Close
Faqja 4 prej 6 FillimFillim ... 23456 FunditFundit
Duke shfaqur rezultatin 61 deri 80 prej 116
  1. #61
    Burr' i dheut, shkruar më 1907. Ajo u pasua nga komedia origjinale në një akt Pas vdekjes, shkruar më 1910 dhe botuar, ashtu si dhe tragjedia, më 1937 nga Sofokli Çapi. Një tjetër dramë në vargje, që mbeti e pabotuar sa qe gjallë, është një komedi në katër akte Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër. Po të gjykojmë sipas kritereve bashkëkohore, asnjëra nga këto pjesë dramatike, të shkruara kur dramaturgjia shqiptare ishte në shpërgenj, nuk të ngjall frymëzim. Pjesa teatrale Detyra ka humbur, sikundër ka humbur edhe përmbledhja poetike e Çajupit Kenge dhé vomé, vargje të Luftës së Parë Botërore. Ndër krijimet më minore të këtij autori janë dy tregime të shkurtra të shkruara frëngjisht, një pamflet për 'Klubin e Selanikut' të botuar më 1909 në të përmuajshmen e Jani Vruhos në Kajro Rrufeja, dhe një letërkëmbim me Visar Dodanin, Jani Vruhon dhe Asdrenin. Çajupi s'ishte aspak poet modern. 'Weltanschauung'-u i tij ishte i lidhur me luftën e lëvizjes kombëtare dhe me kulturën e Rilindjes. Njëkohësisht, nëse krahasojmë vargun e tij me atë të Naim Frashërit, do të vëmë re një evoluim të qartë. Ky hap përpara drejt një kulture sovrane për një komb sovran bëhet edhe më i dukshëm në veprat e bashkëkohësit të tij nga Shqipëria e veriut, Ndre Mjeda prej Shkodre, i cili do të ushtronte një ndikim shumë më të gjerë në kulturën shqiptare të fillimit të shekullit të njëzetë.

    Sikundër Çajupi, poeti klasik Ndre Mjeda (89) (1866-1937) është një urë që lidh kulturën e Rilindjes të periudhës së fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë me krijimtarinë letrare dinamike të periudhës së pavarësisë. Mjeda ka lindur më 20 nëntor 1866 në Shkodër dhe, ashtu si shumë shkrimtarë të tjerë gegë të kësaj kohe, shkollimin e mori nga jezuitët. Në edukimin e tij patën ndikim shkrimtari jezuit Anton Xanoni (1863-1915) dhe poeti françeskan Leonardo De Martino (1830-1923). Shoqata e Jezuit e dërgoi djaloshin Mjeda jashtë për studime e specializime. Në fillim ndenji tre muaj në pranverë 1880 në fshatin Cossé-le-Vivien afër Lavalit në perëndim të Francës, kurse më pas ndoqi një kolegj në manastirin Kartuzian të Porta Coeli-t në veri të Valencias në Spanjë, ku studioi për letërsi. Më 1883 e gjejmë në Kroaci, ku studion retorikë, latinisht dhe italisht në një institut jezuit në Kraljevica (ital. Porto Re) në bregdetin dalmat. Nga 1884 deri në fillim të vitit 1887 u stërvit në një kolegj që drejtohej atje nga Universiteti Gregorian i Romës, kurse më 1887 u transferua në një kolegj Gregorian tjetër në Kieri (Chieri), në juglindje të Torinos, ku ndenji deri në fund të atij viti.

    Në këto vite Ndre Mjeda filloi të shkruajë poezi shqip, ndër to edhe vjershën melankolike mjaft të lexuar Vaji i bylbylit, botuar më 1887 në broshurën Scahiri Elierz (Poeti i nderuar), ku shpreh mallin për vendin e tij. Po e kësaj periudhe është vjersha Vorri i Skanderbegut. Tema e shqiptarit në mërgim, që e merr malli për atdheun nën zgjedhën turke, ishte më se e zakontë në letërsinë e Rilindjes, sidomos në dhjetëvjeçarin pas dështimit të Lidhjes së Prizrenit. Edhe shumë vjersha të tjera nga pena e tij u kushtohen temave të tilla kombëtare. Por në poezinë e Mjedës ndihet ndikimi jo vetëm i kulturës rilindëse të kohës, por edhe i mësuesit të tij Leonardo De Martino, poetit katolik shkodran, përmbledhja poetike e të cilit e përpunuar bukur me 442 faqe e në dy gjuhë L'Arpa di un italo-albanese (Harpa e një italo-shqiptari) kishte dalë në Venedik më 1881. Po aq ndihet në vargun e Mjedës edhe ndikimi i poetëve bashkëkohës të Italisë: atdhetarit Xhozue Karduçi (Giosuè Carducci, 1835-1907), medituesit Xhovani Paskoli (Giovanni Pascoli, 1855-1912), të ndjeshmit Gabriele D'Anuncio (Gabriele D'Annunzio, 1863-1938) si dhe i letërsisë latine të lashtësisë klasike.

    Nga 1887 deri më 1891 Mjeda dha muzikë në kolegjin Marko Xhirolamo Vida (Marco Girolamo Vida) në Kremona buzë lumit Po, qytet i kompozitorit Klaudio Monteverdi (1568-1645) dhe i Antonio Stradivarit (1644-1737). Atje, dhe në Soresina, ai vazhdoi të shkruajë poezi e njëkohësisht iu përkushtua përkthimit të letërsisë fetare. Më 1888 Propaganda Fide në Romë

    __________________________________________________ _________________

    89 kr. Gradilone 1960, f. 162-206, Shuteriqi 1963b, M. Gurakuqi 1980, Idrizi 1980, Qosja, Historia, vëll. 3 (1986), f. 427-510, dhe Quku 1990.
    __________________________________________________ _________________

    botoi librin e tij Jeta e sceitit sc' Gnon Berchmans (Jeta e Shën Gjon Berhmansit), për një shenjtor jezuit nga Brabanti (1599-1621), kurse më 1892 T' perghjamit e Zojs Bekume (Përngjasim i Zojës së Bekueme), përkthyer nga spanishtja. Më pas ai do të botonte një përkthim nga Katekizmi i madh në tre vëllime, Historia e shejtë, dhe një jetëshkrim të Shën Alojsius nga Gonzaga (1568-1591).

    Nga viti 1891 Mjeda studioi për disa vjet në fakultetin teologjik të kolegjit Gregorian të Krakovit në Poloninë katolike. Atje u njoh me veprat filologjike të albanologëve Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900) dhe Holger Pedersen (1867-1953). Vjersha e Mjedës Gjûha shqype, e shkruar në dhjetor 1892, iu përkushtua gjuhëtarit austriak Majer, vepra monumentale e të cilit Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache (Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe) kishte qenë botuar një vit më parë në Strasburg. Veprat e Majerit dhe Pedersenit zgjuan te Mjeda interesimin për historinë dhe zhvillimin e gjuhës shqipe, që do të vazhdonte edhe në vitet e mëvonëshme dhe do të kthehej në një ndihmesë për vetë problemin e alfabetit, nëpërmjet punës së tij me tekstet shkollore dhe studimet për autorët e vjetër katolikë Pjetër Budi (1566-1622) dhe Pjetër Bogdani (rr. 1630-1689). Më 1893 poetin e gjejmë në Goricia buzë kufirit italo-slloven, kurse pas një viti përsëri në Kraljevica, ku dha mësim filozofi e teologji e ku shërbeu si bibliotekar në kolegjin Gregorian. U emërua profesor i logjikës e më pas i metafizikës. Thuhet se më 1898, në gjirin e jezuitëve të Kraljevicës shpërtheu një konflikt, me sa duket për lidhjet e tyre me Austro-Hungarinë dhe me Vatikanin. Hollësitë e skandalit nuk njihen me saktësi, por dihet se Ndre Mjeda u përfshi njëfarësoj në këtë konflikt dhe menjëherë u përjashtua apo dha dorëheqjen atë vit nga Urdhri Jezuit.

    Më 1899, me ndihmën e të vëllait Lazër Mjeda, peshkop i Sapës që më 1896 e më pas kryepeshkop i Prizrenit e kryepeshkop i Shkodrës, e sidomos me ndihmën e Preng Doçit (1846-1917), abati me influencë i Mirditës dhe vetë poet i lëvizjes kombëtare, Ndre Mjeda u emërua mësues në Vig, në krahinën malore të Mirditës. Gjithashtu mori pjesë në fillim në veprimtarinë e shoqërisë letrare Bashkimi, që ishte themeluar atë vit në Shkodër me mbështetjen austro- hungareze nga Preng Doçi, Ndoc Nikaj dhe Gjergj Fishta. Më 1901, për shkak të pikëpamjeve të ndryshme lidhur me alfabetin, Ndre dhe Lazër Mjeda themeluan një organizatë tjetër, shoqatën letrare Agimi, e cila gjithashtu propagandonte përdorimin e shqipes në tekste shkollore e letërsi, e që ishte për një sistem shkronjash me kroatishten si model. Me këtë alfabet Ndre Mjeda dhe Anton Xanoni botuan një numër këndimesh për shkollat shqipe, ndër to Këndimet për shkollat e para të Shqypnisë, i cili përmbante një numër tekstesh në prozë të shkruara nga Mjeda. Në fillim të shtatorit 1902, Mjeda u ftua në Hamburg për të marrë pjesë në Kongresin e 13-të Ndërkombëtar të Orientalistëve, ku lexoi një kumtesë me titull De pronunciatione palatalium in diversis albanicae linguae dialectis (Mbi shqiptimin e palataleve në dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe). Interesimi i zjarrtë i Mjedës për çështjen e alfabetit të shqipes bëri që ai, pavarësisht nga problemet me autoritetet osmane, të marrë pjesë në Kongresin e Manastirit më 1908, ku alfabeti i tij Agimi humbi para atij Bashkimi të Gjergj Fishtës. Mjeda ishte anëtar i Komisisë Letrare të ngritur në Shkodër më 1 shtator 1916 nën administratën austro-hungareze, kurse nga 1920 deri më 1924 ishte deputet në parlament. Pas dështimit të Revolucionit të Qershorit të Fan Nolit dhe vendosjes përfundimtare të diktaturës së Zogut në fund të vitit 1924, ai u tërhoq nga politika dhe punoi më pas si famullitar në Kukël, një fshat midis Shkodrës dhe Shëngjinit. Nga viti 1930 qe mësues i gjuhës dhe letërsisë shqiptare në kolegjin jezuit në Shkodër, ku edhe vdiq më 1 gusht 1937.

    Poezia e Mjedës, sidomos përmbledhja e tij Juvenilia, Vjenë 1917, shquhet për stilin klasik dhe pastërtinë e gjuhës. Ndoshta nuk është rastësi që titulli i kësaj vepre më të shquar të Mjedës është po ai i vëllimit poetik të Xhozue Karduçit Iuvenilia i botuar pothuajse një gjysëm shekulli më parë. Juvenilia e Mjedës përfshin jo vetëm poezi origjinale, por edhe përshtatje nga poezia e huaj - nga Tomaso Grosi (Tommaso Grossi, 1790-1853), Xhuzepe Kaparoco (Giuseppe Capparozzo, 1802-1848), Çarls Vulf (Charles Wolfe, 1791-1823) dhe nga Johan Volfgang fon Gëte (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832). Një cikël i dytë poezish i nisur nga Mjeda do t'u kushtohej qyteteve të lashta të Ilirisë: Lissus (Lezha), Scodra (Shkodra), Dyrrachium (Durrësi) dhe Apollonia (Pojani). Por vetëm dy pjesët e para të këtij cikli mundën të shohin dritën e botimit. Lissus, e përbërë prej dymbëdhjetë sonetesh, doli në maj 1921 në të përmuajshmen françeskane Hylli i Dritës, kurse Scodra u botua pas vdekjes së autorit më 1939.

    Po nga kjo periudhë e jetës së tij është cikli Lirija i përbërë prej gjashtë sonetesh, si dhe oda e shkëlqyer Shqypes arbnore, e botuar së pari nga Fulvio Kordinjano S.J. (Fulvio Cordignano, 1887-1952) më 1931, e cila fillon me këto vargje:


    "Nalt përmbi re, mbi qeta
    Shndritsa për bor' amshore,
    Porsi 'j vetimë, si zhgjeta,
    Me flatra fishkullore
    Sielle ndër thepa e shita,
    Shqype, t'aguemit drita.

    T' kaltërt e qiellës mbi krye,
    Hyjzit ke shokë, që shndrisin
    Si gur t' paçmuem, e ty
    Petkun t' nusisë t' qëndisin
    O e bardha natë, ku dijen
    Shprazi nji Zot, e shijen.

    Qeti mbretnia yte,
    Shqype, pengim liria;
    E npër hapsina t' tyte
    E hyjve harmonia
    T'argton e t' dalmen hana
    Ndihet përmallshën zana.

    Por ndër fushore t'veja
    N'vrrije ku rrinë zogjt' t'tu,
    Me bumullina rrfeja
    Shkrepet përmnerë tu' ushtue
    E tine n'ato maje
    Nuk ndien ushtim' as vaje.

    Oh, zbrit ndër ne, mbretnore
    Shqype, edhe 'j herë, si zbrite
    Kur përmbi ball' madhnore,
    T'madhit Kastriot i shndrite,
    E u trand gjith' bota unji.
    Prej vringllit t'shpatës s'tij."



    Edhe pse nuk mbulon ndonjë gamë të gjerë tematike, poezia e Mjedës dëshmon një gjuhë mjaft të përpunuar nën ndikimin e klasikëve italianë të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe, përgjithësisht një nivel të lartë përsosmërie metrike. Sikundër Andon Zako Çajupi, ai ngre një urë kalimi midis letërsisë së Rilindjes dhe asaj të periudhës së pavarësisë, por, po ashtu si Çajupi, mbetet i ngulur fort në fillimet e këtij kalimi.

  2. #62
    Në dhjetëvjeçarët e parë të pavarësisë kombëtare Naim Frashëri vazhdoi të ishte burim i madh frymëzimi dhe pishtar për shumë poetë dhe intelektualë shqiptarë. Ndikimi i tij është veçanërisht i dukshëm në veprat e para të bashkatdhetarit të tij toskë Asdreni (90) (1872-1947), pseudonim i Aleks Stavre Drenovës, i cili është njëherazi i pari poet i periudhës kalimtare që mund ta vendosim, si të thuash në anën tjetër të urës. Sikundër Naimi, Asdreni jetoi pak në Shqipëri dhe qe po aq i flaktë për vetëdijen kombëtare. Asdreni ka lindur më 11 prill 1872 në fshatin Drenovë, rreth pesë kilometra larg Korçës. Në fshatin e lindjes ndoqi shkollën fillore në gjuhën greke dhe sapo kishte nisur gjimnazin në Korçë kur i ati i vé Stavri Thimiu vdiq dhe e la Aleksin trembëdhjetëvjeçar jetim.

    Gjatë gjithë shekullit të nëntëmbëdhjetë krahina e Korçës kishte qenë burim kryesor i emigracionit shqiptar. Tërmeti i fuqishëm që goditi këtë qytet më 1879 vetëm sa e shtoi dëshpërimin, pra edhe vargun e kurbetlinjve punëtorë e fshatarë që linin vendlindjen për të kërkuar punë dhe jetë më të mirë gjetiu. Një numër i madh nga këta kurbetlinj shqiptarë u vendosën në Egjipt, disa vajtën në Bullgari dhe shumë të tjerë më vonë në Shtetet e Bashkuara, por synimi i parë i emigracionit nga Shqipëria juglindore në shekullin e nëntëmbëdhjetë ishte Rumania, ku kishte lindur një koloni shqiptare e gjallë (91). Në vjeshtë të vitit 1885, Aleksi trembëdhjetëvjeçar mbërriti në Bukuresht me të dy vëllezërit më të mëdhenj. Pikërisht këtu, në koloninë shqiptare mjaft të gjallë nga ana kulturore, ai erdhi në kontakt me idetë dhe idealet e lëvizjes kombëtare në mërgim. Në verë 1881 Jani Vretoja (1820-1900) kishte ardhur nga Konstantinopoja në Bukuresht për të themeluar degën e Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip dhe ngriti të parën shtypshkronjë në gjuhën shqipe, që nisi të botojë libra më 1886. Po në kryeqytetin rumun, pishtari i lëvizjes kombëtare, Naim Frashëri, botoi për herë të parë ato vepra letrare që do të përcaktonin rrugën e mëtejshme të letërsisë shqiptare të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë: Bagëti e Bujqësija, Bukuresht 1886, Luletë e verësë, Bukuresht 1890, dhe Istori' e Skenderbeut, Bukuresht 1898. Më 15 maj 1887, në qytetin Braila buzë Danubit të poshtëm, doli numri i parë i së përjavshmes Drita, për t'u ndjekur vitin tjetër nga organi me katër faqe Shqipëtari/Albanezul, i botuar në Bukuresht nga shoqëria Drita. Botuesi i saj, Nikolla Naço (1843-1913) nga Korça, që ishte si të thuash tutor i Asdrenit, do të themelonte më pas një institut kulturor shqiptaro-rumun për përgatitjen e mësuesve shqiptarë. Bukureshti ishte përgjigjësisht vend i përshtatshëm për veprimtarët kombëtarë shqiptarë të kohës. Kurse Asdreni i ri, me gjithë skamjen dhe vështirësitë e fillimit, bëri përpara në këtë qytet, më kozmopoliti i Ballkanit, 'Parisi i Lindjes'.

