K R E U X
LĖVIZJA POLITIKE KULTURORE NĖ SHQIPĖRI PAS SHPALLJES
SĖ KUSHTETUTĖS TURKE
(1908 1910)
Revolucioni i turqve tė rinj (1908) dhe shqiptarėt
Pėrvoja e lėvizjes kombėtare e viteve tė fundit u tregoi shqiptarėve se njė nga rrugėt pėr tė krijuar kushte tė favorshme nė luftėn pėr autonominė e Shqipėrisė dhe pėr tė larguar rrezikun e copėtimit tė vendit ishte pėrmbysja e regjimit autokrat tė sulltanit dhe vendosja e njė rendi kushtetues, qė tė njihte tė drejtat kombėtare tė popujve tė shtypur. Pėr tia arritur kėtij qėllimi, njė varg personalitetesh shqiptare hynė nė bashkėpunim me lėvizjen nacionale-borgjeze tė turqve tė rinj? qė lindi nė vitet 80 tė shek. XIX dhe drejtohej kundėr absolutizmit tė sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit nė Stamboll, nė maj tė vitit 1889, tė Komitetit tė fshehtė Bashkim e Pėrparim (Ittihad ve Terakki), i cili pas disa vitesh u shpėrnda nga qeveria e sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarinė e tyre kryesisht jashtė vendit, ku gjatė viteve 1895-1896 formuan shoqėritė e tyre dhe nxorėn njė varg organesh shtypi.
Programi i turqve tė rinj, i formuluar nė mėnyrė mė tė pėrcaktuar nga grupi i Ahmet Rizajt, qė ishte vendosur nė mesin e viteve 90 nė Paris ku nxirrte gazetėn Meshveret (Debatet), ishte tepėr i kufizuar, pėrmbante vetėm kėrkesėn e zbatimit tė ligjeve qė kishin dalė nga koha e Tanzimatit (1839-1876) dhe nė mėnyrė tė veēantė rivendosjen e kushtetutės sė vitit 1876, me tė cilat synonin tė forconin qėndrueshmėrinė e Perandorisė Osmane ndaj ndėrhyrjes sė huaj. Turqit e rinj ishin kundėrshtarė tė autonomisė sė popujve tė shtypur, nuk merrnin nė konsideratė ēėshtjen kombėtare, qė pėrbėnte problemin themelor tė Perandorisė multietnike Osmane dhe synonin nė fund tė fundit tė forconin pushtetin e saj tė centralizuar mbi kėta popuj. Thelbin e kėtij programi e pėrbėnin ruajtja e unitetit dhe e tėrėsisė sė Perandorisė Osmane, paprekshmėria e dinastisė osmane, por me kusht qė pushteti i saj arbitrar, absolutist, tė shndėrrohej nė njė monarki kushtetuese parlamentare. Ideologjia e tyre nuk arriti tė ngrihej nė shkallėn e mendimit nacional-borgjez mė tė pėrparuar tė kohės, por vijoi tė mbėshtetej nė osmanizmin, panturkizmin dhe panislamizmin.
Megjithatė, kishte njė pikė takimi ndėrmjet lėvizjes sė turqve tė rinj dhe Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, qė qėndronte nė luftėn kundėr absolutizmit tė sulltanit, e cila ishte njė ēėshtje qė bashkonte shqiptarėt e popujt e tjerė tė shtypur me xhonturqit, megjithėse synimet e tyre nė kėtė luftė ishin tė ndryshme. Ndryshe nga turqit, shqiptarėt me pėrmbysjen e regjimit tė Abdyl Hamitit II synonin tė siguronin autonominė dhe tė hiqnin qafe zgjedhėn turke. Prandaj njė pjesė e atdhetarėve u pėrfshinė nė lėvizjen e turqve tė rinj qysh nė fillimet e saj dhe luajtėn atje njė rol tė rėndėsishėm. Njė nga themeluesit e komitetit tė parė xhonturk Bashkim e Pėrparim (1899) ishte shqiptari nga Struga, Ibrahim Temo, student i shkollės sė lartė ushtarake-mjekėsore tė Stambollit. Edhe pas arratisjes sė tij nga Turqia nė Rumani (nėntor 1895), doktor Ibrahim Temo mbeti njė nga veprimtarėt mė tė dalluar tė lėvizjes xhonturke dhe njėherazi njė nga pjesėmarrėsit mė aktivė tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare.
