K R E U IX
ZHVILLIMI I IDEOLOGJISĖ DHE I KULTURĖS SĖ RILINDJES KOMBĖTARE
(VITET 80 TĖ SHEK. XIX - 1912)
Epoka e Rilindjes karakterizohet nga zhvillimi i njė ideologjie e kulture tė re me karakter kombėtar e demokratik, nga pėrpjekjet qė rilindėsit e shquar bėnė pėr ruajtjen dhe lėvrimin e gjuhės shqipe, pėr zhvillimin e letėrsisė dhe ēeljen e shkollave nė gjuhėn amtare si mjete pėr ngritjen e ndėrgjegjes politike tė popullit shqiptar e afirmimin e tij kombėtar.
Njė hov tė mėtejshėm nė kėtė periudhė tė Rilindjes mori zhvillimi i mendimit politik, shoqėror e filozofik, qė u pėrpunua nga iluministėt e mendimtarėt mė tė shquar nė bazė tė pėrgjithėsimit tė pėrvojės sė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare dhe tė luftės sė armatosur tė popullit shqiptar kundėr robėrisė osmane e politikės pushtuese tė shteteve fqinje. Ky mendim politik e shoqėror dhe nė tėrėsi programi politik i Rilindjes u pėrgjigjeshin detyrave tė bashkimit e tė ēlirimit kombėtar, qė objektivisht shtroheshin pėr zgjidhje para shoqėrisė shqiptare. Por ato karakterizoheshin gjithashtu nga njė frymė e theksuar demokratike, shprehnin aspiratat e gjithė popullit pėr liri, pavarėsi dhe pėrparim ekonomiko-shoqėror e politik tė vendit.
Njė rol tė madh nė pėrpunimin e mendimit politik e shoqėror tė Rilindjes luajtėn shtypi patriotik dhe letėrsia artistike, qė morėn gjithnjė e mė shumė karakter politik, pėrmbajtje kombėtare e frymė luftarake.
1. MENDIMI POLITIKO-SHOQĖROR, SHKRIMI
DHE SHKOLLA SHQIPE
Pashko Vasa (1825-1892)
Radhitet ndėr njerėzit e mėdhenj tė Rilindjes qė hodhėn themelet e ideologjisė sė saj dhe u shquan nė fushėn e mendimit e tė veprimit politik dhe nė atė tė krijimtarisė letrare. U lind nė Shkodėr ku kreu mėsimet e para. Pasi kreu studimet e mesme nė Venedik, punoi si sekretar i konsullatės britanike nė Shkodėr, por shpejt e braktisi atė detyrė dhe rreth vitit 1847 u hodh nė Itali, ku mori pjesė nė luftėn ēlirimtare tė italianėve kundėr zgjedhės sė huaj. Por lufta e sakrificat e tij pėr ēlirimin e Italisė u shpėrblyen me intriga e pėrndjekje qė e ēuan nė burg. I zhgėnjyer, shtrėngohet tė vendoset nė Stamboll, ku mė pas zuri vende me rėndėsi nė administratėn osmane. Por kjo nuk e pengoi tė lidhej me lėvizjen atdhetare tė shqiptarėve dhe tė bėhej njė nga figurat kryesore tė saj.
Veprimtarinė mė tė dendur e zhvilloi nė vitet 70, kur bashkė me Kostandin Kristoforidhin u pėrpoqėn pėr krijimin e njė shoqėrie pėr pėrhapjen e shkrimit shqip dhe pėr zgjimin e vetėdijes kombėtare. Nė vitet e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, krahas Abdyl Frashėrit, u shqua si njė nga figurat kryesore tė Komitetit tė Stambollit. Mė 1878 ai u gjend nė Kosovė. Duke qenė nė epiqendėr tė ngjarjeve, qė shėnuan fillimin e njė epoke tė re nė historinė e pėrpjekjeve tė shqiptarėve pėr liri e pėr shtet tė pavarur kombėtar, ai u bė njė nga veprimtarėt mė aktivė pėr organizimin e Lidhjes dhe pėr njohjen ndėrkombėtare tė ēėshtjes shqiptare. Me anė tė disa memorandumeve drejtuar qarqeve diplomatike angleze e austro-hungareze dhe sidomos me anėn e memorandumit tė njohur tė 20 qershorit 1878, shkruar padyshim me dorėn e tij dhe drejtuar pėrfaqėsuesve tė shteteve pjesėmarrėse nė Kongresin e Berlinit, Pashko Vasa, ndėr tė parėt politikanė e diplomatė shqiptarė, i bėri tė pranishėm opinionit ndėrkombėtar faktin se “po lind njė ēėshtje e re, ēėshtja shqiptare”.
Ėshtė autor i disa veprave me karakter politik e historik, me tė cilat mbrojti ēėshtjen shqiptare dhe pėrpunoi bazat e ideologjisė kombėtare. Ndėr to veēohet vepra “E vėrteta mbi Shqipėrinė dhe shqiptarėt”, botuar nė frėngjisht nė Paris, mė 1879, nė tė cilėn, krahas tė dhėnave historike pėr popullin shqiptar dhe pėr qėllimet e luftės sė tij, parashtroi me njė forcė tė rrallė kėrkesat themelore tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare.