    Asdreni në fillim punoi si qymyrxhi e çirak, kurse më pas ndoqi studimet në mënyrë private dhe, për një kohë të shkurtër, pranë Fakultetit të Shkencave Politike të Universitetit të Bukureshtit. Në janar 1899, qe ndër themeluesit e Qarkut të studentëvet shqiptarë, i cili në mars 1902 u shndërrua në shoqëri me emrin Shpresa, e themeluar nga Asdreni dhe nga shoku i tij shkrimtar Kristo Anastas Dako (1878-1941). Në verë të vitit 1899, në moshën njëzet e shtatë vjeç, poeti u kthye në Korçë duke kaluar nga Stambolli për ta vizituar vendlindjen për herë të parë si i rritur. Pasi ndenji pesë muaj mes asaj atmosfere fshatare të fëminisë, u kthye në Bukuresht. Tani e dinte fare mirë se vendin e kishte në Rumani. Më 1905 Asdreni ishte mësues në një shkollë shqipe në portin e Konstancës, kurse një vit më vonë u bë kryetar i degës së re të Bukureshtit të shoqërisë Dija, e cila qe themeluar së pari në Vjenë. I entuziazmuar nga krijimi i shtetit të pavarur shqiptar, ai zbriti në Durrës buzë Adriatikut në pranverën e vitit 1914 për të përshëndetur kryetarin e sapocaktuar të shtetit, princin Vilhelm Vid, nga i cili shpresonte të emërohej si arkivist në administratën e re mbretërore. Por u duk menjëherë se nuk kishte ç'të

    __________________________________________________ _________________

    90 Për një studim të shkëlqyer të Asdrenit, shih Qosja 1972.

    91 Për kolonitë shqiptare në Rumani e Bullgari, kr. Dërmaku 1987.
    __________________________________________________ _________________

    qeverisej e nuk kishte nevojë për shërbime të atilla. Pas një vizite të shkurtër në Shkodër, Asdreni u kthye në Bukuresht në korrik 1914, ndërkohë që Evropa përgatitej për luftë. Në vitet më pas Asdreni vazhdoi të marrë pjesë gjallërisht në lëvizjen kombëtare shqiptare. Sidoqoftë, e pa të udhës të qëndrojë në Rumani, si sekretar i konsullatës shqiptare, e cila u hap atje në mars 1922. Bëri një vizitë tjetër në Shqipëri në nëntor 1937 me rastin e njëzet e pesë vjetorit të pavarësisë, me shpresë se pas kaq vjetësh shërbimi ndaj shtetit shqiptar do të merrte pension shtetëror. Ndenji ca kohë në Tiranë dhe pastaj bëri një vizitë në Shkodër, ku takoi Gjergj Fishtën në shkurt 1938.

    Asdreni në fillim përshëndeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia në pashkët e vitit 1939 dhe shkroi Credere, obedire, combatere, por rrëmuja e shkaktuar nga pushtimi dhe lufta ia bëri fare të qartë dhe me dhimbje se shpresat për pension qenë të kota. Prandaj u kthye përsëri në Bukuresht në korrik të vitit 1939, ndërkohë që Evropa po përgatitej përsëri për luftë. Vdiq në skamje më 11 dhjetor të vitit 1947, në moshën shtatëdhjetepesëvjeçare. Asdreni kishte nisur të shkruajë poezi e të botojë artikuj në shtypin vendor që në fillim të shekullit të njëzetë. Më 1904 botoi përmbledhjen e tij të parë me nëntëdhjetenëntë vjersha, Rézé djélli, Bukuresht 1904, të cilën ia kushtoi heroit kombëtar shqiptar, Skënderbeut. Ky vëllim u prit mirë nga lexuesit shqiptarë e nga kritika e kohës dhe e vuri emrin e Asdrenit në krye të vendit si poet shqiptar katër vjet pas vdekjes së Naim Frashërit dhe një vit pas vdekjes së Jeronim De Radës. Temat ishin tipike rilindëse: malli për atdheun e largët dhe thirrje popullit të tij për t'u bashkuar e për t'u ngritur kundër pushtuesve turq. Ndërkaq gjejmë edhe vargje të holla për bukuritë e natyrës si dhe disa lirika filozofike në stilin e Naim Frashërit. Asdreni kishte bindje të patundur se poezia lypset të ndihmojë për fuqizimin e vetëdijes kombëtare e për t'i provuar botës se gjuha shqipe ishte gjallë. Me gjithë se u pëlqye nga të gjithë për patosin kombëtar që shprehte, vlera artistike e poezisë së Asdrenit në këtë periudhë të hershme qe e kufizuar, si në pikëpamje të formës së shprehjes ashtu dhe në pikëpamje të thellësisë së mendimit. Ajo mbeti poezi e bukur emocionuese për antologji shkollore.

    Vëllimi i dytë i Asdrenit Endra e lote, Bukuresht 1912, i botuar tetë vjet më pas, shfaq një pjekuri më të madhe. Kjo përmbledhje, po me nëntëdhjetë e nëntë vjersha si e para, ndahet në tre cikle: atdheu, natyra, mendimi dhe bukuria, dhe i kushtohet udhëtares dhe mikes së Shqipërisë Edith Durham (1863-1944). Me një gamë më të gjerë temash e motivesh e me një mjeshtëri gjuhe më të lartë, Asdreni dëshmoi me këtë se poezia e tij nuk ishte thjesht propagandë atdhetare. Nën ndikimin e poetëve bashkëkohës rumunë, vendin e thirrjeve shpesh të cekëta me frymë romantike kombëtare tani po e zinte kulti universal i bukurisë, gjë që ndihmoi për ta ngritur letërsinë shqiptare në një nivel artistik më të lartë, që i shkonte më shumë kulturës së një vendi evropian. Rritja e mjeshtërisë në formë, stil e teknikë dhe zgjerimi i gamës ideore e tematike bie në sy edhe më shumë në vëllimin e tretë poetik të Asdrenit Psallme murgu, Bukuresht 1930, i botuar tetëmbëdhjetë vjet pas vëllimit Endra e lote. Psallme murgu, e fundit përmbledhje që Asdreni arriti të botojë, shënon kulmin e krijimtarisë së tij poetike. Ndër vjershat më të mira në këtë përmbledhje është Adriatikut e botuar së pari në dhjetor 1913, fryt i vizitës së parë të Asdrenit në Durrës.


    "Të pashë, det Adriatik, të pashë,
    Si zanë je prej qiellit i pikuar,
    Plot me margaritarë je trazuar
    Dhe gjiri i yt plot hire si një vashë.

    Më gjunj si perëndeshe ty të rashë
    Për hijet, bukurin' e patreguar,
    Prej gazit madh që ndjeva, pa duruar
    Me lot për faqe shkova dhe të lashë.

    Si ar i derdhur dritët të shkreptijnë,
    Pallate prrallash çfaqen plot magjie
    Tek valle vajza dredhin mbi lendinë.

    Të rinj për dorë, tek po ven' e vinjë,
    Kujtime t'ëmbla, botë lumërie:
    M'u duk se pashë vetë Perëndinë!"


    Së bashku me dy përmbledhje të përkryera të Lasgush Poradecit (1899-1987), botuar në Rumani më 1933 dhe 1937, dhe me vëllimin e hollë Vargjet e lira, 1936, nga Migjeni i ri (1911-1938), Psallme murgu shënon kthesë në letërsinë shqiptare. Në truallin më fort shkëmbor të letërsisë shqiptare po hidhte rrënjë edhe fryma e modernizmit. Në horizontin e largët ishte shfaqur periudha bashkëkohore. Në vitet e fundit të jetës, në skamje e brengë, shtatëdhjetëvjeçari Asdren përgatiti një përmbledhje të katërt me vjersha, Kambana e Krujës, por nuk arriti ta shohë të botuar. Në këtë vëllim elementi universal vjen më i zbehtë, kurse patosi kombëtar vjen e bëhet përsëri mbizotërues, siç kishte qenë në veprën e tij të parë, por tani në dëm si të gamës tematike ashtu edhe të nivelit të përgjithshëm artistik. Për t'i dalë më krah poetit të moshuar, duhet thënë se Asdreni ka gjasa të mos i ketë dhënë dorën e fundit shumicës së vjershave të kësaj përmbledhjeje, e cila u botua së pari nga Rexhep Qosja më 1971. Mungesa e freskisë dhe e spontaneitetit ka të ngjarë të jetë edhe pasqyrë e moshës.

    Sikundër është menduar, Asdreni është ndikuar mjaft nga Naim Frashëri dhe kultura e Rilindjes, sidomos në përmbledhjen e tij të parë Rézé djélli. Megjithatë, periudha e tij e pjekurisë vjen në harmoni më të plotë me veprat e paraardhësve dhe bashkëkohësve të tij rumunë. Duke jetuar në pjesën më të madhe të kohës në Bukuresht, Asdreni u ndikua thellë nga rrymat e letërsisë rumune, të cilat gjatë gjithë shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në dekadat e para të shekullit të njëzetë shfaqën një nivel më të lartë zhvillimi e mjeshtërie sesa shkrimet letrare shqiptare. Edhe Lasgush Poradeci rrugën drejt frymës moderne e gjeti në truallin rumun (92). Në poezitë e hershme të Asdrenit spikatin dukshëm elemente të një romantizmi kombëtar të ndikuara nga lirikat patriotike të poetit dhe dramaturgut rumun Vasile Aleksandri (Vasile Alecsandri, 1821-1890). Kënga e bashkimit në vëllimin Endra e lote është madje dukshëm përshtatje e poezisë Hora unirii të Aleksandrit, 1857 (Vallja e bashkimit). Poeti kombëtar rumun Mihai Eminesku (Mihai Eminescu, 1850-1889) natyrisht luajti një rol të madh në veprat e Asdrenit, sikundër në ato të Lasgush Poradecit, jo vetëm me idealizmin e tij panteist, por edhe me elementet konkrete të fjalorit poetik. Shprehja e angazhimit të fortë social e politik të Asdrenit pasqyrohet në poezinë e George Koshbukut (Gheorghe CoÕbuc, 1866-1918), poet i fshatarësisë rumune, poezia e fuqishme e të cilit Noi vrem p|mînt, 1894 (Ne duam tokë), gjen refleks në vjershën e Asdrenit Zëri i kryengritësvet të vitit 1912. Ndikimi i Aleksandru Maçedonskit (Alexandru Macedonski, 1854-1920), babai i simbolizmit rumun, dhe i të guximshmit Tudor Argezi (Tudor Arghezi, 1880-1967) është më i dukshëm në përmbledhjen e tretë të Asdrenit Psallme murgu. Tre vjet para daljes së këtij libri, ish murgu Argezi kishte botuar lirikat e tij mjeshtërore Psalmul de tain| 1927 (Psallmet e fshehtësisë) dhe ishte vënë nën zjarrin e polemikave letrare që zienin në Rumani asokohe. Shkrimtarët shqiptarë të Bukureshtit, në ballë të të cilëve qenë Asdreni, Lasgush Poradeci dhe Mitrush Kuteli (1907-

    __________________________________________________ _________________

    92 Për lidhjet letrare shqiptaro-rumune kr. Bala 1965 dhe Qosja 1972, f. 262-268.
    __________________________________________________ _________________

    1966) nuk mund të mos ndikoheshin nga një kulturë më kozmopolite siç ishte kultura rumune e kohës. Përgjithësisht, Asdreni nuk ishte ndër ata që mund të quheshin poetë modernë, si Lasgush Poradeci apo Migjeni, as nuk ishte sublim e vërtet poet i madh si Gjergj Fishta, por roli që luajti ishte me të vërtetë vendimtar në vënien e poezisë shqiptare në rrugën drejt modernitetit. Përmbledhja e tij Psallme murgu me përsosmërinë e vet klasike ende konsiderohet si një nga vëllimet më të mira poetike shqiptare të botuar në këtë shekull.

  3. #63
    10.3 Faik bej Konica, Fan Noli dhe të tjerë me banim në Amerikë




    Në vitet e para të shekullit të njëzetë emigrimi në shkallë të gjerë i shqiptarëve kishte zbuluar një destinacion tjetër përveç Egjiptit dhe Rumanisë: Amerikën e Veriut. Është e vështirë të datohet se kur zbritën shqiptarët e parë në Amerikë, përderisa kombësia e tyre atëherë nuk njihej. Kur mbërrinin atje, ata regjistroheshin si qytetarë të Perandorisë Osmane, d.m.th. turq, ose shqiptarët ortodoksë të jugut si grekë. Në fakt, shumica e mërgimtarëve shqiptarë vërtet ishin të krishterë ortodoksë nga jugu, sidomos nga krahina e Korçës, të cilët merrnin rrugën e mundimshme në fillim me tokë drejt Selanikut, Pireut apo Stambollit e pastaj me anije për në Nju Jork dhe Boston. Ndryshe nga grupet e tjera etnike, vala e parë e mërgimtarëve shqiptarë nuk kishin ndër mend aspak të qëndronin në Amerikë. Me gratë dhe fëmijët në vendlindje, ata shpresonin thjesht të gjenin punë për njëfarë kohe sa për të ushqyer e mbajtur familjet në shtëpi e pastaj të ktheheshin një ditë në Shqipërinë e lirë.

    Mërgimtarët më të parë shqiptarë, shumica e të cilëve kishin zbritur në Nju Jork, i tërhoqi rajoni Nju England (New England). Përveç zonës së Bostonit, ngulime shqiptare për t'u përmendur në këtë periudhë ishin ato në Uuster (Worcester), Natik (Natick) dhe Sauthbrixh (Southbridge) në Masaçusets; Brixhport (Bridgeport), Uoterberi (Waterbury) dhe Hartford (Hartford) në Konetikët; Poutakit (Pawtucket) në Roud Ajlend; Mançester (Manchester) dhe Konkord (Concord) në Nju Hemshër, dhe Bideford-Sako (Biddeford-Saco) në Mein. Mërgimtarë të tjerë u ngulën natyrisht në Nju Jork (sidomos në Bronks), Xhejmstaun (Jamestown) dhe Roçester (Rochester) të shtetit Nju Jork, në Filadelfi (Philadelphia) dhe Pitsburg (Pittsburgh) të Pensilvanisë, si dhe deri në Detroit, Çikago dhe Sejnt Luis (Saint Louis). Sa kohë që nuk e quanin veten banorë të përhershëm, shqiptarët nuk kishin ndonjë arsye të veçantë për të shkuar nga perëndimi, e si rezultat harta e ngulimeve të tyre në Shtetet e Bashkuara sot është në thelb po ajo që ishte në fillim të shekullit (93).

    Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë në nëntor 1912 e sidomos pas vitit 1920, mendohet se rreth 10000 shqiptaro-amerikanë u kthyen në atdhe për të ndihmuar në ndërtimin e një vendi të ri. Me ndihmën amerikane u ngrit administrata shtetërore dhe u hapën shkolla, si Shkolla Teknike Amerikane në Tiranë, Shkolla shqiptaro-amerikane bujqësore dhe ekonomike në Kavajë si dhe Instituti Kyrias ose Qiriazi për vajza në Tiranë. Por, për fshatarin e zakonshëm shqiptar, pavarësia nuk solli ndonjë përmirësim të madh as në nivelin e jetesës e as në liritë politike, e si pasojë mërgimi vazhdoi pa ndërprerje deri në Luftën e Dytë Botërore. Mërgimtarët e kësaj vale të dytë, përsëri shumica nga jugu, veçse tani më shumë myslimanë, morën familjet me vete kësaj radhe me synimin për t'u ngulur atje njëherë e përgjithmonë. Sot numri i shqiptaro-amerikanëve vlerësohet nga 70000 deri në 220000.

    __________________________________________________ _________________

    93 Për historinë e bashkësisë shqiptare në Amerikë, kr. The Albanian Struggle... 1939, Demo 1960, Noli 1960, Pipa & Prifti 1980 dhe Nagi 1989.
    __________________________________________________ _________________

    Shoqëritë dhe institucionet e para kulturore të bashkësisë shqiptaro-amerikane lindën në fillim të shekullit të njëzetë. Ndër to qenë shoqata Malli i mëmëdheut në Buffalo, Nju Jork, (1906) e themeluar nga Petro Nini Luarasi (1865-1911), Koha e lirisë në Nju Jork (1906), Besa- Besën në Boston (1907), Lidhja në Sent Luis (1907), dhe shoqatat Katundi (1908) e Panariti në Boston, këto dy të fundit me emrat e fshatrave nga vinin anëtarët. Më 28 prill 1912, pas disa muaj bisedimesh, këto shoqata u bashkuan për të formuar Federatën Panshqiptare të Amerikës Vatra, me seli në Boston. Me degët e veta në të gjithë vendin federata Vatra shpejt erdhi e u vu, si grup politik lobist, në shërbim të pavarësisë së Shqipërisë e më pas si zë i interesave të Shqipërisë jashtë saj. Ajo ushtroi mjaft ndikim edhe brenda vetë Shqipërisë. Gazeta e parë në gjuhën shqipe Kombi ishte themeluar në Boston më 15 qershor 1906. Kjo e përjavshme, e drejtuar nga Sotir Peci (1873-1932), jetoi tre vjet dhe u zëvendësua më 1909 nga Dielli i Bostonit, i themeluar nga shoqëria Besa-Besën, një organ që nga 2 mai 1912 erdhi "nën kontrollin moral të Federatës së Shqiptarëve të Amerikës Vatra". Ndër figurat kryesore që dhanë ndihmesë për të forcuar bashkësinë e shqiptarëve në Amerikën e Veriut në ato vite të para ishin Faik bej Konica (1875-1942), Fan Noli (1882-1965), Sotir Peci (1873-1932), Kristo A. Dako (1878-1941) dhe Kostantin A. Çekrezi (1892-1959).