Nė lėvizjen e turqve tė rinj morėn pjesė gjithashtu Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi Ohri, Hoxha Kadriu (Prishtina), Jashar Erebara dhe mjaft atdhetarė tė tjerė brenda e jashtė atdheut.
Qysh nė vitet 1896-1897, kur shoqėria Bashkim e Pėrparim nuk kishte ngritur ende organizatat e saj nė Rumeli, falė ndihmesės sė degės sė Kostancės, tė kryesuar nga dr. Ibrahim Temoja dhe veprimtarėve tė tjerė shqiptarė, ajo arriti tė shtrinte ndikimin e vet nė Shkodėr, Durrės, Manastir, Ohėr, Strugė, Dibėr, Elbasan, Tiranė, Korēė, Starovė, Berat, Janinė dhe nė qendra tė tjera. Nė disa nga kėto qytete ishin ngritur edhe bėrthama tė shoqėrisė Bashkim e Pėrparim, ndėrsa nė Shkodėr vepronte nė vitet e fundit tė shek. XIX njė degė e organizuar e kėsaj shoqėrie. Kėto degė kishin marrėdhėnie me qendrat e Gjenevės e tė Londrės tė Bashkim e Pėrparimit. Nėpėrmjet portit tė Durrėsit dhe vijės Selanik-Manastir hynin nė Shqipėri, me anėn e postės austriake, gazetat e revistat e turqve tė rinj, qė shpėrndaheshin nė qytete tė ndryshme tė vendit.
Shqiptarėt qė morėn pjesė nė lėvizjen e turqve tė rinj, u pėrpoqėn tė formonin nė gjirin e kėsaj lėvizjeje njė krah demokratik-pėrparimtar, tė pėrbėrė kryesisht nga pėrfaqėsues tė popujve tė shtypur tė Perandorisė Osmane ose nga elementė tė moderuar turq, qė synonin tė pėrmbysnin absolutizmin e sulltan Abdyl Hamitit dhe tė shpallnin kushtetutėn.
Duke qenė pėrfaqėsues tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, kėta veprimtarė, nė njė varg thirrjesh drejtuar turqve e shqiptarėve, nė artikujt e botuar nė shtypin e turqve tė rinj dhe nė korrespondencat me Ahmet Rizanė e krerėt e tjerė xhonturq gjatė viteve 1896-1905, parashtruan si kėrkesa tė ngutshme njohjen e kombėsisė shqiptare dhe ēeljen e shkollave shqipe, bashkimin e tokave shqiptare nė njė vilajet tė vetėm, madje formimin e njė Shqipėrie autonome. Kėto kėrkesa u kundėrshtuan nga Ahmet Rizaj dhe krerėt e tjerė tė lėvizjes, qė i quanin ato tė papranueshme pėr kombin sundues (turk) qė ishte nė fuqi dhe pėr shtetin osman qė kishte si gjuhė tė pėrgjithshme dhe zyrtare atė osmane (turke).
