytete ilire, tė cilat nuk patėn kolonistė grekė, si p.sh. Bylisi, Amantia, Shkodra, Skampa, Antipatria etj. Megjithatė, qytetėrimi klasik dhe helenistik grek nuk arriti tė depėrtonte nė thellėsi tė vendit. Bashkėsitė ilire qė popullonin trevėn e brendshme, pėr arsye qė kėtu nuk ka vend pėr t'u trajtuar, qėndruan tė gozhduar pas tradicionit tė lashtė ilir.
Si rrjedhim, qytetėrimi i lashtė i ilirėve paraqitet me dy ngjyrime - nė viset bregdetare ai anon nga tradicioni klasik grek, kurse nė viset e brendshme, me njė fjalė, nė pjesėn mė tė madhe tė territorit tė ilirėve, ai u qėndroi besnik tradicionit autokton ilir. Me dy ngjyrime paraqitet edhe organizimi politik nė trevėn ilire. Nė viset bregdetare, organizimi politik ndoqi rrugėn e "polisit grek" - qytetit-shtet, sė bashku me institucionet publike tė hapėsirės helene. Pėrkundrazi, popullsitė e viseve tė tradicionit ilir, formuan shtete me pėrmasa provinciale dhe me regjim mbretėror, tė cilat nuk i njihte tradicioni helen. Sikurse dihet, periudha e shteteve ilire tė pavarura mori fund me pushtimin e kėtyre viseve nga Roma. Me pushtimin romak i cili filloi nė vitin 167 p.e.s. jeta e pavarur e ilirėve mori fund pėrgjithmonė. Vendin e shteteve ilire e zuri administrata romake. Pėrkundrazi, Roma edhe pasi pushtoi mbarė Greqinė, mbeti nga pikėpamja kultu-rore,pėrsėri inferiore ndaj qytetėrimit helenistik. Madje, Roma u bė trashėgimtarja mė e spikatur e qytetėrimit helenistik. Ajo u lidh aq ngushtė me kulturėn klasike greke, sa jo pa vend u kristalizua thėnia: "Nėse Roma e pushtoi ushtarakisht Athinėn - Athina e pushtoi kulturalisht Romėn". Megjithatė, Roma nuk mbeti pasive ndaj kulturės greke. Ajo pėrveēse e pasuroi atė mė tej, i shtoi asaj edhe pėrbėrės tė tjerė qė nuk i kishte qytetėrimi helenistik. Roma krijoi konceptin e njė pushteti universal, gjithnjė nė rritje, grumbulloi njė mori kombesh tė ndryshėm nė njė ēati tė vetme shtetėrore, lėvroi konceptin e njė shteti tė pėrqėndruar nė pėrmasa planetare, ēimentoi kanunet e marrėdhėnieve tė individit me familjen dhe me shtetin, edukoi qytetarėt me zbatimin e hekurt tė ligjit, i mėsoi qytetarėt tė rregullojnė jetėn private duke respektuar administratėn perandorake, e ngarkoi pushtetin me detyrėn e ndėrtimeve publike dhe ndėrmori komponentė tė tjerė qė janė trajtuar gjerėsisht nga historiografia botėrore.
Krijoni Kontakt