    Nga të gjithë shkrimtarët dhe publicistët shqiptarë në zgrip të shekullit më i shquar ka qenë sigurisht Faik bej Konica (94) (1875-1942). Ai lindi në prill 1875 në qytetin e vogël Konica në malet e Pindit, jo larg nga kufiri shqiptar i tanishëm. Pasi kreu shkollën fillore turqishte në vendlindje, ai studioi në Kolegjin Jezuit Saverian të Shkodrës, edhe pse vinte nga nga familje myslimane. Atje mori jo vetëm shkollim në gjuhën shqipe, por edhe kontaktin e parë me kulturën e Evropës qendrore e me idetë Perëndimore. Prej andej vajti dhe ndoqi shkollën e mesme perandorake të Gallatës në gjuhën frënge, në Stamboll. Më 1890, pesëmbëdhjetë vjeç, u dërgua për studime në Francë ku bëri shtatë vjet. Pasi ndoqi në fillim shkollat e mesme në Lisjë (Lisieux, 1890) dhe Karkason (Carcassonne, 1892), u regjistrua në Universitetin e Dizhonit, të cilin e kreu më 1895 për filologji romane. Pastaj vajti në Paris, ku për dy vjet studioi frëngjishten mesjetare, latinishten dhe greqishten në Collège de France. Studimet i përfundoi në Universitetin e Harvardit në Shtetet e Bashkuara, ndonëse pak gjëra dihen për këtë periudhë të jetës së tij. Nga shkollimi jashtëzakonisht i larmishëm që mori, ai qe në gjendje të fliste e të shkruante rrjedhshëm shqipen, italishten, frëngjishten, gjermanishten, anglishten dhe turqishten. Qëndrimi në Francë, vend me tradita liberale demokratike të hershme, do të kishte një ndikim të thellë mbi Konicën, i cili arriti të përvetësojë e t'i bëjë të vetat modelet e mendimit Perëndimor si asnjë intelektual shqiptar para tij. Djaloshit Konica i la mbresa të thella sidomos liria e pakufizuar e shtypit frëng në vitet e debatit të hapur e të ashpër për çështjen Drefys (Alfred Dreyfus, 1859-1935). Pikërisht në këto vite atij iu ngjall interesi për gjuhën amtare e për historinë e letërsinë e vendit të vet dhe nisi të shkruajë artikuj për Shqipërinë në një gazetë franceze. Më 1897 u shpërngul në Bruksel, ku në moshën njëzetedyvjeçare më 25 mars 1897 botoi numrin e parë të organit Albania, i cili pas pak do të bëhej organi më i rëndësishëm i shtypit shqiptar në zgrip të shekullit. Më 1902 u shpërngul në Londër dhe vazhdoi ta botojë atje revistën deri më 1909. Në Londër u miqësua me poetin dhe kritikun francez Gijom Apoliner (Guillaume Apollinaire, 1880-1918). Në vjeshtë të vitit 1909 Faik Konica mërgoi në Shtetet e Bashkuara. Ndalesa e parë qe Bostoni, ku së bashku me Fan Nolin, më 1909 themeloi gazetën Dielli, dhe më tej u bë botuesi i saj. Dielli qe organ i Federatës së rëndësishme panshqiptare Vatra të Bostonit, sekretar i përgjithshëm i së cilës Konica u bë më 1912. Ai nxori gjithashtu një organ tjetër jetëshkurtër, të përdyjavshmen Trumbeta e Krujës në Sent Luis, Misuri, që doli vetëm në tre numra më 1911. Më 1912 vajti në Londër në emër të federatës Vatra për të

    __________________________________________________ _________________

    94kr. Petrotta 1932, f. 302-309, Koliqi 1967, Ressuli 1987, f. 65-81, Hamiti 1991, Karjagdiu 1993, Kastrati 1995, Pirraku 1995, dhe Z. Rrahmani 1996.
    __________________________________________________ _________________

    mbrojtur interesat e Shqipërisë në Konferencën e Ambasadorëve. Kjo konferencë e mbajtur në vjeshtë të atij viti, do të merrte në shqyrtim çështjen e njohjes së shtetit të sapolindur shqiptar, i cili kishte shpallur pavarësinë nga Perandoria Osmane më 28 nëntor 1912. Më 17 dhjetor 1912 ambasadorët pranuan të njohin autonominë e Shqipërisë, ndonëse fillimisht ajo të vazhdonte nën suzerenitetin e Sulltanit. Në ditët e para të marsit 1913, Konica pasi ishte grindur me Ismail Qemal bej Vlorën dhe pasi në fillim kishte përkrahur qeverinë e Esad pashë Toptanit (1863-1920), foli para treqind delegatëve në Kongresin Shqiptar të Triestes, të mbledhur për të diskutuar për fatin e vendit gjatë anarkisë politike të shpejtuar nga Luftëra Ballkanike. Ai u zhgënjye nga politika e Austro-Hungarisë, të cilën më parë e kishte mbështetur, kur u bë e qartë se Vjena qe e interesuar vetëm për përcaktimin e kufirit verior të Shqipërisë dhe kur qyteti i tij i lindjes Konica iu dha Greqisë. Në prill 1914 Faik Konica u dërgua nga qeveria e dobët e Esad pashë Toptanit për të përfaqësuar Shqipërinë si konsull i përgjithshëm në Uashington. Por pas pak kohe do të kthehej në Evropë dhe me fillimin e Luftës së Parë Botërore do të vendosej në Austri (Vjenë, Feldkirh dhe Baden). Këtu, në atë atmosferë të nderë politike të krijuar nga lufta, u përhapën fjalë se spiunonte për Italinë dhe, kështu, u detyrua të lërë perandorinë austro- hungareze në coptim e sipër e të shkonte në Zvicrën asnjanëse. Në Lozanë u takua me Mid'hat e Mehdi Frashërin, kurse më 2 nëntor 1915 botoi atje një traktat me titullin L'Allemagne et l'Albanie (Gjermania dhe Shqipëria), në të cilin i kundërvihej mbështetjes që Gjermania i kishte dhënë një propozimi për ndarjen e Shqipërisë midis grekëve dhe sllavëve. Në mars 1916 e shohim në Sofje me Dervish Himën, kurse në korrik të atij viti përsëri në Baden të Austrisë. Më pas u shtrëngua të ikë nga Austria përsëri, kësaj radhe në Itali për shkak të kritikave të tij kundër politikës së Austrisë dhe Gjermanisë ndaj Shqipërisë e për shkak se për këtë, autoritetet austriake e trajtonin si të dyshimtë. Më 1921, përsëri në Shtetet e Bashkuara, ai u zgjodh kryetar i federatës Vatra të Bostonit dhe rimori drejtimin e gazetës Dielli, ku tani ai mbante rubrikën e tij Shtylla e Konitzës. Në verën e viti 1926, Faik Konica u emërua ambasador i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara nga diktatori Ahmet Zogu (1895-1961), detyrë që e mbajti deri në pushtimin e vendit nga Italia në pashkët e vitit 1939. Vdiq në Uashington më 15 dhjetor 1942 dhe u varros në varrezat Forest Hills në Boston (95).

    Faik Konica për fat të keq shkroi pak letërsi të mirëfilltë, por si stilist, kritik, publicist dhe figurë politike, pati një ndikim të fuqishëm në shkrimet dhe kulturën shqiptare të atyre viteve. Me shkrimet e shumta të Albania, e botuar frëngjisht dhe shqip nën pseudonimin Thrank Spirobeg, jo vetëm bëri që kultura dhe çështja shqiptare të njihen në Evropë, por edhe hapi rrugën për zhvillimin e mëtejshëm të prozës letrare në dialektin toskë. Nga një pjesë e mirë e opinionit ajo trajtohet si periodiku më i rëndësishëm shqiptar para Luftës së Dytë Botërore. Nga faqet e këtij organi, botimit të të cilit Faik Konica nuk iu nda për dymbëdhjetë vjet, u bënë të njohur për herë të parë për publikun e gjerë shkrimtarë si Thimi Mitko (1820-1890), Kostandin Kristoforidhi (1830-1895), Andon Zako Çajupi (1866-1930) dhe Gjergj Fishta (1871-1940). Albania (96), e financuar deri diku nga autoritetet austro-hungareze nën kujdesin e Kultusprotektorat-it dhe duke marrë shpeshherë anën austriake, përmbante artikuj dhe informacione për një gamë të gjerë fushash: histori, gjuhë, letërsi, folklor, arkeologji, politikë, ekonomi, fe dhe art, dhe si e tillë ajo përbën një enciklopedi të vogël të kulturës shqiptare të kohës. Konica e çmonte këmbimin e lirë të ideve dhe shtyllat e Albania-s i vuri edhe në dispozicion të rivalëve të vet, të cilëve u kundërvihej duke i thumbuar me zgjuarsi. Në fushën e letërsisë ai kritikonte shpërthimet nacionaliste shpesh vulgare për virtytet e larta të shqiptarëve

    __________________________________________________ _________________

    95 Konica i la amanet Fan Nolit dhe Sejfulla Malëshovës që trupin e tij ta çonin të prehej në Shqipëri. Kjo dëshirë u përmbush vetëm pas shndërrimeve demokratike në Shqipëri.

    96 kr. Schmidt-Neke 1980.
    __________________________________________________ _________________

  4. #64
    dhe bënte thirrje për një qëndrim më realist e më kritik ndaj vendit të vet me të gjitha të metat e tij. I mbrujtur me kulturë perëndimore, ai e ndiente të vështirë të çmonte poetët e hershëm romantikë kombëtarë si Naim Frashëri, idealet dhe shijet e të cilëve kishin mbetur prapa nga koha, dhe për më tepër poezia e tyre, sipas mendimit të tij, ishte e papërpunuar. Me shprehjen e zjarrit patriotik, si mund të krahasoheshin ata me nivelin e lartë letrar e artistik që kishte ndeshur në Francë, me shkrimtarë si Verleni, Bodleri dhe Apolineri? Sarkazma therëse me të cilën ai shprehte intransigjencën e vet kundrejt naivitetit të bashkatdhetarëve e kundrejt shumë tabuve të kulturës dhe historisë shqiptare lëshoi një fllad të freskët në kopshtin e letrave shqiptare. Konica u përpoq për një kulturë më të përpunuar perëndimore në Shqipëri, por ai vlerësonte edhe traditat e vendit. Ai, për shembull, ishte një nga të parët që propagandoi idenë e botimit të teksteve të letërsisë së vjetër shqipe. Në një artikull me titullin Për themelimin e një gjuhës letrarishte shqip, të botuar në numrin e parë të Albania-s, Konica gjithashtu theksonte nevojën e krijimit të një gjuhe letrare të njësuar. Ai sugjeronte zgjidhjen më të kuptueshme, që të dy dialektet kryesore, toskë e gegë, të të shkriheshin e të njësoheshin shkallë-shkallë. Stili i tij i rrjedhshëm, bashkë me atë të Fan Nolit, ndikoi mjaft në përsosjen e prozës në toskërishte, e cila dekada më vonë do të përbënte bazën e gjuhës së sotme letrare. Lidhjet e Konicës me regjimin e Zogut në vitet e mëvonëshme do të sillnin një farë ftohjeje e largimi ndër shumë intelektualë shqiptarë, dhe qe pikërisht kjo rrethanë më fort se gjithçka tjetër që e bëri ndikimin e tij mbi letërsinë dhe kulturën shqiptare të nënçmohet e të mos përfillet nga kritikët e pasluftës në Tiranë. Komentet dhe polemikat e tij sarkastike në Albania e gjetiu, dhe karakteri zemërak e arrogant i tij shpesh e penguan të bëhej i dashur për këdo (97), por spontaneiteti dhe përsosmëria e prozës së tij pranohen e adhurohen nga të gjithë.

    Megjithatë, duhet thënë se krijimtaria letrare e paktë dhe karakteri i saj fragmentar ishin ato që i bënë shumë bashkatdhetarë të qaheshin e të ankoheshin për të sa ishte gjallë. Përveç një numri të madh artikujsh e të tjerë për çështje të politikës, gjuhës, letërsisë dhe historisë, shumica e të cilëve dolën në Albania e vogël, shtojcë e përdyjavshme e Albania-s, që u botua me radhë në dialektet toskërisht e gegërisht nga 1899 deri më 1903, Konica ka shkruar edhe një vepër tjetër, që mund të quhet roman, ndonëse nuk arriti ta përfundojë. Është vepra satirike Dr. Gjëlpëra zbulon rënjët e dramës së Mamurrasit, ku ai bën disa vrojtime të këndshme therëse për prapambetjen dhe nivelin e ulët të higjienës së bashkatdhetarëve të tij. Prejardhjen Dr. Gjilpëra e ka nga një ngjarje historike. Më 1924 dy turistë amerikanë u vranë pranë fshatit Mamurras, thuhet se nga njerëz të Ahmet Zogut. Përballë një proteste të qeverisë amerikane, qeveria shqiptare, tani nën kryesinë e Fan Nolit, i nxori të pandehurit në gjyq dhe i dënoi me vdekje më 18 dhjetor 1924. Për qeverinë e Nolit, ndërkaq, Konica kishte mendimin se ishte treguar tepër e butë me vetë Zogun. Ai nisi të botojë Dr. Gjëlpëra në disa numra njëri pas tjetrit në gazetën Dielli të Bostonit më 1924. Kur vitin tjetër Konica u pajtua me përfaqësuesit e Zogut, botimi u ndërpre. I vetmi libër i Konicës i botuar në gjuhën shqipe është një përkthim përrallash arabe nga 'Një mijë e një netët', me titullin Nën hien e hurmave, Boston 1924. Në Dielli nga viti 1929 e këndej botoi edhe përshkrimet e tij të udhëtimit nëpër Shqipëri, një seri shkrimesh nën titullin Shqipëria si m'u-duk, në të cilat ai nuk druhet e nuk kursehet të fshikullojë lloj-lloj tipash e karakteresh që kishte ndeshur atje: burokratë, karrieristë, aristokratë të rënë nga vakti etj. Pjesë të zgjedhura nga vepra e tij iu botuan pas vdekjes në anglishte nga Qerim M. Panariti në vëllimin 175-faqesh Albania, the rock garden of south-eastern Europe and other essays, Boston 1957 (Shqipëria, kopshti shkëmbor i Evropës juglindore dhe shkrime të tjera).

    __________________________________________________ _________________

    97 Publicisti aristokrat Eqrem bej Vlora (1885-1964) vërente për shembull, "Faik Konica si person nuk durohej dot: zemërak, arrogant, fodull, sarkastik e, për fat të keq, dembel". kr. Vlora 1968, f. 51.
    __________________________________________________ _________________

    Fan Noli (98) (1882-1965), ose Theofan Stilian Noli, nuk ishte vetëm udhëheqës i spikatur i bashkësisë shqiptaro-amerikane, por edhe figurë e shquar dhe e shumanshme e letërsisë, kulturës, jetës fetare dhe politikës shqiptare. Noli ka lindur në fshatin Qytezë (turq. Ibrik Tepe), në jug të Edrenesë, në Turqinë Evropiane, më 6 janar 1882. I ati, Stilian Noli, një fetar i shquar dhe psalt në korin e kishës e kish ushqyer të birin me dashuri për muzikën dhe traditën bizantine të kësaj kishe. Fan Noli ndoqi shkollën e mesme greke në Edrene, dhe më 1900, pas një qëndrimi të shkurtër në Stamboll, u vendos në Athinë, ku mundi të gjejë punë të rastit e me pagë të ulët si kopist, sufler apo aktor. Me njërën nga shoqëritë teatrore shetitëse që shkonte nëpër ngulimet greqishtfolëse në Mesdheun lindor Noli mbërriti për herë të parë në Egjipt. Duke e lënë shoqërinë teatrore në Aleksandri, gjeti punë nga marsi 1903 deri në mars 1905 si mësues i greqishtes dhe psalt i korit kishtar në Shibin el Khom, kurse nga marsi 1905 deri në prill 1906 në El Faiyum, ku ishte ngulur një koloni e vogël shqiptare. Këtu ai shkroi një numër artikujsh greqisht dhe përktheu greqisht veprën e Sami Frashërit Shqipëria - Ç'ka qënë, ç'është e ç'do të bëhetë?, të cilat u botuan në shtypshkronjën shqipe në Sofje. Në Egjipt Noli u njoh më tej me traditat e muzikës bizantine me ndihmën e murgut Nilos, dhe aq shumë e tërhoqi ajo, saqë vendosi të bëhej edhe vetë prift ortodoks. Ai gjithashtu erdhi e u lidh me udhëheqës të tillë të bashkësisë shqiptare si Spiro Dine (1846?-1922), Jani Vruho (1863-1931) dhe Athanas Tashko (1863-1915), të cilët e nxitën të emigronte në Amerikë, ku mund të zhvillonte më mirë talentin. Djaloshi Noli pranoi.

    Në prill 1906, me një biletë avulloreje të klasit të dytë, të paguar nga Spiro Dinia, Fan Noli u nis për në Botën e Re duke kaluar nga Napoli dhe mbërriti në Nju Jork më 10 maj. Pas tre muajsh në Buffalo, ku punoi në një sharrë, Noli vajti në Boston. Atje botuesi Sotir Peci (1873-1932) i dha një punë me pagë minimale si zëvendësredaktor i gazetës së Bostonit Kombi, ku punoi deri në maj 1907 e ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza. Gjatë këtyre muajve të vështirë nga ana financiare, Noli nuk po mësohej dot me Amerikën dhe po mendonte seriozisht të emigronte në Bukuresht. Por pak e nga pak u lidh ngushtë me bashkësinë shqiptare dhe më 6 janar 1907 bashkëthemeloi shoqërinë Besa-Besën në Boston. Në këtë kohë, shqiptarëve ortodoksë të Amerikës po u humbte durimi nga kontrolli grek mbi kishën. Gjendja u bë e nderë dhe arriti kulmin më 1907, kur një prift ortodoks grek nuk pranoi të bëjë meshën në një ceremoni varrimi të një shqiptari në Hudson, Masaçusets, për arsye se i ndjeri, si nacionalist, kishte qenë vetvetiu i shkishëruar. Noli e ndjeu detyrën dhe thirri një mbledhje të shqiptarëve ortodoksë nga mbarë Nju Englandi, ku delegatët morën vendim të themelonin një Kishë Ortodokse Shqiptare Autoqefale, pra autonome, me Nolin si të parë. Më 9 shkurt 1908, në moshën njëzetegjashtë vjeç, Fan Noli u bë dhjak në Bruklin, kurse më 8 mars 1908 Platoni, kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut, e shuguroi prift ortodoks. Vetëm dy javë më pas, më 22 mars 1908, djaloshi Noli mbajti kryelartë liturgji në gjuhën shqipe për herë të parë, në Sallën 'Knights of Honor' në Boston. Ky akt përbënte hapin e parë drejt organizimit dhe njohjes zyrtare të Kishës Ortodokse Shqiptare Autoqefale.