Nė Kongresin xhonturk tė Parisit, qė u mbajt nė shkurt tė vitit 1902, morėn pjesė pėrveē turqve edhe shqiptarėt (Ismail Qemali, Dervish Hima, Jashar Erebara etj.), armenėt, maqedonėt, arabėt etj. Shqiptarėt, midis tė cilėve u shqua Ismail Qemali, kėrkuan qė tu njiheshin atyre dhe kombėsive tė tjera joturke liria e gjuhės dhe e shkollės amtare, si edhe tė drejtat e tjera politike. Ismail Qemali theksoi gjithashtu nevojėn e pėrgatitjes sė kryengritjes kundėr absolutizmit tė sulltanit, ku tė merrnin pjesė edhe forcat ushtarake. Por turqit e rinj deri nė fund tė vitit 1907 mbetėn nė pozita konservatore e reformiste, u shprehėn kundėr revolucionit dhe kryengritjes, duke i quajtur ato tė dėmshme e shkatėrrimtare pėr Turqinė.
Nė kėto rrethana, kur Shoqėria Bashkim e Pėrparim nuk deshi tu njihte popujve joturq asnjė tė drejtė kombėtare, pjesėmarrja e shqiptarėve nė lėvizjen e turqve tė rinj, deri nė pragun e Revolucionit xhonturk, nuk ishte e gjerė. Sikurse dėshmon edhe shtypi i kohės (Shqipėria, Bukuresht, 1897-1899; Drita, Sofje, 1901-1908; Shkopi, Kajro, 1907-1908; Kombi, Boston, 1906-1908 etj.), shumica e qarqeve atdhetare shqiptare e shihnin me mosbesim lėvizjen e turqve tė rinj dhe deri nė kėtė periudhė mbajtėn ndaj saj njė qėndrim tė rezervuar, madje opozitar. Edhe vetė turqit e rinj, deri nė vitet 1905-1906, nuk ndėrmorėn as nė Anadoll, as edhe nė Rumeli, veprime konkrete politike, organizative e tė armatosura, qė do ti tėrhiqnin shqiptarėt dhe popujt e tjerė nė lėvizje, por u kufizuan me propagandėn qė shtypi i tyre i jashtėm bėnte kundėr absolutizmit tė sulltanit, pėr rivendosjen e kushtetutės.
Zhvillimi me sukses i luftės sė armatosur tė popullit shqiptar dhe atij maqedon nga njėra anė, forcimi i ndėrhyrjeve tė Shteteve tė Mėdha dhe tė atyre fqinje nga ana tjetėr, i nxitėn turqit e rinj tė shtonin pėrpjekjet pėr tė tėrhequr nė anėn e tyre shqiptarėt e maqedonėt. Nė vitin 1906 u ngrit qendra e Selanikut e Bashkim e Pėrparimit, qė luante rolin e njė komiteti qendror pėr Turqinė evropiane dhe zhvillonte njė propagandė tė gjerė nė vilajetet e Rumelisė. Nė Kongresin e dytė, qė u mbajt nė Paris nė dhjetor tė vitit 1907, turqit e rinj po pėr kėtė qėllim pranuan tė pėrdornin kryengritjen e armatosur si mjet tė luftės kundėr absolutizmit tė sulltanit dhe pėr tė rivendosur kushtetutėn.
Nė shpėrthimin e shpejtė tė revolucionit ndikuan veēanėrisht dy ngjarje tė rėndėsishme ndėrkombėtare, tė cilat u vlerėsuan si hapa tė mėtejshėm nė politikėn kapitulluese tė sulltanit pėrpara Fuqive tė Mėdha dhe si njė kėrcėnim i rėndė pėr tėrėsinė e Perandorisė. Nė janar tė vitit 1908 ministri i Punėve tė Jashtme tė Austro-Hungarisė, Erental, deklaroi se qeveria e tij me pėlqimin e sulltanit do tė fillonte ndėrtimin e hekurudhės sė Mitrovicės. Nė kėtė mėnyrė Vjena do tė lidhej drejtpėrdrejt me vijėn hekurudhore qė shkonte pėrmes vilajeteve shqiptare tė Kosovės e tė Manastirit dhe dilte nė Selanik. Ndėrtimi i njė hekurudhe tė tillė do tė lehtėsonte depėrtimin austriak nė dy vilajetet shqiptare dhe nė territoret e tjera me popullsi sllavo-maqedone. Si pėrgjigje ndaj kėtij veprimi tė njėanshėm tė Austro-Hungarisė, nė qershor 1908 u mbajt takimi i Revalit (Rusi), i carit tė Rusisė me mbretin e Anglisė, nė tė cilin u arrit marrėveshja anglo-ruse mbi programin e reformave tė reja nė Maqedoni, qė do tė ēonin nė forcimin e kontrollit tė kėtyre fuqive nė Turqinė Evropiane.