Programi qė projektoi Pashko Vasa nė kėtė vepėr pėr tė ardhmen e Shqipėrisė ėshtė njė program kombėtar, iluminist, qė ka nė themel tė tij idenė e bashkimit tė tė katėr vilajeteve shqiptare nė njė vilajet tė vetėm, dhe tė forcave tė gjalla tė kombit, idenė e zhvillimit tė potencialeve krijuese tė popullit, tė shfrytėzimit tė burimeve ekonomike tė vendit, zhvillimin e arsimit, tė kulturės e tė shkollės shqipe. Pashko Vasa ėshtė njė reformator dhe njė statist vizionar kur shkruan se ėshtė e domosdoshme qė “t’i jepet Shqipėrisė njė organizim i fortė, homogjen, kompakt, nė pajtim me nevojat e saj dhe me karakterin e popullsisė sė saj”, qė “tė vihet nė gjendje, me anė reformash radikale, pėr tė zhvilluar forcat e veta intelektuale, pasurinė dhe fuqinė ushtarake”.
Nė kėtė vepėr janė shkrirė argumenti shkencor i historianit, shpirti i poetit dhe forca e propagandistit tė ideve kombėtare, i cili pasi parashtron fakte pėr lashtėsinė e shqiptarėve, pėr tiparet e karakterit tė tyre burrėror e tė panėnshtruar, shpreh vendosmėrinė e kėtij kombi pėr tė jetuar i lirė nė trojet e veta. “Ne do tė parapėlqenim ta qanim Shqipėrinė tė vdekur, - shkruan ai, - sesa ta shihnim tė copėtuar nė dobi tė fqinjėve. Nuk duam qė populli shqiptar tė bjerrė tipin e vet karakteristik, doket e veta, gojėdhėnat e veta dhe gjuhėn e vet”.
Penės sė Pashko Vasės i pėrkasin edhe dy veprat historike nė frėngjisht: “Skicė historike pėr Malin e Zi sipas traditave tė Shqipėrisė” (1872) ku pėrshkruan pashallėkun e Shkodrės nėn Bushatllinjtė dhe “Bosnja e Hercegovina gjatė misionit tė Xhevdet Efendiut” (1865).
Pashko Vasa ishte njė nga themeluesit e veprimtarėt mė aktivė tė “Shoqėrisė sė tė shtypurit shkronja shqip”. Ai ėshtė autor i disa veprave qė u shėrbenin pėrpjekjeve shkencore pėr shkrimin e shqipes dhe pėr mėsimin e saj. Mė 1878 ai pati botuar nė frėngjisht njė libėr me titull “Alfabeti latin i zbatuar nė gjuhėn shqipe”, ku paraqet projektin e vet pėr njė alfabet tė shqipes. Me kėtė libėr ai pėruronte debatin e gjatė pėr ēėshtjen e alfabetit, si njė nga pikat kyēe pėr njė zhvillim tė njėsuar gjuhėsor e kulturor e pėr pasojė edhe politik tė shqiptarėve.
Si njė nga anėtarėt mė aktivė tė “Shoqėrisė sė tė shtypurit shkronja shqip”, Pashko Vasa ėshtė edhe njė nga bashkautorėt e tė parės vepėr tė botuar prej saj, i “Alfabetares sė gjuhės shqipe”, qė hidhte bazat e literaturės didaktike tė shkollės kombėtare shqipe. Atje ai botoi prozėn “Shqypnia dhe Shqyptarėt”, e cila u drejtohej shqiptarėve qė duhej tė mėsonin historinė e tyre.
Autor i disa veprave letrare nė gjuhė tė huaj, i prozės memorialistike nė italisht “Burgu im” (1850), i romanit me temė nga jeta shqiptare “Barda e Temalit” (1890) nė frėngjisht, i lirikave italisht “Rose e spine” (“Trėndafilė dhe gjemba”, 1873), ai mbeti i njohur si poet me veprėn poetike “Mori Shqypni” tė krijuar mė 1880 nė ditėt e Lidhjes sė Prizrenit. Poezia qarkulloi si fletė fluturuese dhe i mrekulloi atdhetarėt me forcėn e ideve e tė artit tė saj. E ndėrtuar mbi bazėn e kontrastit poetik midis tė kalurės sė lavdishme tė shqiptarėve dhe mjerimit ku i kishte hedhur robėria osmane, vjersha tingėllon si njė kushtrim lufte. Ajo ėshtė njė manifest poetik i Rilindjes, njė nga kryeveprat e poezisė shqipe tė kohės. Por mbi tė gjitha ajo mbeti njė pikė referimi pėr tė gjitha kohėt me idenė e bashkimit tė shqiptarėve tė tė tri besimeve, duke vėnė mbi fetė shqiptarinė qė autori e quan “fe tė shqyptarit”.
Ky laicizėm i ndėrgjegjes kombėtare ėshtė njė nga arritjet e mėdha tė Rilindjes.
Krijoni Kontakt