    Nga shkurti 1909 deri në korrik 1911 Noli botoi gazetën Dielli, tribunë e bashkësisë shqiptare të Bostonit. Më 10 gusht 1911 u nis për në Evropë ku, për katër muaj kreu shërbesa kishtare në gjuhën shqipe për kolonitë në Kishinjev, Odesë, Bukuresht dhe Sofje. Bashkë me Faik bej Konicën, i cili erdhi në Shtetet e Bashkuara më 1909, ai themeloi më 28 prill 1912 Federatën Panshqiptare Vatra të Amerikës, e cila shumë shpejt do të bëhej organizata më e fuqishme dhe më e rëndësishme e shqiptarëve në Amerikë. Tani, Fan Noli ishte bërë i njohur si udhëheqës i bashkësisë ortodokse shqiptare dhe si shkrimtar e gazetar i afirmuar i lëvizjes kombëtare. Në nëntor 1912 Shqipëria u shpall e pavarur, kurse Noli tridhjetëvjeçar, pasi kishte

    __________________________________________________ _________________

    98 kr. Kuteli 1945, Noli 1960, Bala 1972, Raifi 1975, 1995, Tako 1975, Arapi 1980, Liço 1982, Pipa 1984, Kodra 1989, Puto 1990 dhe Dodona 1996.
    __________________________________________________ _________________

    mbaruar Universitetin e Harvardit, u kthye me ngut në Evropë. Në mars 1913, ndër veprimtari të tjera, ai ndoqi Kongresin Shqiptar të Triestes, i organizuar nga shoku dhe rivali i tij Faik Konica. Në korrik 1913 Fan Noli vizitoi Shqipërinë për herë të parë, dhe këtu më 10 mars 1914, kreu të parën shërbesë kishtare ortodokse në gjuhën shqipe në këtë vend, në prani të princit Vilhelm Vid, i cili kishte zbritur në Durrës vetëm tri ditë më parë me një anije austro- hungareze. Në gusht 1914 Noli vajti për herë të parë në Vjenë, por meqë retë e zeza të luftës po bëheshin më të dendura, u kthye në maj 1915 në Shtetet e Bashkuara. Nga 21 dhjetori 1915 e deri më 6 korrik 1916 ai qe përsëri kryeredaktor i Diellit të Bostonit, tani gazetë e përditshme. Në korrik 1917 ai u bë përsëri president i Federatës Vatra e cila, përballë gjendjes së rrëmujëshme dhe zbraztësisë politike në Shqipëri, zuri ta shohë veten si njëfarë qeverie shqiptare në mërgim. Në shtator 1918 Noli themeloi të përmuajshmen në gjuhën angleze The Adriatic Review, e cila u financua nga Federata për të përhapur informacion për Shqipërinë e për të propaganduar çështjen e saj. Këtë organ, për gjashtë muajt e parë e redaktoi Noli dhe më pas, më 1919, Kostandin Çekrezi (1892-1959). Me fondet e Vatrës të mbledhura nën drejtimin e Nolit, delegatët shqiptaro-amerikanë u dërguan në Paris, Londër dhe Uashington për të propaganduar për njohjen ndërkombëtare të pavarësisë së Shqipërisë. Më 24 mars 1918, Noli u emërua administrator i Kishës Ortodokse Shqiptare në Shtetet e Bashkuara, kurse në fillim të korrikut të atij viti ndoqi një konferencë të popujve të shtypur në Mount Vernon, Virxhinia, ku u takua me presidentin Vudro Uillson (Woodrow Wilson, 1856-1924), mbrojtës i të drejtave të pakicave në Evropë. Më 27 korrik 1919 Noli u emërua peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, në këtë kohë përfundimisht një dioqezë e pavarur. Vitin tjetër, me qenë se figura e tij si udhëheqës politik e fetar i bashkësisë shqiptare, dhe talenti i tij si shkrimtar, orator dhe komentator politik ishte rritur mjaft, ishte shumë në vend që ai të zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Në këtë aktivitet Noli doli fitimtar me pranimin e Shqipërisë më 17 dhjetor 1920. Me të drejtë Noli e shihte pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve si arritjen më të madhe politike të tij. Antarësia në këtë organizatë i dha Shqipërisë për herë të parë njohje ndërkombëtare dhe, po të kthejmë sytë prapa, ishte pa dyshim më e rëndësishme se shpallja e pavarësisë më 1912 nga Ismail Qemal bej Vlora. Në një koment më 23 korrik 1924, gazeta The Manchester Guardian e cilësonte Nolin si "një burrë që në çdo vend do të ishte i shquar. Diplomat i përkryer, specialist për politikën ndërkombëtare, polemist i zoti, që në fillim ai la mbresa të thella në Gjenevë. Ai i rrëzoi të gjithë kundërshtarët e tij ballkanas me një mënyrë mjeshtërore, por gjithmonë me buzë në gaz. Njeri me kulturë të gjerë, që ka lexuar çdo gjë që ia vlen të lexohet në anglishte dhe frëngjishte". Suksesi i Nolit në Lidhjen e Kombeve e përcaktoi atë një herë e mirë si figurë udhëheqëse në jetën politike shqiptare. Nga Gjeneva u kthye në Shqipëri, dhe nga 1921 deri më 1922 përfaqësoi Federatën Vatra në parlamentin shqiptar. Më 1922 u emërua ministër i jashtëm në qeverinë e Xhafer bej Ypit (1880-1940), por dha dorëheqjen disa muaj më pas. Më 21 nëntor 1923, Noli u shugurua peshkop i Korçës dhe mitropolit i Durrësit. Tani ai qe edhe kreu i Kishës Ortodokse në Shqipëri, edhe udhëheqës i një partie politike liberale, opozita kryesore kundër forcave konservatore të Ahmet Zogut (1895-1961), të cilat mbështeteshin kryesisht nga çifligarët feudalë dhe klasa e mesme. Më 23 shkurt 1924 Zogut iu bë një atentat në parlament, kurse pas dy muajsh, më 22 prill 1924, deputeti dhe personaliteti kombëtar Avni Rustemi (1895-1924) u vra, thuhet se nga forcat zogiste. Në varrimin e Rustemit, Fan Noli mbajti një ligjëratë të zjarrtë që e ndezi aq fort opozitën liberale, saqë Zogu u shtrëngua të arratiset në Jugosllavi në kohën e asaj periudhe që quhet Revolucioni i Qershorit.

    Më 17 qershor 1924 Fan Noli u shpall zyrtarisht kryeministër dhe pas pak kohe regjent i Shqipërisë. Gjatë gjashtë muajve, ai drejtoi një qeveri demokratike, e cila u mundua me mish e me shpirt të përballonte problemet politike dhe ato ekonomike të shtetit të ri shqiptar që ishin

  5. #65
    tej mase të rënduara. Por programi i tij njëzetpikash për modernizimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, përfshirë reformën agrare, doli se qe tepër i nxituar e tepër idealist për një vend të prapambetur e pa tradita parlamentare. Në një letër dërguar një miku anglez, ai do të shënonte më vonë arsyet e dështimit të tij: "Duke ngulur këmbë për reformat agrare, unë ndeza zemërimin e aristokracisë çifligare. Duke mos i kryer ato, humba mbështetjen e masave fshatare". Me rrëzimin e qeverisë së tij nga forcat zogiste në prag të Krishtlindjeve 1924, Noli u largua përgjithmonë nga Shqipëria dhe kaloi disa muaj në Itali me ftesë të Benito Musolinit (1883-1945). Kur Duçja në fund arriti marrëveshje me Zogun për koncesionet e naftës në Shqipëri, Noli dhe ndjekësit e tij e kuptuan se prania e tyre në Itali nuk qe më e dëshirueshme. Më pas Noli kaloi disa vjet në Evropën qendrore, kryesisht në Gjermani dhe Austri. Në nëntor 1927 vizitoi Rusinë si delegat ballkanas në Kongresin e 'Miqve të Bashkimit Sovjetik' në kremtim të dhjetëvjetorit të Revolucionit të Tetorit, kurse më 1930, pasi mori një vizë gjashtëmujore, u kthye në Shtetet e Bashkuara. Përsëri në Boston, Noli themeloi të përjavshmen Republika, që vetë me emrin e saj i bënte një kundërshtim të hapur Ahmet Zogut, i cili më 1 shtator 1928 e kishte shpallur veten Zog I, Mbret i Shqiptarvet. Republika u botua edhe si opozitë ndaj Diellit, që tani e kishte në dorë Faik Konica, i cili ishte pajtuar me mbretin Zog dhe ishte bërë ministër fuqiplotë i Shqipërisë në Uashington. Pas gjashtë muajsh Noli u shtrëngua të kthehej në Evropë me përfundimin e afatit të vizës, kurse Republikën e tij e mori në dorë Anastas Tashko, deri sa u mbyll më 1932. Me ndihmën e disa ndjekësve të tij ai ia doli të kthehej nga Gjermania në Shtetet e Bashkuara më 1932, kur iu dha edhe lejeqëndrim i përhershëm. U tërhoq nga jeta politike dhe rifilloi detyrën në krye të Kishës Ortodokse Shqiptare Autoqefale. Në dhjetor 1933, Noli u sëmur rëndë dhe nuk qe në gjendje të përballonte shpenzimet e shërimit, prandaj qe i detyruar të pranonte si dhuratë 3,000 franga ari nga Shqipëria, për ironi pikërisht nga armiku i tij i betuar Ahmet Zogu. Ky gjest, siç edhe e kishte pasur qëllimin, solli njëfarë pajtimi midis Nolit dhe Zogut, dhe i zbuti marrëdhëniet shpesh të ndera me Faik Konicën. Më 1935 iu kthye njërit prej pasioneve të tij më të mëdha, muzikës, dhe në moshën pesëdhjetë e tre vjeç u regjistrua në Konservatorin e Muzikës të Bostonit, ku u diplomua më 1938. Më 12 prill 1937, ëndrra e madhe e Nolit për një kishë kombëtare shqiptare u përmbush kur Patrikana e Stambollit njohu zyrtarisht Kishën Ortodokse Shqiptare Autoqefale. I pakënaqur vetëm me detyrat ekleziastike Noli iu kthye studimeve pasuniversitare në Universitetin e Bostonit, ku mori doktoratën më 1945 me një disertacion për Gjergj Kastriotin -Skënderbeun. Në vitet e para pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore Noli mbajti marrëdhënie deri diku të mira me regjimin e ri komunist në Tiranë dhe ushtroi ndikimin e vet në mënyrë që qeveria amerikane ta njihte. Nami si 'peshkop i kuq' i bëri mjaft armiq ndër qarqet e mërgimtarëve në Amerikë si dhe shkaktoi polarizime mes tyre. Më 1953, në moshën shtatëdhjetë e një vjeç, Fan Nolit iu dhurua një shumë prej 20,000 dollarësh nga Federata Vatra, me të cilën bleu një shtëpi në Fort Llodërdejll (Fort Lauderdale), Florida, ku edhe vdiq më 13 mars 1965 në moshën tetëdhjetë e tre vjeç.

    Politika dhe feja nuk qenë të vetmet fusha ku Fan Noli bëri emër. Ai qe edhe dramaturg, poet, historian, muzikolog dhe sidomos përkthyes i shkëlqyer me një ndihmesë të konsiderueshme në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe. Vepra e parë letrare e Nolit është drama në tre akte Israilitë dhe Filistinë, Boston 1907. Kjo tragjedi dyzet e tetë faqesh e shkruar më 1902 mbështetet në Librin e Gjyqtarëve 13-16 të Dhiatës së Vjetër, historia e njohur e Samsonit dhe Dalilës. E botuar në një kohë kur dramaturgjia shqiptare ishte në foshnjëri, ajo është një nga të rrallat pjesë teatrore shqiptare të kohës, që nuk vlon nga sentimentalizmi para se të arrijë fundin melodramatik të sipërfaqshëm. Të tilla ishin shijet e kohës, prandaj dhe pjesa e Nolit pak u pëlqye nga lexuesit. Jo vetëm subjekti ishte tepër i largët e filozofik, por edhe gjuha tepër arkaike e dialektore për t'u shijuar nga lexuesi dhe publiku.

    Kur u shugurua prift ortodoks dhe mbajti të parën liturgji ortodokse në gjuhën shqipe më 1908, Noli e ndjeu nevojën e teksteve liturgjike shqip dhe prandaj i hyri përkthimit të liturgjive dhe ritualeve ortodokse, të cilat u botuan në dy vëllime: Librë e shërbesave të shënta të kishës orthodoxe, Boston 1909, dhe Libre é te krémtevé të medha te kishes orthodoxe, Boston 1911, me 315 faqe. Pasuan përkthime të tjera fetare, me një gjuhë elegante e solemne që u shkonte për shtat traditave të çmuara bizantine. Këto përkthime ishin arritjet që i sollën Nolit më shumë kënaqësi në jetë. Vepra më popullore e Fan Nolit sot është një studim historik për jetën dhe epokën e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeut. Një variant shqip 285 faqesh u botua nën titullin Historia e Skënderbeut (Gjerq Kastriotit), mbretit të Shqipërisë1412-1468, Boston 1921, kurse një variant anglisht, fryt i disertacionit të doktoratës në Universitetin e Bostonit më 1945 mbante titullin George Castrioti Scanderbeg (1405-1468), Nju Jork 1947. Një studim tjetër shkencor, që pasqyron sa fort e tërhiqnin figurat e mëdha të së kaluarës (Jezui, Jul Cesari, Skënderbeu dhe Napoleoni) si dhe sa fort e donte muzikën, është ai me 117 faqe Beethoven and the French revolution, Nju Jork 1947 (Bethoveni dhe Revolucioni Frëng). Noli ka mbetur edhe si poet, ndonëse poezia e tij e fuqishme deklamative është e paktë. Poezia e tij është përmbledhur në një vëllim me titullin e thjeshtë Albumi, Boston 1948, të cilin e botoi me rastin e dyzetvjetorit të qëndrimit të tij në Shtetet e Bashkuara. Albumi përmban kryesisht poezi politike, që pasqyrojnë aspirata e frymë kombëtare si dhe ndjenja të zjarrta sociale e politike të viteve njëzet e tridhjetë. Tipike për këtë gjini është vjersha Syrgjyn-Vdekur, elegjia prekëse që e shkroi në Berlin kur vdiq shkrimtari dhe personaliteti politik Luigj Gurakuqi (1879-1925), i vrarë në Bari më 2 mars 1925 nga një agjent i Ahmet Zogut.

    "Nëno moj, mbaj zi për vllanë,
    Me tre plumba na i ranë,
    Na e vran' e na e shanë,
    Na i thanë trathëtor.

    Se të deshte dhe s'të deshnin,
    Se të qante kur të qeshnin,
    Se të veshte kur të çveshnin,
    Nëno moj, të ra dëshmor.

    Nëno moj, vajto, merr malin,
    Larot ta përmbysnë djalin,
    Që me Ismail Qemalin
    Ngriti flamur trimëror.

    Nëno moj, ma qaj në Vlorë
    Ku të dha liri, kurorë, S
    hpirt i bardhë si dëborë,
    Ti s'i dhe as varr për hor.

    Nëno moj, ç'është përpjekur
    Gojëmjalt' e zemërhekur, S
    yrgjyngjall' e syrgjynvdekur,
    Ky Vigan Liberator."


    Po aq e fuqishme është vjersha Anës lumenjve, e cila përbën ndoshta poezinë më bindëse të shkruar ndonjëherë me temën e mërgimit në gjuhën shqipe dhe më tej. Gjatë qëndrimit në Gjermani Noli u shqetësua thellë në shpirt për fatin e atdheut, të cilin ai e shumë bashkëkohës të tij e krahasonin me një vashë të braktisur e të poshtëruar, sikundër kishte bërë Pashko Vasa një gjysëm shekulli më parë në poezinë e tij O moj Shqypni. Vjersha e Nolit e trajton kështu këtë temë:

    "Arratisur, syrgjinosur,
    Rraskapitur dhe katosur,
    Po vajtonj pa funt pa shpresë,
    Anës Elbës, anës Spre-së.

    Ku e lam' e ku na mbeti
    Vaj vatani e mjer mileti,
    Anës detit i palarë,
    Anës dritës i paparë,
    Pranë sofrës i pangrënë,
    Pranë dijes i panxënë,
    Lakuriq dhe i dregosur,
    Trup e shpirt i sakatosur!..."


    Në këtë vëllim janë përfshirë edhe vjershat prekëse me frymëzim biblik, si Moisiu në mal dhe Marshi i Krishtit. Megjithatë, ndihmesa kryesore e Fan Nolit për letërsinë shqipe ishte si stilist, çka vihet re sidomos në përkthimet. Ai mund të konsiderohet si njëri nga stilistët më të mëdhenj në dialektin toskë, duke rreshtur përkrah tij edhe Faik bej Konicën. Përvoja e tij si aktor dhe orator, njohja me gjuhët e tjera të mëdha të kulturës botërore, sidomos me greqishten, anglishten dhe frëngjishten, i dhanë mundësi ta zhvillojë shqipen e ta ngrejë në shkallën e një gjuhe të përpunuar, të rrjedhshme e plot elegancë.
    Me vlera të mëdha janë sidomos përkthimet që Noli i ka bërë Shekspirit. Otello e përkthyer prej tij u botua më 1916, kurse përkthimet po aq shprehëse të Makbethit, Hamletit, dhe Jul Qesarit u botuan të gjitha në Bruksel më 1926. Po në këtë kohë ai përktheu, nga anglishtja, dy pjesë të dramaturgut norvegjez Henrik Ibsen (1828-1906), një autor tjetër ky ndaj të cilit Noli qe shumë i dhënë: Armiku i popullit, Bruksel 1926 (En Folkefiende 1882), dhe Zonja Ingra e Ostrotit, Bruksel 1926 (Fru Inger til Østeraad 1857). Gjashtë vjet më pas doli përkthimi i fuqishëm shqip i pjesës së parë të Don Quixote të Miguel De Servantesit (1547-1616) nën titullin Sojliu mendjemprehtë don Kishoti i Mançës, Boston 1932/1933. Pjesa e dytë e Don Kishotit u përkthye më vonë nga Petro Zheji (l. 1929) dhe u botua bashkë me përkthimin e Nolit në Tiranë më 1977. Përkthime të tjera të Nolit janë: Kasollja 1921 (La barraca 1898) e romancierit spanjoll Visente Blasko Ibanjez (Vicente Blasco Ibañez, 1867-1928), e sidomos Rubairat, Bruksel 1924 (The Rubáiyát of Omar Khayyám) nga poeti anglez Eduard Ficxherëlld (Edward Fitzgerald, 1809-1883). Përkthimi i Rubairave të poetit të madh dhe matematikanit persian Omar Khajam (vd. 1122), që i botoi me pseudonimin Rushit Bilbil Gramshi e që ua kushtoi poetëve persianë Nizami (1140-1209) dhe Hafiz (1326-1390), është ndër veprat më të përkryera të Nolit. Ajo është një kryevepër krijuese po aq e lartë sa dhe përkthimi në anglisht i Eduard Ficxherëlldit. Për më tepër, ky është i vetmi përkthim letrar i Nolit që nuk është yshtur nga synime didaktike. Nëse krahasojmë përkthimin shqip të Nolit me atë anglisht të Ficxherëlldit, do të vëmë re se teksti në shqip është në shumë anë po aq i madhërishëm sa dhe origjinali (anglisht). Ja tri strofat e para:

    "Natën kur flinja, më tha shpirti: 'Pi!
    Në gjumë dhe në Varr s'ka lumëri;

  6. #66
    Ngrehu! Sa rron, zbras Kupa dhe puth Çupa;
    Ke shekuj që të flesh në qetësi.'