Duke qenė tanimė tė bindur se Turqia Evropiane do tė shkėputej nga Perandoria Osmane, qoftė si rrjedhojė e ndėrhyrjeve tė Fuqive tė Mėdha, qoftė pėr shkak tė lėvizjeve ēlirimtare shqiptare e maqedone, xhonturqit i shtuan pėrpjekjet pėr organizimin e kryengritjes sė armatosur. Ky orientim i ri, si edhe premtimet qė u bėnė shqiptarėve, maqedonėve e popujve tė tjerė pėr tu dhėnė, bashkė me kushtetutėn, lirinė, barazinė, vėllazėrimin dhe drejtėsinė, i siguruan udhėheqjes xhonturke pėrkrahjen e kėtyre popujve e nė mėnyrė tė veēantė tė shqiptarėve. Nė kėtė ndikuan edhe thirrjet qė xhonturqit u drejtuan shqiptarėve gjatė vitit 1908, tė cilat kishin njė tingėllim antiimperialist, bėnin fjalė pėr synimet e Austro-Hungarisė dhe tė Italisė pėr tė pushtuar vilajetet shqiptare tė Shkodrės, tė Kosovės dhe tė Janinės. Nė kėto rrethana u rrit ndikimi i xhonturqve mbi popujt e Rumelisė dhe veēanėrisht nė Shqipėri.
Nė pranverėn e verėn e vitit 1908, nė njė varg qytetesh tė Shqipėrisė, si nė Ohėr, Prespė, Strugė, Manastir, Shkup, Gjirokastėr, Shkodėr, Prizren, Ferizaj, Mitrovicė etj., pėrveē komiteteve kombėtare Pėr lirinė e Shqipėrisė, u formuan edhe komitetet xhonturke Bashkim e Pėrparim, ku krahas turqve hynė edhe oficerė e intelektualė shqiptarė. Suksese mė tė mėdha turqit e rinj siguruan nė repartet ushtarake, sidomos midis oficerėve e ushtarėve shqiptarė. Shumica e oficerėve shqiptarė tė garnizonit tė Shkupit pėrkrahu lėvizjen e turqve tė rinj. Nė verėn e vitit 1908 u bėnė tė shpeshta edhe veprimet kundėrqeveritare tė ushtarėve dhe tė oficerėve shqiptarė tė garnizonit tė Shkodrės.
Zgjerimi i veprimtarisė sė organizatave xhonturke nė Shqipėri e nė Maqedoni u dha mundėsi turqve tė rinj tė fillonin kryengritjen. Mė 3 korrik tė vitit 1908 ngriti krye reparti ushtarak i Resnjės, i komanduar nga oficeri shqiptar Ahmet Njaziu. Kjo kryengritje u pasua nga ajo e majorit turk Enver Beut, qė shpėrtheu mė 6 korrik nė Demir Hisar. Kėto dy ngjarje shėnuan fillimin e Revolucionit xhonturk, qė u pėrhap pastaj nė qytetet kryesore tė Shqipėrisė e tė Maqedonisė, tė cilat u bėnė vatra e tij kryesore.
Nė proklamatat, qė Ahmet Njaziu dhe Komiteti Bashkim e Pėrparim pėrhapėn nė ditėt e para tė korrikut tė vitit 1908 nė qytetet e fshatrat e Shqipėrisė, theksohej se synimi i tyre ishte tė shpallnin kushtetutėn dhe me kėtė akt tu siguronin gjithė popujve tė perandorisė, pa dallim feje, lirinė, barazinė, vėllazėrinė dhe drejtėsinė, ndėrsa fshatarėve shqiptarė iu premtua se do ti ēlironin nga taksat dhe do ti shpėtonin nga arbitrariteti i nėpunėsve. Sikurse pohon Ahmet Njaziu nė Kujtimet e tij (Hatirati Niazi, Stamboll, 1910), kryengritja u pėrkrah nga fshatarėsia shqiptare e rretheve tė Resnjės, tė Ohrit, tė Starovės, tė Dibrės, tė Elbasanit, tė Korēės, qė formoi njėsitė e saj vullnetare tė armatosura dhe u hodh nė luftė kundėr pushtetit autokratik tė sulltanit.
Qysh nė ditėt e para tė revolucionit qeveria e Stambollit, duke qenė e ndėrgjegjshme pėr rolin e shqiptarėve nė kėto ngjarje, dėrgoi kundėr kryengritėsve gjeneralin turk, Shemsi Pasha, i cili, siē thuhej nė njė nga dokumentet e kohės, njihej si specialist pėr shtypjen e shqiptarėve. Por Shemsi Pasha, me vendim tė komitetit xhonturk tė Manastirit, u vra sapo mbėrriti kėtu, mė 7 korrik tė vitit 1908.
Pėrputhja e kėrkesave tė reja, qė xhonturqit shpallėn nė ditėt e para tė kryengritjes sė korrikut, me ato tė lėvizjes shqiptare ēoi nė bashkėpunimin ndėrmjet komiteteve Pėr lirinė e Shqipėrisė dhe atyre xhonturke. Qė nė ditėt e para tė kryengritjes Komiteti i fshehtė i Korēės e pėrkrahu revolucionin me njerėz e me tė holla dhe u bėri thirrje ēetave shqiptare tė bashkoheshin me repartet kryengritėse. Ky akt pati rėndėsi tė veēantė, sepse me kėtė komitet ishin lidhur komitetet e fshehta Pėr lirinė e Shqipėrisė tė qyteteve tė Shqipėrisė sė Jugut. Me kryengritjen e turqve tė rinj u bashkua qė nė ditėt e para edhe Komiteti shqiptar i Ohrit.
Me kryengritjen u bashkuan gjithashtu ēetat e armatosura shqiptare, tė cilat iu pėrgjigjėn thirrjes pėr bashkėpunim, qė Ahmet Njaziu, qysh mė 5 korrik, u kishte drejtuar atyre e sidomos ēetės sė Ēerēiz Topullit, qė kishte ndikim tė madh nė Toskėri. Si komitetet, ashtu edhe ēetat shqiptare nuk hoqėn dorė nga programi i tyre kombėtar dhe gjatė bisedimeve me xhonturqit paraqitėn kėrkesėn e autonomisė sė Shqipėrisė. Mė 20 korrik 1908, pas takimit qė u bė nė fshatin Ēėravė tė Pogradecit, u arrit marrėveshja ndėrmjet pėrfaqėsuesve tė Ahmet Njaziut dhe atyre tė ēetave shqiptare, tė udhėhequra nga Ēerēiz Topulli. Shqiptarėt paraqitėn si kusht pėr bashkėpunim kėrkesėn e autonomisė sė vendit, qė Shqipėria tė sundohej vetvetiu nga njė guvernator i dėrguar prej sulltanit. Mihal Gramenoja, pjesėmarrės aktiv i kėtyre ngjarjeve, shkruante nė kujtimet e tij (Kryengritja Shqiptare, Vlorė, 1925) se pėrfaqėsuesit e Njazi Beut nuk i kursyen premtimet e tyre dhe deklaruan se do tė plotėsoheshin tė gjitha kėrkesat e shqiptarėve.
Krijoni Kontakt