    Në ëndërr, kur agimi zbardhëllonte,
    Një zë që nga Taverna po gjëmonte:
    Çohuni, djem, e Verë sillnani,
    Se Fati na e thau lëngun sonte.

    Dhe posa në Tavernë këndoi gjeli,
    Besnikët jashtë thirrë: 'Portat çeli!' E
    shkurtër është Jeta, ja, u mplakmë
    Dhe mbetmë si kofini pas të vjeli."



    Awake! for Morning in the Bowl of Night
    Has flung the Stone that puts the Stars to Flight:
    And Lo! the Hunter of the East has caught
    The Sultan's Turret in a Noose of Light.

    Dreaming when Dawn's Left Hand was in the Sky
    I heard a Voice within the Tavern cry,
    "Awake, my little ones, and fill the Cup
    Before Life's Liquor in its Cup be dry."

    And, as the Cock crew, those who stood before
    The Tavern shouted - "Open then the Door!
    You know how little while we have to stay,
    And once departed, may return no more."


    Noli gjithashtu përktheu poezi të autorëve të ndryshëm evropianë e amerikanë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ndër ta Johan Volfgang fon Gëte (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832), Sër Uollter Skot (Sir Walter Scott, 1771-1832), Hajnrih Hajne (Heinrich Heine, 1797-1856), Viktor Hygo (Victor Hugo 1802-1885), Fjodor Tjutçev (1803-1873), Aleksis- Feliks Arver (Alexis-Félix Arvers, 1806-1850), Henri Uodsuorth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellow, 1807-1882), Edgar Allen Po (Edgar Allen Poe, 1809-1849), Herman Melvil (Herman Melville, 1819-1891), Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867), Arman Syli Prydom (Armand Sully-Prudhomme, 1839-1907) dhe Pol Verlen (Paul Verlaine, 1844-1896). Në pjesën dërrmuese të tyre, në sajë ndoshta edhe të veshit të tij prej muzikanti, ia ka dalë mbanë të pasqyrojë stilin, shijet dhe ngjyrimet ritmike të origjinaleve.

    Është për të ardhur keq që Fan Noli dhe Faik Konica, këta dy stilistë më të mëdhenj të gjuhës moderne shqipe, të dy banues jo në Shqipëri por në Shtetet e Bashkuara, t'i kenë kushtuar kaq pak energji krijimtarisë letrare. Por e tillë qe koha. Për arsye historike e politike, kulti i frymës kombëtare ka pasur përherë përparësi ndër shqiptarët ndaj kultit të së madhërishmes estetike. Ndonëse shkroi relativisht pak letërsi të mirëfilltë, Noli prapëseprapë mbetet gjigand i letërsisë. Ai dha ndihmesë të madhe që gjuha shqipe të arrinte potencialin e vet të plotë letrar e krijues. Kështu, ishte krijuar një gjuhë letrare moderne, një gjuhë që ende priste dhe kërkonte letërsinë e vet.

    Një tjetër shqiptar i shquar me banim në Shtetet e Bashkuara ishte publicisti dhe personaliteti politik Sotir Peci (1873-1932), që e hasim edhe të shkruar Sotir Pettsy, nga fshati Dardhë i Korçës. Para se të mërgonte në Amerikë më 1906 Peci kishte studiuar për fizikë dhe matematikë në Universitetin e Athinës. Me të mbërritur në Botën e Re, themeloi në Boston gazetën e përjavshme shqip Kombi, e cila u shpall si e para dhe e vetmja gazetë shqiptare në Amerikë dhe organ i interesave shqiptarë. Numri i parë i kësaj së përjavshmeje politike, kulturore e letrare të botuar shqip, herë pas here me artikuj anglisht, frëngjisht dhe italisht, doli më 15 qershor 1906. Ndër bashkëpunëtorët e afërt të Pecit në redaksinë e gazetës ishte Fan Noli, i cili kishte ardhur në Nju Jork më 10 maj 1906. Pas pak kohe Peci e la Nolin të merrej me gazetën, e cila vazhdoi të dalë deri më 1909, kurse vetë u kthye në Shqipëri, ku mendoi se mund të ndihmonte më shumë për çështjen kombëtare. Ai përfaqësoi bashkësinë shqiptaro-amerikane në Kongresin e Manastirit më 1908 dhe, pas pavarësisë, punoi si mësues në Elbasan e në Korçë. Në Kongresin e Lushnjës më 1920, i cili hodhi themelet e një pavarësie të vërtetë të Shqipërisë, Peci u emërua ministër i arsimit, kurse pas një viti u zgjodh deputet i Korçës në parlament. Nga 24 dhjetor 1921 deri 31 janar 1925 ishte edhe anëtar i Këshillit të Lartë. Përveç veprimtarisë botuese, Peci është autor i një gramatike të shqipes (1912) dhe i disa teksteve shkollore. Vdiq më 8 prill 1932.

    Nga anëtarët e tjerë të shquar të bashkësisë shqiptaro-amerikane në zgrip të shekullit, mund të përmendim gazetarin dhe veprimtarin Kristo Anastas Dako (angl. Christo Anastas Dako, 1878-1941). Për herë të parë në lëvizjen kombëtare Kristo Dakoja mori pjesë si student në Bukuresht, ku për veprimtarinë e kryer atje u burgos për një farë kohe. U martua me Sevasti Qiriazin (1871-1949), një figurë e shquar e arsimit për vajza, dhe mërgoi në Shtetet e Bashkuara më 1907. Atje rivalizoi me Nolin për drejtimin e bashkësisë shqiptare në Masaçusets, kurse më 1913 u bë president i Federatës Vatra dhe redaktor i organit kryesor të saj, së përjavshmes Dielli në Boston. Ai ishte gjithashtu redaktor i periodikut jetëshkurtër Biblioteka zëri i Shqipërisë i botuar më 1915 në Sofje dhe më 1916 në Sauthbrixh (Southbridge), Masaçusets. Veç këtyre, Dakoja ishte edhe autor tekstesh shkollore dhe veprash historike-politike si studimi Cilët janë Shqipëtarët, Manastir 1911; Albania, the master key to the Near East, Boston 1919 (Shqipëria, çelësi kryesor për Lindjen e Afërt); studimi i shkurtër historik Liga e Prizrenit, Bukuresht 1922; e më pas Shënime historike nga jeta dhe veprat e Nalt Madhërisë së tij Zogu i parë Mbreti i Shqiptarvet, Tiranë 1937, përkthyer anglisht nga vetë autori nën titullin Zogu, the first king of the Albanians. A sketch of his life and times, Tiranë 1937. Është e tepërt të themi se kjo e fundit bëri që të mos e kujtonin fort me dëshirë në Shqipërinë komuniste të pasluftës.

    Aktiv në Shtetet e Bashkuara ka qenë edhe publicisti dhe shkrimtari i shquar Kostandin Anastas Çekrezi (99) (angl. Constantine Anastasi Chekrezi, 1892-1959). Ka lindur në fshatin Ziçisht të Korçës dhe, pasi humbi vendin e punës si përkthyes i Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit nga shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, mërgoi në Shtetet e Bashkuara duke kaluar nga Italia. Në Boston u ngarkua për një farë kohe me gazetën Dielli derisa e mori Fan Noli. Sikundër Konica, Çekrezi studioi dhe u diplomua në Universitetin e Harvardit. Po në Boston ai botoi periodikun Illyria, që zgjati vetëm gjashtë muaj, nga marsi në nëntor 1916, kurse në fillim të vitit 1919 u bë redaktor i së përmuajshmes së Nolit The Adriatic review. Çekrezi punoi si komisioner i lartë i Shqipërisë në Uashington dhe ishte autor i një numri librash shqip dhe anglisht, sidomos i disa veprave të vëllimshme për historinë e Shqipërisë, të cilat, për horizontin që hapnin, ishin mjaft të spikatura për kohën. Ndër këta libra janë: Albania past and present, Nju Jork 1919 (Shqipëria në të kaluarën e në të tashmen); Kendime për rjeshten e funtme te shkollave filltare, Boston 1921; Histori e Shqipërisë, Boston 1921; Histori e vjetër që në kohërat e Pellazgëve gjer në rrënien e Perandorisë romane, Boston 1921; Histori e re e Evropës, Boston 1921; Historia mesjetare e Evropës që në rënien e Romës gjer në rënien e Kostantinopojës (478-1453), Boston 1921; dhe i pari fjalor anglisht-shqip, Chekrezi's English- Albanian dictionary, Fjalor inglisht-shqip i Çekrezit, Boston 1923.

    __________________________________________________ _________________

    99 kr. Koliqi 1959b.

    __________________________________________________ _________________

  7. #67
    10.4 Gjergj Fishta, zëri i kombit



    Figura më e madhe dhe më e fuqishme e letërsisë shqiptare të gjysmës së parë të shekullit të njëzetë është ati françeskan Gjergj Fishta (100) (1871-1940), i cili më shumë se cilido shkrimtar tjetër i dha shprehje artistike shpirtit kërkues të shtetit të ri sovran shqiptar. I dëgjuar e i ngritur lart deri në Luftën e Dytë Botërore si 'poet kombëtar i Shqipërisë' dhe 'Homeri shqiptar', Fishta do të binte menjëherë në harresë kur komunistët morën pushtetin në nëntor 1944. Edhe vetëm përmendja e emrit ishte një tabu për shqiptarët, që zgjati dyzet e gjashtë vjet me radhë. Kush ishte Gjergj Fishta dhe a mund ta mbajë epitetin 'poet kombëtar'edhe gjysmë shekulli më vonë?
    Fishta lindi më 23 tetor 1871 në fshatin Fishtë të Zadrimës, ku dhe u pagëzua nga misionari françeskan dhe poeti Leonardo De Martino (1830-1923). Ndoqi shkollat françeskane në Troshan dhe Shkodër, ku që fëmijë u ndikua mjaft nga i talentuari De Martino dhe nga misionari boshnjak Lovro Mihaçeviq, i cili i ushqeu këtij çuni të zgjuar dashurinë për letërsinë dhe për gjuhën amtare. Më 1886, kur ishte pesëmbëdhjetë vjeç, Fishta u dërgua nga françeskanët në Bosnjë për t'u bërë prift, si dhe shumë djem të tjerë shqiptarë. Në seminaret dhe institutet françeskane në Sutjeskë, Livno dhe Kreshevo, djaloshi Gjergj studioi teologji, filozofi dhe gjuhë të huaja, sidomos latinisht, italisht e serbo-kroatisht. Kështu, ai po përgatitej për karrierë ekleziastike dhe letrare. Gjatë qëndrimit në Bosnjë ra në kontakt me shkrimtarin boshnjak Gërga Martiq (Grga Martiƒ, 1822-1905) dhe me poetin kroat Silvije Strahimir Kranjçeviq (Silvije Strahimir Kranj…eviƒ, 1865-1908), të cilët i zgjuan talentin letrar e me të cilët lidhi miqësi. Më 1894 Gjergj Fishta u shugurua prift e u pranua në urdhrin françeskan. Me t'u kthyer në Shqipëri në shkurt të atij viti, filloi punën si mësues në kolegjin françeskan në Troshan e më pas si famullitar në fshatin Gomsiqe. Më 1899 ai bashkëpunoi me Preng Doçin (1846-1917), abati me influencë i Mirditës, me prozatorin dhe priftin dom Ndoc Nikaj (1864-1951) dhe me folkloristin Pashko Bardhi (1870-1948) për të themeluar shoqërinë letrare Bashkimi të Shkodrës, e cila i hyri punës për zgjidhjen e problemit shqetësues të alfabetit të shqipes. Kjo shoqatë dha ndihmesë të madhe për botimin e një numri tekstesh shkollore në gjuhën shqipe dhe të fjalorit shqip-italisht Bashkimi më 1908 (1), ende fjalori më i mirë i dialektit gegë. Në këtë kohë Fishta ishte bërë figurë udhëheqëse e jetës kulturore e publike në Shqipërinë e veriut e sidomos në Shkodër.

    Më 1902 Fishta u emërua drejtor i shkollës françeskane në qarkun e Shkodrës, ku përmendet sidomos se zëvendësoi italishten me shqipen për herë të parë si gjuhë në shkollë. Kjo masë ndikoi për t'i dhënë fund mbisundimit kulturor italian në katolikët e Shqipërisë së veriut dhe u ushqeu të rinjve shqiptarë që studionin në këto shkolla një ndjenjë identiteti kombëtar. Më 14-22 nëntor 1908 mori pjesë në Kongresin e Manastirit si përfaqësues i shoqërisë letrare Bashkimi. Ky kongres, ku morën pjesë delegatë katolikë, ortodoksë dhe myslimanë nga Shqipëria dhe jashtë saj, u mbajt për të vendosur përfundimisht një alfabet të gjuhës shqipe,

    __________________________________________________ _________________

    100 kr. Çabej 1941, Dema 1941, Ercole 1941, Lambertz 1949, Schirò 1959, Shêjzat 5, 1961, 11-12 (Numër përkujtimuer për 90 vjetorin e lindjes së Gjergj Fishtës) Koliqi (red.) 1941, Stadtmüller 1942b, 1942d, Koliqi 1972b, Nekaj 1981, Gradilone 1983, Jeta e re, Prishtinë, 11-12, 1990 (Atë Gjergj Fishtës me rastin e 50 vjetorit të vdekjes), Berisha & Musliu 1990, Duka-Gjini 1992, Zamputi 1993b, S. Çapaliku 1995, dhe A. Plasari (red.) 1996.

    1 kr. Fialuer... 1908.
    __________________________________________________ _________________

    problem ky i studiuar hollësisht nga Fishta. Për më tepër, ishte Gjergj Fishta ai që u zgjodh nga kongresi për të kryesuar komisionin prej njëmbëdhjetë delegatësh që do të përcaktonte variantin më të mirë të alfabeteve të propozuara. Pas tri ditë diskutimesh Fishta dhe komisioni vendosën të mbështesin dy alfabete: një formë të modifikuar të alfabetit të Stambollit të Sami Frashërit i cili, edhe pse jo praktik për shtyp, përdorej më gjerësisht në atë kohë, dhe një alfabet të ri latin pothuajse të njëjtë me alfabetin e Bashkimit të Fishtës, me qëllim që shtypja e librave jashtë vendit të bëhej më e volitshme.

    Në tetor 1913, gati një vit pas shpalljes së pavarësisë në Vlorë, Fishta themeloi dhe filloi të nxjerrë të përmuajshmen françeskane Hylli i Dritës, e cila iu kushtua letërsisë, politikës, folklorit dhe historisë. Me përjashtim të viteve të turbullta të Luftës së Parë Botërore dhe viteve menjëherë pas saj, 1915-1920 si dhe të viteve të hershme të diktaturës së Ahmet Zogut, 1925-1929, kjo revistë me influencë e me nivel të lartë letrar doli rregullisht deri në korrik 1944 dhe ndihmoi për zhvillimin e kulturës gege të veriut ashtu si revista Albania e Faik Konicës në Bruksel kishte ndihmuar për kulturën toske të jugut. Nga 5 dhjetori 1916 deri në nëntor 1918 Fishta botoi gazetën e Shkodrës Posta e Shqypniës, një gazetë politike e kulturore e subvencionuar nga Austro-Hungaria në kuadrin e Kultusprotektorat-it, me gjithë që forcat pushtuese nuk para kishin besim te Fishta për shkak të aspiratave të tij kombëtare. Po më 1916, së bashku me Luigj Gurakuqin (1879-1925), Ndre Mjedën (1866-1937) dhe Mati Logorecin (1867-1941), Fishta luajti një rol udhëheqës në Komisinë Letrare Shqype, të ngritur prej austro- hungarezëve me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918), për të vendosur në lidhje me çështjen e përdorimit zyrtar të drejtshkrimit si dhe për të nxitur botimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe. Pas disa diskutimeve Komisia vendosi me të drejtë që të përdorej dialekti qendror i Elbasanit si një kompromis asnjanës për gjuhën letrare. Ky vendim binte mjaft në kundërshtim me dëshirat e Gjergj Fishtës, për të cilin dialekti i Shkodrës ishte më i përshtatshmi. Fishta shpresonte se koineja shqiptare e veriut së shpejti do të shërbente si normë letrare për të gjithë vendin, ashtu si gjuha e Dantes kishte shërbyer si udhërrëfyese për italishten letrare. Gjatë gjithë këtyre viteve Fishta vazhdoi të japë mësim e të drejtojë shkollën françeskane në Shkodër, me emrin Collegium Illyricum (Kolegji Ilirian) nga viti 1921, i cili ishte bërë institucioni kryesor arsimor në Shqipërinë e veriut. Tani ai ishte edhe një figurë me autoritet në letërsinë shqiptare.

    Në gusht 1919 Gjergj Fishta qe sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar që mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris dhe, me këtë cilësi, iu kërkua nga kryetari i delegacionit, imzot Luigj Bumçi (1872-1945) të merrte pjesë në një komision të posaçëm që do të dërgohej në Shtetet e Bashkuara për t'u kujdesur për interesat e shtetit të ri shqiptar. Atje ai vizitoi Bostonin, Nju Jorkun dhe Uashingtonin. Më 1921 Fishta përfaqësoi Shkodrën në parlamentin shqiptar dhe u zgjodh në gusht të atij viti si zëvendëskryetar i tij. Talenti në gojëtari e ngriti mjaft në detyrat e tij si personalitet politik apo si klerik. Në vitet më pas mori pjesë në konferencat ballkanike në Athinë (1930), Sofje (1931) dhe Bukuresht (1932) para se të tërhiqej nga jeta publike për t'ia kushtuar vitet e mbetura urdhrit françeskan dhe shkrimeve të veta. Nga viti 1935 deri më 1938 mbajti funksionin e provincialit të të gjithë françeskanëve shqiptarë. Këto vite, më të frytshmet e jetës së tij, i kaloi i veçuar në qetësinë e kuvendit françeskan të Gjuhadolit në Shkodër, në hajatin, kishën dhe kopshtin e tij plot trëndafila, ku Fishta ulej në hije dhe merrej me poezinë e vet. Si poet kombëtar i brezit të tij, Gjergj Fishta është nderuar me diploma, çmime e tituj të ndryshëm, brenda e jashtë vendit. Ka marrë Ritterkreuz-in austro- hungarez më 1911, është dekoruar nga papa Piu XI me çmimin Al Merito më 1925, i është dhënë medalja prestigjioze Feniks nga qeveria greke, është nderuar me titullin Lector jubilatus honoris causae nga urdhëri françeskan, dhe është bërë antar i rregullt i Akademisë Italiane të Shkencave dhe Arteve më 1939. Vdiq në Shkodër më 30 dhjetor 1940.

    Ndonëse Gjergj Fishta është autor i gjithsej tridhjeteshtatë botimeve letrare, emri i tij është i lidhur në mënyrë të pashlyeshme me një vepër të vetme, madje me një nga krijimet më mahnitëse në mbarë historinë e letërsisë shqiptare, me Lahuta e malcís, Shkodër 1937. Ajo është një poemë epike historike me 15.613 vargje që vë në qendër luftën për autonomi e pavarësi e, në veçanti, ngjarjet e historisë së Shqipërisë së veriut nga 1858 deri 1913. Kjo kryevepër letrare ishte shkruar në fillim midis viteve 1902 e 1909, pastaj u ripunua nga autori gjatë një periudhe tridhjetëvjeçare. Është e para ndihmesë në gjuhën shqipe për letërsinë botërore.

    Më 1902 Fishta ishte dërguar në një fshat të vogël për të zëvendësuar përkohësisht famullitarin vendor. Atje u njoh e u miqësua me fshatarin e moshuar Marash Uci (vd. 1914) nga Hoti, të cilin do ta përjetësonte më vonë në vargje. Në mbrëmjet që i kalonin së bashku Marash Uci i rrëfente priftit djalosh për betejat heroike midis malësorëve shqiptarë dhe malazezë, në veçanti për betejën e famshme në urën e Rrzhanicës, ku Marash Uci kishte marrë pjesë vetë. Pjesët e para të Lahuta e malcís, me titullin Te ura e Rrzhanicës, u botuan në Zadar më 1905 e 1907, e u ribotuan më pas të zgjeruara më 1912, 1923, 1931 dhe 1933. Botimi përfundimtar i veprës në tridhjetë këngë u paraqit në Shkodër më 1937 në kremtim të njëzetepesëvjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë. Me gjithë suksesin e Lahuta e malcís dhe personalitetit të shquar të autorit, kjo vepër dhe të tjera të Gjergj Fishtës u ndaluan pas Luftës së Dytë Botërore kur komunistët erdhën në pushtet. Megjithatë, kjo poemë epike, e ribotuar në Romë më 1958, në Lubjanë më 1990 dhe në Romë më 1991, gjendet edhe në përkthime në gjermanisht dhe italisht (2).

    Në përmasat e veta historike, Lahuta e malcís nis me përleshjet kufitare midis fiseve të Hotit e të Grudës dhe fqinjëve po aq të rreptë malazezë më 1858. Thelbi i veprës (këngët 6-25) u kushtohet ngjarjeve të viteve 1878-1880, që lidhen me Kongresin e Berlinit, i cili i dha toka kufitare shqiptare Malit të Zi dhe shpuri në krijimin e Lidhjes së Prizrenit për të mbrojtur interesat e kombit. Këngët e tjera mbulojnë periudhën e Revolucionit të Xhonturqve, i cili në fillim u ngjalli shpresa nacionalistëve shqiptarë për një farë autonomie, si dhe luftërat ballkanike të viteve 1912 e 1913, që shpunë në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë. Ngjarjet e kësaj poeme epike mund të përmblidhen si vijon:

    Kënga I - Cubat

    Më 1858, me gjithë pesë shekujt e gjatë nën zgjedhën turke, shqiptarëve nuk u ishte shuar dëshira dhe vullneti për të fituar lirinë. Cari i Rusisë, për të shtrirë ndikimin në Ballkan, i shkruan një letër mikut të vet, princit Nikolla të Malit të Zi. Në këtë letër ai i premton atij ndihmë dhe i kërkon që të përvetësojë një copë të Shqipërisë së veriut duke mos i lënë turqit të qetë. Letra, duke kaluar male e lugina në duart e të dërguarit personal të Carit, mbërrin në oborrin e Cetinës dhe mirëpritet nga sundimtari malazez, i cili e bind trimin Vulo Radoviq, serdar i Vasoviqit, të gatisë banditët e tij për të shkretuar Vraninën në liqenin e Shkodrës.

    Kënga II - Oso Kuka

    Vulo Radoviqi e merr Vraninën pa qëndresë. A do të zbresin malësorët nga malet për të dëbuar banditët malazezë? Avdi Pasha në Shkodër ankohet se në Shqipëri nuk kanë mbetur burra të vërtetë, se ajo është bërë vend vashash. Djaloshit Oso Kuka i hipën gjaku në kokë kur dëgjon një fyerje të tillë dhe i kundërvihet duke i thënë se shqiptarët e kanë mbrojtur vendin e tyre kurdoherë me trimëri pa u kursyer para asnjë sakrifice. Në krye të javës, vetë Oso Kuka organizon një grup prej dyzet luftëtarësh të zgjedhur, që

    __________________________________________________ _________________

    2 kr. Fishta 1925, 1958b, 1968-1970.
    __________________________________________________ _________________

  8. #68
    përmenden të gjithë në poezi në mënyrë homerike, dhe niset për në Vraninë.

    Kënga III - Preja

    Në një kullotë pranë Vraninës, Vulo Radoviqi vret bariun shqiptar Avdi Hisa dhe ia merr tufën si pre. E motra e Avdiut, Turkina, e vajton të vëllanë sipas traditës malësore. Kur dëgjon vajin e saj, Oso Kuka thërret luftëtarët e tij për të marrë hak. Ata vihen në ndjekje dhe i arrijnë vjedhësit e tufës mu në breg të Moraçës, ku pas një beteje të ashpër ua rimarrin tufën. Sllavët humbin dy burra, kurse shqiptarët përgatiten për t'u tërhequr, të kënaqur se ia morën gjakun Avdiut dyfish. Rrugës në të kthyer Oso Kuka sheh se i mungon njëri prej luftëtarëve, Kerrni Gila nga Zagorja. Kthehet dhe e sheh Kerrni Gilën të mbërthyer në një dyluftim për jetë a vdekje me luftëtarin malazez Jovan, të cilin poeti e karakterizon me përmasa vërtet epike. Oso Kuka i ndan nga njëri tjetri dhe ia fal jetën Jovanit, duke i thënë të shkojë në shtëpi "e thuej nânës e nuses s' ré se per s' dytit sod ké lé."

    Kënga IV - Vranina

    Figura e Oso Kukës përshkruhet me imtësi. Ai është hero me fuqi të mbinatyrshme, të cilit i trembet princ Nikolla. Princi mbledh komandantët e ushtrisë së tij dhe u paraqet planet që kishte bërë. Dyqind luftëtarë do të dërgohen në ishullin e Vraninës në liqenin e Shkodrës. Këshilltari i tij Mirko Kapidani e këshillon të mbjellë farën e përçarjes mes shqiptarëve si mjet për t'i mundur. Poeti u bën thirrje zanave të njoftojnë Oso Kukën për këtë mësymje që po përgatitet.

    Kënga V - Deka

    Oso Kuka ka parë një ëndërr. Duke ngrënë bashkë me burrat, ai pyet Soko Tonën, që ishte i zoti për të parathënë të ardhmen. Nga blana në shpatullën e një bishe të vrarë, Soko Tona sheh varre, tym dhe gjak. Kaçel Doda merr lahutën dhe këndon këngën e famshme të Gjergj Elez Alisë dhe Harapit të zi. Oso Kukës i hyn meraku dhe dërgon roje në va. Por, në mes të rojeve është edhe një tradhtar, Zeliq Gjuka, i cili u rrëfen udhën malazezëve nëpër një va natën. Në betejën më pas luftëtarët shqiptarë munden. Tridhjetë të vrarë dhe dhjetë të plagosur. Ndër ata që shpëtojnë është Oso Kuka, i cili me burrat që i kishin mbetur gjeti strehë në një xhebehâne, depo baruti e fortifikuar. Malazezët mësyjnë, kurse Oso Kuka, për të mos iu dorëzuar armikut, hedh në erë kullën, duke u vrarë vetë, shokët e tij të plagosur dhe mësymësit. Ndërkohë që poeti i jep bekimin Oso Kukës, flamuri malazez ngrihet mbi Vraninë.

    Kënga VI - Dervish Pasha

    Njëzet vjet më pas një lajmëtar shqiptar ndalet te porta e Sulltanit në Stamboll dhe rrëfen për vuajtjet e gjata të Shqipërisë nën sundimin e Malit të Zi. Sulltani vendos të dërgojë një ushtri prej pesëdhjetë batalionesh nën komandën e Dervish Pashës për të sprapsur malazezët. Poeti u bën një thirrje kushtrimtare bashkëvendësve për t'u ngritur për liri, kurse turqit korrin fitore. Në tri mësymje, pushtohen Podgorica, Kernica, liqeni i Shkodrës dhe kryeqyteti Cetinë. Princ Nikolla tërhiqet maleve. Por Kongresi i Berlinit do të vendosë ndryshe. Poeti konkludon:

    "Vall, a hîn Pasha n'Cetinë?..
    Nuk e diej a hîn n'Cetinë;
    Por n'Cetinë e diej se s'rrin;
    Diç po vlon atje n'Berlin."
    (3)

    Kënga VII - Kuvendi i Berlinit:

    Poeti pyet muzën e tij, zanën, se ç'është ai gjëmim që vjen nga larg. Ka shpërthyer lufta ruso-turke. Krerët e shteteve të Evropës, të personifikuar në shtatë krajlat e letërsisë gojore shqiptare, janë mbledhur në Berlin për të vendosur për fatin e popujve të Ballkanit. Të gjithë kanë mbrojtësit e tyre, përveç shqiptarëve. Princ Nikolla i Malit të Zi del para kongresit i reckosur dhe kërkon ndihmë. Atij i jepen tokat me popullsi shqip- folëse të Plavës, Gucisë, Shkodrës dhe Alpeve të Shqipërisë së veriut deri poshtë në lumin Drin. Poeti mallkon të gjithë ata që nënshkruajnë dhënien e këtyre territoreve dhe parathotë fatkeqësi për pushtuesit malazezë. Princi i ngazëlluar kthehet në Cetinë dhe urdhëron Pal Milanin të marshojë mbi Shqipëri me pesë batalione. Milani shpreh droje, por princi përgjigjet duke u tallur me të.



    Kënga VIII - Ali Pasha i Gucís:

    Ali pashë Gucia niset më të aguar, duke i lënë lamtumirën nënës dhe së shoqes. Rrugës nëpër male, ulet nën një lis për të pushuar dhe takon aty orën. Ajo i qorton shqiptarët për mungesë patriotizmi dhe i thotë Aliut të mos harrojë se ç'i ka dhënë vendi i tij: hije, ujë gurrash, livadhe pranverore. Ai betohet mbi gurin e varrit se nuk do ta kursejë as veten e as të birin për të mirën e Shqipërisë. Me një bisk rozmarine, ora i fal atij fuqi magjike për të shkulur pemë e për t'i mbjellë prapë.[/indent]

    Kënga IX - Lidhja e Prizrendit:

    Ndërkohë që dielli ngrihet mbi majën e Cukalit, zanat dhe orët janë mbledhur për t'u këshilluar për ngjarjet e Prizrenit, ashtu si perënditë dhe perëndeshat e Olimpit bisedonin për rrjedhat e Luftës Trojane. Vendin e nderit nuk e ka zënë Agamemnoni, por Ali pashë Gucia. Nga bjeshkët ato vrojtojnë ngjarjet dhe numërojnë pjesëmarrësit e Lidhjes të mbledhur në Prizren më 1878. Abdyl Frashëri dhe patriotë të tjerë shqiptarë i drejtohen Lidhjes me fjalë të zjarrta dhe marrin vendim t'i shkruajnë letër Kongresit të Berlinit për të shprehur kundërshtimin ndaj planeve sllave në dëm të tokave të tyre.

    "Shkrepi dielli buzës s'Cukalit,
    Eja e t'kndojm, oj Zâna e malit,
    Eja e t'kndojm më Lahutë t'Malcís,
    Si atà Krenët e Shqyptarís
    Në Prizrend na janë bashkue,
    Per me folë, me bisedue,
    Shqyptarín se si m'e pshtue
    Prej çapojve t'Malit t'Zí,
    Qi ká dyndun top e ushtrí,
    Me hî n'Plavë, me hî n'Gucí,
    Me marrë Shkodren me Malcí,
    Dér kû dán vendi me Drî;
    Pse, po thonë, Mbreti i Stambollës
    Dorë i dhânka Knjaz Nikollës
    Me ndezë zjarm aj m'votra t'ona,

    __________________________________________________ _________________

    3 Lahuta e malcís VI. 480-484.
    __________________________________________________ _________________

    Me ngá qét aj n'ara t'ona,
    Me bâ drû n'zabele t'ona,
    E me grá e me vasha t'ona
    Me luejtë Shkjau harushë nder né, T
    hue se s'ká Shqyptarë mbí dhé."
    (4)

    Kënga X - Mehmet Ali Pasha

    Telegramet sjellin lajmin se Sulltani ka caktuar një pasha tjetër. Në Gjakovë, krerët e malësisë shqiptare mblidhen në shtëpinë e Abdullah Drenit për të takuar të dërguarin e ri. Mehmet Ali pasha i përshëndet krerët me ngrohtësi dhe shtrëngohet të rrëfejë se Sulltani ka vendosur t'i lëshojë pe princ Nikollës. Shqiptarët revoltohen kurse Mehmet Ali pasha i zë e i burgos. Miqtë dhe të afërmit e pengjeve i kërkojnë Abdulla Drenit t'ua dorëzojë pashën. Sipas kanunit të rreptë të mikpritjes shqiptare, Abdulla Dreni natyrisht nuk mund t'u dorëzojë mikun, kështuqë shtëpinë e marrin me sulm. Pasha dhe një numër nga paria e shqiptarëve vriten. Poeti ankohet se, edhe kësaj radhe, shqiptarët luftojnë me njëri tjetrin për shkak të turqve. Krerët shqiptarë i dërgojnë Sulltanit një letër që t'u sjellë një pashë tjetër. Ata janë betuar të mos pranojnë kurrë të jetojnë nën sundimin e princ Nikollës të Malit të Zi.

    Kënga XI - Lugati:

    Princ Nikolla po kalon një mbrëmje të qetë në sarajet në Cetinë me të shoqen, Milenën, duke u mburrur për heroizmin e tij në të kaluarën e për bëmat e mëdha që e prisnin. Milena i thotë të mos e marrë me aq vrull. Ajo i jep verë, duhan dhe gështenja të pjekura para se të bien për të fjetur. Gjen çastin dhe i thotë se fëmijët kishin frikë të binin në shtrat ngaqë u kishte dalë lugati një natë më parë. Princ Nikolla e quan besimin në lugetër e fantazma gjepur kalamajsh. Pas gotës së fundit të verës dhe llullës së fundit me duhan, princi bie për të fjetur. Natën i del një lugat. Është hija e Mehmet Ali pashës së vrarë, që i rrëfen për vdekjen e tij në duart e shqiptarëve dhe që e këshillon të marrë në dorë malësinë e tyre. Hija zhduket, siç na thotë poeti: "tue lânë mbrapa nji qelbsinë qi dér vonë u ndie n' Cetinë." Princi hidhet nga shtrati, thërret gjeneralin e tij Mark Milanin dhe e urdhëron të prijë forcat malazeze drejt Shqipërisë.

    Kënga XII - Marash Uci

    Kjo këngë qe e para nga Lahuta e malcís që u botua, dhe përmban mjaft vargje të spikatur. Ajo sillet rreth figurës së Marash Ucit, dikur luftëtar trim i Sulltanit, kurse tani një bari i moshuar, i urtë e plot përvojë. Kënga fillon kështu:

    "Te nji mriz, te nji lejthí
    Kishin ndollun tre barí,
    Dy me dhên e nji me dhí,
    Njâni plak e dy të rí:
    Marash Uci e t'bijt e Calit,
    Dy djelm t'letë si shpezt e malit."
    (5)

    Lart në bjeshkë, Marash Uci këshillon barinjtë e rinj të ruajnë traditat burrërore të

    __________________________________________________ _________________

    4 Lahuta e malcís IX.1-20.

    5 Lahuta a malcís XII.1-6.
    __________________________________________________ _________________

  9. #69
    kulturës së tyre fisnore dhe gjithmonë të mbajnë besën. Pastaj ai kalon nga mali në mal e shkon te Çun Mula, bajraktari i Hotit, dhe i bën thirrje të mbledhë krerët në kishën e Shën Gjonit në Brigje.

    Kënga XIII - Te kisha e Shnjonit:

    Krerët e bajrakut të Hotit janë mbledhur në kishën e Shën Gjonit. Çun Mula e hap kuvendin dhe aty Marash Uci mban një fjalë të gjatë e prekëse për marrëdhëniet e vështira të Shqipërisë me turqit, për autonominë fisnore e për Kanunin e lashtë të Lekë Dukagjinit. Tani punët kanë ndryshuar, shton ai. Evropa, kurva e motit, i ka tradhtuar shqiptarët, që kur Kongresi i Berlinit i dha princit të Malit të Zi tokat e Hotit, Grudës, Plavës dhe Gucisë.

    "Uh! Europë, ti kurva e motit,
    Qi i rae mohit besës e Zotit,
    Po a ky â shêji i gjytetnís:
    Me dá token e Shqypnís
    Per me mbajtë klysht e Rusís?"
    (6)

    Krerët e fisit vendosin të shkojnë në luftë për të mbrojtur malësinë, me Çun Mulën komandant. Të gjithë burrat e bajrakut, të rinj e pleq, rrëmbejnë armët, duke lënë shtëpitë, arat dhe bagëtinë nën kujdesin e grave.

    Kënga XIV - Te ura e Rrzhanicës:

    Riza Pasha, komandanti turk i kalasë në Shkodër, hedh vështrimin nga veriu dhe sheh se mjegulla ka mbuluar liqenin. Nuk është mjegull, i thotë myftiu, por tymi i barotit në përleshjet e përgjakshme midis forcave malazeze nën komandën e Mark Milanit dhe malësorëve të Grudës e të Hotit. Poeti thërret zanat për të marrë vesh numrin e trupave sllave, të cilat pastaj radhiten në një mënyrë homerike. Dymijë e shtatëqind trupa malazeze ngjishen në Urën e Rrzhanicës përballë njëzet malësorëve dhe njëzet pushkëve, e ndër ta janë Halil Haka e Palokë Gjoka. Beteja që pason përshkruhet në të gjitha imtësitë e veta heroike, derisa sllavët munden dhe Mark Milani detyrohet t'ia mbathë me të katra.

    Kënga XV - Kasneci:

    Një sorrë ogurzezë ulet e zë vend në pullaz të pallatit në Cetinë ndërkohë që arrin lajmëtari me lajmin se ushtria malazeze është mundur dhe malësorët kanë ndërmend të hyjnë në Mal të Zi.

    Kënga XVI - Kulshedra:

    Kënga XVI përbën një interlud pas lufte me një analogji mitologjike për betejën. Në kohë stuhie, nje kulshedër e tërbuar shtatë-krerëshe ka ikur nga një shpellë në Shalë për të marrë hak mbi një drangue, Vocërr Bala. Drangojt, që personifikojnë heronjtë e malësisë, mblidhen për t'i bërë ballë e për të mundur përbindëshin gjigant. Pasi korrin fitore, drangojt marrin pjesë në një drekë me grurë, bukë, mish dreri dhe mjaltë, të ftuar nga orët e Shalës që e kanë soditur betejën nga një shkëmb aty pranë. Pas buke orët ia nisin valles dhe këndojnë këngën e vashës Eufrozinë nga Janina, e cila zgjodhi vdekjen e nuk iu dorëzua tiranit Ali pashë Tepelena:

    __________________________________________________ _________________

    6 Lahuta e malcís XIII. 40-44.
    __________________________________________________ _________________

    "Varza ká e varza s'ká,
    Por, si ká nji vajzë n'Janinë,
    Kurkund shoqen s'i a ké pá,
    Kah bje diell e serotinë:
    Sínin diell, ballin si hâna,
    Ardhun shtatit si silvija,
    Eufrozinë e quejti nâna,
    Augur t'mirë m'e pasë Shqypnija.
    Atê e páka aj Alì Pasha,
    Dalë si vida në balkue,
    Edhè fort pelqye i âsht vasha:
    Çon Harapin m'e kerkue.
    Vjen Harapi e i thotë te dera:
    Shpejt tash, vashë, ti ktû me zdrypun
    E me mue me ardhë nji hera;
    Persè Pasha të ká lypun.
    T'u thafët goja! shka po thue?
    I a kthen vasha fjalen marë;
    Se un nji vajz-o kam qillue:
    S'diej me folë me Pashallarë,
    Jo, po, Ali Pashë Tepelena
    Mundet kryet aj me m'a pré,
    Si i ká pré kushdi sá krena;
    Gjallë por s'lshoj un erz as fé.
    Asht mushë Pasha me mëní,
    Prap harapin çon e e thrret:
    Pa ndigio harap i zí,
    Se dy herë Pasha nuk flet:
    A se vjen ktû sande goca,
    A se ndryshe n'fund t'liqênit
    T'a bâj gjumin me bretkoca.
    More vesht, bre qên i qênit?
    I shkon naten vashës harapi,
    Edhè e mêrr e e çon m'liqê,
    Kû tue pritun ishte trapi,
    Per me i bartë neper kurrnê.
    N'mes të liqênit si kan dalë,
    Atí trapi vend ká zânun,
    Edhè nisë harapi fjalë,
    Nisë aj vashës kështû me i thânun:
    Nuk ká tjeter, tash, lum vasha:
    E s'jam nieri fjalës qi i luej:
    A me shkue sande te Pasha:
    A shî ktû me t'mytë ty n'ujë.
    Jo, po, i thotë vasha tue qeshë,
    Se un te Pasha due me shkue;
    Por due t'shkoj nji herë me u veshë,
    Pse sido ktû kam qillue.
    E kështû tue i thânë harapit,
    Atij qênit, t'birit t'qênit,
    Mêrr e hidhet n'ujë prej trapit,
    Edhè zhduket n'fund t'liqênit.
    Doli fjala neper dhé:
    Njekso varzash ká n'Shqypní,
    Qi per erz edhè per fé
    T'rijt e jeten i bâjn flí." (7)

    Kënga XVII - Në Qafë-Hardhi:

    Pas betejës në këngën XVI, orët dhe drangojt kanë ikur në shtëpi të vet. Mbeten vetëm dy drangoj, Rrustem Uka dhe Xhem Sadrija, që do të përgatiten për dasmën. Ata fluturojnë e ngjiten në Qafë-Hardhi. Aty bëjnë një pushim, duke pirë duhan e duke pastruar armët. Mark Milani është kthyer me tetë batalione të reja, i vendosur të pushtojë Plavën e Gucinë. Dy drangojt shqiptarë shtrëngohen të mbrojnë qafën nga treqind trupa malazeze. Ata zihen ngushtë, por u vijnë në ndihmë barinj të ndodhur andej afër, dhe fitojnë betejën. Mark Milani vendos t'i tërheqë trupat për një betejë tjetër në Sutjeskë. Zanat, të cilat përsëri e kanë soditur betejën nga një majë aty afër, zënë vend tani në një majë shkëmbi që sheh nga Sutjeska dhe rrinë në pritje.

    Kënga XVIII - Te Ura e Sutjeskës:

    Trupat e Mark Milanit mblidhen te Ura e Sutjeskës për të marrë Gucinë, por Ali pashë Gucia u ka zënë pritë me dymijë ushtarë shqiptarë. E gjithë kënga i kushtohet betejës së egër, përshkrimit të luftëtarëve të veçantë dhe bëmave të tmerrshme në një përleshje për jetë a për vdekje. Vjen pastaj një interlud me vajin prekës të një zogu të zi për vdekjen e Smajl Arifit. Por është edhe nëna e Cen Brahimit për t'u vajtuar, sepse i biri e ka turpëruar veten duke mos i marrë hakun probatinit të tij Sadri Çuni të vrarë në betejë. Kokën e Sadriut e kanë vënë majë një huri dhe e kalojnë para shqiptarëve për t'u tallur:

    "Do me t'thashë, me giasë, or Pashë,
    Se t'bân êmer Mark Milani,
    Mark Milani Kapidani,
    Me i a ndreqë cilen n'Xhamí,
    Dreken n'Plavë, darken n'Gusí."
    (8)

    Kënga XIX - Pater Gjoni:

    Duke bërë një mallkim të zjarrtë patriotik, Pater Gjoni i Kelmendit dënon bëmat e poshtra të sllavëve, që për pesëqind vjet nuk kanë bërë gjë tjetër veçse kanë munduar shqiptarët dhe u kanë marrë tokat. Por malësorët janë kockë e fortë dhe kanë mbijetuar. Po të mos ishte prift, ai vetë do të kishte rrëmbyer armët e do të dilte në mbrojtje të maleve të atdheut. Sa të ketë ujë lumi i Drinit, sllavët nuk kanë për të shkelur në tokën shqiptare. Kur fillon të derdhet gjaku, Lulash Ndreu këndon një këngë patriotike, Patër Gjoni niset për në Sutjeskë me burrat e Kelmendit prapa.

    Kënga XX - Lekët:

    Skena edhe më të përgjakshme beteje në Urën e Sutjeskës. Luftëtarët shqiptarë të malësisë si dhe kundërshtarët e tyre sllavë po aq të vendosur përshkruhen një nga një, si

    __________________________________________________ _________________

    7 Lahuta e malcís XVI. 524-579.

    8 Lahuta e malcís XVIII. 329-333.
    __________________________________________________ _________________

  10. #70
    luftëtarët e Agamemnonit dhe Priamit nën muret e Trojës së lashtë. I ngjashëm me episodin e Glaukut dhe Diomedit te Iliada është takimi i probatinëve të vjetër, sllavit Mil Spasi dhe shqiptarit Bec Patani. Në përleshje e sipër, të dy e njohin njëri tjetrin, këmbejnë fjalë përshëndetjeje dhe mbështetin kokat në supet e njëri tjetrit, siç e do zakoni. Në interlud rrëfehet si kishte lindur miqësia e tyre. Kur Rrustem Uka mbërrin me përforcime nga Gucia, Bec Patani e shpëton probatinin e tij. Mbi atë kasaphanë bie nata.

    Kënga XXI - Ndërmjetsija:

    Pas një përshkrimi të gjatë të skenave të betejës të mbushur plot me gjak, gjymtyrë dhe koka të prera, shfaqet Patër Gjoni i këngës XIX. Ai i kërkon pashait t'i japë leje të shkojë te Mark Milani për një armëpushim, për të varrosur të vrarët. Pashai pranon. I shoqëruar nga një gjakon, Patër Gjoni niset për në kampin e komandantit malazez. Atje e presin me nderime. Pason një dialog midis patriotit Patër Gjoni dhe Mark Milanit, që tregohet fisnik, dhe armëpushimi vendoset. Por disa luftëtarë nuk duan t'ia dinë dhe mezi ç'presin të luftojnë. Me njëzet shokë besnikë me vete, Bec Patani mësyn në një tufë dhensh në Mal të Zi. Hyjnë në një vathë natën dhe e rrëmbejnë tufën. Skena të kujton Iliadën, plaçkitjen e Odiseut dhe Diomedit natën në kampin trojan. Rrugës në kthim ata marrin vesh se Mark Milani kishte ndërmend t'i mësynte përsëri sapo të mbaronte armëpushimi, kësaj radhe në Nokshiq. Nxitojnë që t'ia japin këtë lajm Ali pashës.

    Kënga XXII - Tringa:

    Veprimi ndodh në Nokshiq (pa dyshim Novshiqi i sotëm) në luginën e Limit të sipërm në juglindje të Malit të Zi. Për t'i shpëtuar kërdisë, të gjithë banorët janë larguar, madje edhe kafshët e egra. Mbetet në shtëpi vetëm vajza trime shqiptare Tringa, për t'u kujdesur për të vëllanë Curr Ula që po vdes. Përkushtimi dhe vetmohimi i motrës së ndershme e sypatrembur, figurë e marrë nga letërsia gojore shqiptare, jepet nga poeti me imtësi të holla. Curr Ula vdes dhe i bie Tringës ta varrosë në tokën e vet, megjithëse pas pak do të shpërthejnë luftimet. Një luftëtar sllav që kalon aty, Gjur Kokoti, e kallëzon dhe kërkon ta marrë "si ré nanës t'm'i ndihmojë n'shpi", por Tringa nuk do t'ia dijë. Ajo rrëmben pushkën dhe e qëllon në krahëror, duke marrë edhe vetë një plumb në kokë nga shoku i Gjur Kokotit, Vasil Ndreka. Kënga mbyllet:

    "Edhè dielli dheut i rá,
    Gjallë por Tringa Shkjaut n'dorë s'rá"
    (9)

    Kënga XXIII - Ke tbanat e Curr Ulës:

    Luftëtari shqiptar Gjetë Gega nga Shllaku mbërrin në vend dhe merr hak për Tringën duke vrarë Vasil Ndrekën. Më tej Gjetë Gegën e sulmon sllavi Millosh Pera në një duel, që poeti e krahason me një përleshje për jetë a vdekje midis një luani e një tigri. Në përleshje e sipër Millosh Pera pengohet te kufoma e Vasil Ndrekës dhe vritet nga Gjetë Gega, i cili i pret kokën Vasilit dhe e flak në oborr pranë trupit pa jetë të Tringës. Më tej në këtë këngë përshkruhen duele të tjera, ku trimat shqiptarë e malazezë përqeshin e shpotitin njëri tjetrin në një mënyrë epike.

    Kënga XXIV - Zana e Vizitorit:

    Zana e Madhe kundron betejën e përgjakshme nga më e larta pikë e malit Vizitor mbi

    __________________________________________________ _________________

    9 Lahuta e malcís XXII. 881-882.
    __________________________________________________ _________________

    Plavë, ashtu si Zeusi sodiste Luftën e Trojës nga maja e lartë e malit Ida. E zemëruar në kulm kur sheh Tringën e virtytshme, e cila që fëmijë kishte qenë nën mbrojtjen e zanave të malit, ajo zbret për t'ia marrë trupin e për ta sjellë në rudinat e malit Vizitor. Trupin e saj e lajnë me ceremoni, e ndërrojnë dhe e varrosin rrëzë një bliri, ndërsa Zana e Madhe e vajton. Tringës i duhet marrë haku. Ky është vullneti i Zanës së Madhe që ngrihet mbi malësi dhe u lëshon burrave kushtrimin për të shpejtuar për në fushëbetejën e Nokshiqit. Retë e luftës mblidhen në horizont ndërsa fiset e Shalës, Shoshit, Shllakut, Temalit, Merturit, Gjâjit dhe Dushmanit përgatiten për betejë.

    Kënga XXV - Gjaku i marrun:

    Kjo këngë, më e gjata nga të gjitha, me 1184 vargje, i kushtohet përsëri ashpërsisë së betejës, të cilën poeti shpirtbutë françeskan e përshkruan me kënaqësi. Nga vendi ku është ulur në majën e lartë të Durmitorit, ora e Malit të Zi dëgjon kushtrimin therës të Zanës së Madhe të Vizitorit dhe niset për të lajmëruar Mark Milanin, duke vajtuar:

    "Si gjithmonë Shqyptár e Shkjá
    Janë lá n'gjak, q'se fati i zí
    Flakë e agzot vûni per brî,
    Vû per brî Shqypní e Mal t'Zí!"
    (10)

    Ora i del Mark Milanit me fytyrën e poetit epik malazez Petar Njegosh për t'i njoftuar se shqiptarët po bëhen gati të zbresin në Nokshiq e ta tërheqin për të hyrë në betejë. Mark Milani trim i hyn orvatjes së fundit të pasuksesshme për të pushtuar malësinë shqiptare. Ai u bën thirrje luftëtarëve të vet të hidhen në sulm, duke u premtuar "cilen n'Plavë, dreken n'Gusí, zamren n'Hot e darkën n'Shkodër." Beteja ndizet e përgjakshme dhe përshkruhet edhe një herë me gjithë vrullin e heroizmit e batërdinë e saj. Zanat e maleve, ashtu si perënditë dhe perëndeshat e Greqisë së lashtë, ndërhyjnë për të mbrojtur luftëtarët e dashur e për t'i dërguar të tjerët në atë botë. Mark Milani e kupton se malazezët janë të rrethuar dhe kërkon nën një rrebesh shiu Mirko Kapidanin, për t'i thënë që të tërhiqet. Mirkoja është kapur rob nga shqiptarët në një urë mbi Lim. Këtu ora malazeze dhe zana shqiptare, të mbështetura nga dy shtriga mbi kurriz breshke, zënë e përleshen vetë. Ora mundet, e lodhur në pemën e blirit mbi varrin e Tringës, ku e rrahin gjarpërinjtë. Hakmarrja është kryer. Zana e Madhe këndon:

    "A t'kam thânë, 'or' Knjaz Nikolla,
    Se un, dér sande pa marrë dielli,
    Tringen do t'a kish' pague:
    Treqind krena un tue t'i pré,
    Treqind rob un tue t'i zanun,
    Trí mij çika e nuse t'reja
    Para kohës tue t'i lânë veja."
    (11)

    Kënga XXVI - Koha e re:

    Pas skenash të gjata me beteja, kënga XXVI bën kontrast me karakterin idilik të skenave të saj. Këtu hyn vetë poeti. Ai po e kalon pranverën në Lezhë për të përfunduar Lahuta

    __________________________________________________ _________________

    10 Lahuta e malcís XXV. 52-55.

    11 Lahuta e malcís XXV. 1165-1171.
    __________________________________________________ _________________

    e Malcís, dhe fton për vizitë zanën, muzën e tij. Bukuritë e Lissusit të lashtë në ato ditë pranvere e frymëzojnë poetin të rikujtojë historinë e krahinës: ndërtimin e kështjellës së Lezhës me muret e saj ciklopike, jetën e mbretërve legjendarë të Ilirisë, varrin e Skënderbeut, legjendat dhe mitologjinë. Tani, pas pesë shekujsh sundimi turk, po agon një kohë e re, ajo e lirisë dhe e pavarësisë së Shqipërisë.

    Kënga XXVII - Xhemjeti (Komiteti):

    Ka ardhur shekulli i njëzetë. Në brigjet e Bosforit, gjatë revoltes së xhonturqve më 1908, mblidhet një pseudokomitet pashallarësh turq për të vendosur për fatin e Shqipërisë. Liberalizmit të Sinan Pashës i kundërvihen Xhavit dhe Turgut Pasha, për të cilët në Perandori ka vetëm një kombësi, ajo turke, dhe që kërkojnë të përdoret forca për të mposhtur kryengritësit shqiptarë.

    Kënga XXVIII - Dedë Gjo' Luli:

    Fryma e qëndresës ndaj malazezëve vazhdon të gjallojë në Shqipërinë moderne në figurën e Dedë Gjo' Lulit, kryeluftëtar i çështjes kundër turqve. Jemi në vitin 1911, një vit para luftërave ballkanike, kur turqit nisën orvatjen e tyre të fundit për t'i nënshtruar malësorët shqiptarë nën sundimin osman. Me Dedë Gjo' Lulin dhe çetën e tij prej njëzet petritash është edhe plaku Marash Uci nga Rapsha e Hotit, që e kemi parë në këngën XII. Turgut Pasha me shtatëdhjetë batalionet e tij kërkon që malësorët të dorëzohen brenda pesë ditësh, dhe pastaj përgatitet për sulm, por tani gjendja e mjerueshme e Shqipërisë i ka rënë në sy edhe Evropës.

    Kënga XXIX - Lufta e Balkanit:

    Perandori i Austrisë Franc Jozefi e këshillon Sulltanin të mos i ngacmojë shqiptarët, se përndryshe do të ketë me ta më shumë probleme nga sa kujton ai. Cari i Rusisë shtyn miqtë e vet sllavë t'i shpallin luftë Turqisë dhe kështu nis Lufta Ballkanike e vitit 1912. Nga humbja e Turqisë do të përfitojnë bullgarët, dhe përsëri sllavët sulmojnë Shqipërinë. Mbreti i Anglisë fton gjashtë mbretërit e tjerë, përfaqësues të Fuqive të Mëdha, në Konferencën e Londrës për të zgjidhur këtë problem, sepse "prej Balkanit hajr nuk ké!"

    Kënga XXX - Konferenca e Londonit:

    Pas tridhjetë vjetësh pune me Lahuta e malcís, poeti e mbyll këngën duke i bërë thirrje zanës, e cila prej kohësh e ka ndjekur pa u ndarë andej-këndej nëpër lëndinat e Parnasit. Ashtu si Horaci në exegi monumentum, poeti na thotë:

    "Ndertue kemi 'i pomendare,
    Rrfé as mot mos m'e dermue."
    (12)

    Përshkrimit nga poeti të ngjarjeve të Konferencës së Londrës, ku të 'shtatë krajlat' bisedojnë për fatin e Shqipërisë, nuk i mungon një notë humori e ironie. Pas shumë debatesh, pjesëmarrësit pranojnë të njohin shtetin e ri e të pavarur shqiptar. Flamuri kuq e zi, "porsì fleta e Engllit t'Zotit", valëvitet tani mbi tokën e Skënderbeut.

    Lahuta e malcís është pa dyshim poema epike më emocionuese e më e fuqishme e shkruar në gjuhën shqipe. Ajo qëndron mbi të gjitha sprovat e tjera në këtë gjini: nga poema me

    __________________________________________________ _________________

    12 Lahuta e malcís XXX. 23-24.
    __________________________________________________ _________________

  11. #71
    ndikim persian e Dalip Frashërit Hadikaja, rreth v.1842 (Kopshti); nga poema epike shiite e Shahin bej Frashërit Myhtarnameja, 1868 (Historia e Myhtarit); nga poema disi e shkapërderdhur e Jeronim De Radës Scanderbeccu i pa-faan, 1872-1884; nga poema me frymë kombëtare po jo dhe aq e arrirë e Naim Frashërit Istori' e Skenderbeut, 1898; nga poema epike shiite po e tij Qerbelaja, 1898; nga poema e mërgimit e Zef Skiroit Te dheu i huaj, 1900; dhe deri tek ajo e Frano Krispi Glavjano Mbi malin e Truntafilevet.

    Epoka e poemave bektashiane e shiite sipas traditës turko-persiane natyrisht kishte marrë fund, kurse tema klasike e poemave epike shqiptare, bëmat e heroit kombëtar të shekullit të pesëmbëdhjetë, Skënderbeut, e cila ishte trajtuar me një nivel artistik të kufizuar nga dy shkrimtarët shqiptarë më me emër të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Jeronim De Rada dhe Naim Frashëri, tani ishte tepër e largët dhe e mjegullt për t'u vënë në qendër të një poeme epike të shekullit të njëzetë. Gjergj Fishta zgjodhi për subjekt atë çka njihte më mirë: kulturën heroike të vendlindjes, malësisë shqiptare të veriut. Synimi i tij me këtë poemë, e cila është një arritje e pashoqe në letrat shqiptare, ishte të paraqiste jetën e fiseve të Shqipërisë së veriut, e të njerëzve të saj në përgjithësi, në përmasa heroike. Autori pati fatin e mirë që në ato vite të jetonte mu në burimin e së vetmes shoqëri heroike të pacenuar në Evropë. Kështu, struktura fisnore e banorëve të Alpeve të Shqipërisë së veriut ndryshonte rrënjësisht nga rajonet më të përparuar e më "të qytetëruar" të jugut toskë. Ajo çka i mahniste vizitorët dhe etnografët e huaj në Shqipërinë e veriut të këtyre viteve ishte shoqëria e fortë patriarkale e malësisë, një sistem i mbështetur në zakone të trashëguara në shekuj nga ligji fisnor, e në veçanti nga Kanuni i Lekë Dukagjinit. Në Lahuta e malcís kemi të gjitha tiparet dalluese të kësaj shoqërie: zakonet e doket e lindjes, martesës dhe varrimit, mikpritjen bujare të fiseve, gjakmarrjen dhe besën.

    Lahuta e malcís është frymëzuar fuqishëm nga poezia gojore shqiptare (13), si nga ciklet e poezisë heroike të quajtura Këngë kreshnikësh me ndërtimin e vargut tetërrokësh, të ngjashme me juna…ke pjesme serbo-kroate, ashtu edhe nga ciklet po aq popullore të poezisë historike të shekullit të tetëmbëdhjetë, të ngjashme me poezinë kleftike greke apo me haidutska pesen të bullgarëve. Fishta e njihte këtë poezi gojore të kënduar nga fiset malësore gege me lahutën e tyre me një tel, dhe e pëlqente gjuhën e ritmin e saj. Prandaj rrëfimi në poemë është plot fjalor arkaik të pasur dhe figura ligjërimi të larmishme e të gjalla, që përdoren nga fiset luftëtare malësore të veriut, e që sot nuk janë aq të kuptueshme, madje edhe për vetë shqiptarët e veriut (14). Natyrisht, lidhjet e ngushta me letërsinë gojore janë një tipar më se i zakonshëm për poemat epike, ndonëse disa autorë e kanë kritikuar Fishtën për 'folklorizëm', për imitim të folklorit, pa mundur të krijojë një poemë të vërtetë epike. Metri kryesor i Lahuta e malcís është tetërrokshi trokaik apo shtatërrokshi, i cili harmonizohet më bukur me poezinë gojore shqiptare se sa heksametri klasik i poemave epike greke e latine. Megjithatë, ndikimi i poemave të mëdha të lashtësisë klasike, Iliada dhe Odiseja e Homerit apo Eneida e Virgjilit, është kudo i pranishëm në Lahuta e malcís, sikundër kanë pasur kënaqësinë ta theksojnë një numër studiuesish, e sidomos Maksimilian Lamberci dhe Xhuzepe Gradilone (15). Pra, mjaft paralele në stil e në përmbajtje kanë kapërcyer shekujt. Vetë Fishta më pas përktheu shqip librin e pestë të Iliadës (16).

    Ndër figurat stilistike kryesore që karakterizojnë Lahuta e malcís dhe pa dyshim pjesën më të madhe të epikave, janë metafora, aliteracioni dhe asonanca, si dhe hiperbola dhe

    __________________________________________________ _________________

    13 kr. A. Berisha 1990.

    14 Për leksikun e Fishtës, kr. Kolgjini 1969.

    15 kr. Lambertz 1949 dhe Gradilone 1983.

    16 kr. Hylli i Dritës, Shkodër, VII, 1, 3, 4 (1931).
    __________________________________________________ _________________

    arkaizmat. Tipari kryesor heroik i subjektit dhe rrëfimi i imtë i skenave të betejave për fat të mirë janë harmonizuar me përshkrimet lirike dhe idilike të bukurisë së natyrës së Alpeve të Shqipërisë së veriut, të cilat i japin Lahuta e malcís një dritë e hijeshi poetike. Mangësia në këtë aspekt do t'i sillte mungesa të dukshme veprës.

    Lahuta e malcís mbështetet thellësisht në legjendat dhe mitologjinë shqiptare dhe është e mbushur plot figura mitologjike nga letërsia gojore, që ashtu si perënditë dhe perëndeshat e Greqisë së Lashtë, sodisin ngjarjet dhe, kur del e nevojshme ndërhyjnë në to. Ndër to janë: zanat, hijet trimëresha të malësisë, që rrijnë pranë burimeve e përrenjve dhe u japin mbrojë luftëtarëve shqiptarë; orat, hijet femër, që edhe vetë emrin e kanë tabu; lugatet; shtrigat; dhe drangojt, figura gjysmënjeri të lindur me krahë flatrash e me fuqi të mbinatyrshme, që si qëllim kryesor në jetë kanë luftën kundër kulshedrës zjarrvjellëse me shtatë krerë derisa ta vrasin atë. Shkrirja e elementeve heroike dhe mitologjike është më se e dukshme në një numër personazhesh, të cilëve Fishta u jep një vend të rëndësishëm në Lahuta e malcís. Kështu, Oso Kuka, luftëtari trim e i rreptë, që më mirë vdes se i dorëzohet i gjallë armikut sllav; bariu i moshuar Marash Uci, i cili i këshillon luftëtarët e rinj të mbrojnë lirinë dhe të mos harrojnë zakonet e të parëve; si dhe vasha trimëreshë Tringa, që i gjendet te koka të vëllait e që është e vendosur të mbrojë tokën e vet.

    Aspekti heroik i jetës në malësi është një nga tiparet që fiset shqiptare të veriut e kanë të përbashkët me fqinjët e vet sllavë të jugut e sidomos me malazezët. Të dy popujt, edhe pse të ndarë nga gjuha dhe nga rrjedha e hidhur e historisë, kanë mjaft gjëra të përbashkëta mes tyre. Edhe pse malazezët si personazhe janë 'negativë' në qëllimin e Fishtës për t'i thurur lavdi atdheut të vet, ai nuk kishte mbetur i pandikuar e i paemocionuar nga arritjet letrare të sllavëve të jugut në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, sidomos të poezisë epike për qëndresën sllave kundër turqve. Kemi përmendur rolin e atit françeskan Gërga Martiq, veprat e të cilit i shërbyen djaloshit Fishta si model gjatë studimeve në Bosnjë. Fishta u frymëzua gjithashtu nga shkrimet e një shkrimtari më të hershëm françeskan, Andrija Kaçiq-Mioshiq (Andrija Ka…iƒ-Miošiƒ, 1704-1760), poet dhe publicist dalmat i periudhës së Iluminizmit, i cili përmendet sidomos për veprën e tij Razgovor ugodni naroda slovinskoga, 1756 (Bisedë e këndshme e popullit sllav), përmbledhje me prozë e poezi për historinë serbo-kroate; po ashtu, edhe nga veprat e poetit kroat Ivan Mazhuraniq (Ivan Mazuraniƒ, 1814-1890), autor i poemës së njohur epike Smrt Smail-age ‚engiƒa, 1846 (Vdekja e Smail Aga Qengiqit). Burim tjetër frymëzimi letrar për Fishtën ka qenë poeti e princi malazez Petar Petroviq Njegosh (Petar Petroviƒ Njegoš, 1813-1851). Nuk është rastësi që titulli Lahuta e malcís është mjaft i ngjashëm me titullin Gorski vijenac, 1847 (Kurora e maleve), poemë epike e Njegoshit për qëndresën heroike të Malit të Zi ndaj pushtuesve turq, e cila tani përgjithësisht konsiderohet si eposi kombëtar i malazezëve dhe serbëve. Fishta arriti të vërtetonte se edhe gjuha shqipe ishte në gjendje të jepte një epos letrar të përkryer me po ato përmasa heroike.

    Edhe pse Gjergj Fishta përmendet kryesisht si poet epik, arritjet e tij si poet lirik e satirik nuk janë më pak të mëdha se ato në gjini të tjera. Shumë studiues vlerësojnë më lart poezinë e tij lirike. Botimi i parë i Fishtës me poezi lirike, Vierrsha i pershpirteshem t'kthyem shcyp, Shkodër 1906, përmblidhte krijime me frymëzim të fortë katolik. Aty gjejmë përkthime poetësh të mëdhenj italianë si arkadiani Pjetro Metastazio (Pietro Metastasio, 1698-1782) nga Roma; romancieri e poeti romantik Alesandro Manxoni (Alessandro Manzoni, 1785-1873) nga Milano, të cilin Fishta e adhuronte pa masë; patrioti Silvio Peliko (Silvio Pellico, 1769-1845) nga Torino; liriku dhe historiani i letërsisë Xhakomo Xanela (Giacomo Zanella, 1820-1888) nga Viçenca si edhe të tjerë.
    Përmbledhja e parë e Fishtës me lirika origjinale u botua me titullin Pika voëset, Zadar 1909, kushtuar bashkëkohësit të tij Luigj Gurakuqi (1879-1925). Pas saj vjen më 1913, në agim të pavarësisë së Shqipërisë, botimi i parë i librit Mrizi i zânave, Shkodër 1913, që përfshin edhe disa poezi fetare nga Pika voëset. Fryma e përgjithshme që përshkon përmbledhjen Mrizi i zânave është më fort kombëtare se fetare. Karakteri patriotik i saj bie në sy edhe më fort në botimet e tjera të zgjeruara të viteve 1924, 1925 dhe në një botim të fundit pas vdekjes më 1941. Vjersha si Shqypnija, Gjuha shqype, Atdheut, Shqypnija e lirë dhe Hymni i flamurit kombtár shprehin gëzimin dhe krenarinë e Fishtës për historinë e Shqipërisë dhe pavarësinë e re të saj. Në këtë vëllim janë përfshirë edhe melodrama alegorike Shqyptari i gjytetnuem dhe vazhdimi i saj Shqyptarja e gjytetnueme. Krahas poezisë me tema atdhetare të përqëndruara në vëllimin e mësipërm, poezinë e vet me tema fetare Fishta e përmblodhi në vëllimin me 235 faqe Vallja e Parrîzit, Shkodër 1925. Poezia e kësaj përmbledhjeje, ndër to vjershat si Të kryqzuemit, Të zânun e pafaj të Virgjërês Mri, Nuntsiata dhe Shë Françesku i Asizit, përbëjnë një kulm në letërsinë katolike në Shqipëri.

    Gjergj Fishta ishte gjithashtu mjeshtër i përkryer i poezisë satirike, që e përdori zgjuarsinë dhe penën e mprehtë për të qortuar cenet e sjelljes dhe plogështinë intelektuale të bashkëvendësve të vet. Ai nuk kishte ironinë dashamirëse e këshilluese të Çajupit, por satirën therëse e djegëse, shpesh të pamëshirshme, një ekuivalent ky në poezi i prozës satirike therëse të Faik bej Konicës. Fishta kishte botuar mjaft vjersha të tilla në revistën Albania me pseudonimin kuptimplotë 'Castigat ridendo' (qorton duke qeshur). Më 1907, ai botoi pa vënë emrin e tij përmbledhjen satirike me 67 faqe Anxat e Parnasit, Sarajevë 1907, e cila hodhi themelet e satirës si gjini poetike në letërsinë shqiptare, e që nga mjaft kritikë konsiderohet si vepra më e mirë poetike e tij. Në të parën e satirave të tij, Nakdomonicipedija (Mësim për Nakdo Monicin), ai i drejtohet mikut të tij, shkrimtarit dhe botuesit jezuit Dom Ndoc Nikaj (1864-1951), të cilin me dashuri e thërret me pseudonimin e tij Nakdo Monici, për t'i shprehur simpatinë e vet, ngaqë vepra 416 faqesh e këtij të fundit, Historia é Shcypniis, e botuar në Bruksel më 1902, nuk ishte pritur me interesimin e duhur nga bashkatdhetarët. Shqiptarët qenë shumë indiferentë ndaj historisë së vet e madje ndaj gjendjes së tashme të vajtueshme në përgjithësi. Arsyeja e këtij indiferentizmi, na thotë Fishta, është konkurrenca midis Shën Nikollës dhe djallit. Shën Nikolla kishte kapërcyer dete me urdhër të Zotit për të shitur arsye dhe shije. Djalli, nga ana e tij, konkurronte me një vapor plot me çizme të vjetra që donte t'i shiste. Kur të dy tregtarët mbërritën në portin e Shëngjinit, shqiptarët biseduan me njëri-tjetrin dhe vendosën të blejnë çizmet veresie. Me masa të tilla të pashkolluara, Fishta i rekomandon Nikajt të ngushëllohet me sjelljen gjakftohtë dhe përbuzëse të Tartufit të Molierit. Anxat e Parnasit, e shkruar më pas Anzat e Parnasit, me shumë shprehje therëse, por të bukura, që nuk mund të priteshin në një masë të tillë nga një prift françeskan i butë, u ribotua më 1927, 1928, 1942 dhe 1990, dhe i solli Fishtës shumë miq e armiq. Gomari i Babatasit është një tjetër vëllim satirik-humoristik, i botuar me pseudonimin Gegë Toska, në kohën kur Fishta qe anëtar i Parlamentit shqiptar. Në këtë vepër, që itoi popullaritet të madh në kohën e vet, ai godet patriotët e rremë dhe dembelët.

    Përveç melodramave të përmendura më sipër Shqyptari i gjytetnuem dhe Shqyptarja e gjytetnueme, Fishta është autor edhe i disa veprave të tjera për teatër, ndër to edhe përshtatje nga një varg klasikësh të huaj, p.sh. I ligu per mend, Shkodër 1931, komedi në tri akte e Molierit, dhe Ifigenija n'Aulli, Shkodër 1931, e Euripidit. Ndër veprat e tjera dramatike që hartoi apo përshtati në një kohë kur dramaturgjia shqiptare ishte në shpërgënj janë edhe disa pjesë të shkurtra me tema fetare. Ndër to përmendet pjesa me tri akte për Krishtlindjen Barìt e Betlêmit; Sh' Françesku i Asisit, Shkodër 1912; tragjedia Juda Makabé, Shkodër 1923; Sh' Luigji Gonzaga, Shkodër 1927; dhe Jerina, ase mbretnesha e luleve, Shkodër 1941, e fundit ndër veprat e tij, që u botua sa qe gjallë. Deri para daljes së Gjergj Fishtës në skenën letrare, letërsia kombëtare e Shqipërisë

  12. #72
    kishte marrë një farë toni tosk. Ai vërtetoi se Shqipëria e veriut mund të ishte partner i barabartë me jugun më të përparuar në krijimin e një kulture kombëtare. Por Lahuta e malcís nuk u prit me brohori nga të gjithë, në veçanti nga kritikët toskë. Disa autorë e kanë shikuar shkrirjen e letërsisë gojore e asaj të shkruar si të pafrytshme, kurse të tjerë e kanë parë këtë poemë epike mbi një temë vërtet bashkëkohëse thjesht si një anakronizëm në shekullin e njëzetë. Ismail Kadare (l. 1936) e ka nënçmuar Lahuta e malcís si një "poemë të gjatë monotone, një kronikë sterile, e cila duke qenë, veç të tjerash, moralizuese e didaktike, ngjante me epet e veriut aq sa ç'mund të ngjante ujët e distiluar me ujvarat e bjeshkëve (17)." Vetëm koha do ta tregojë nëse Fishta do ta rifitojë vendin e vet si 'poet kombëtar' pas një gjysëm shekulli lënie në harresë për arsye politike.

    Shkolla katolike shkodrane e letrave, që në krye të vendit kishte Gjergj Fishtën, hyri në epokën e vet të artë në dekadat e para të shekullit të njëzetë dhe, për këtë lulëzim të kulturës gege, atij i takon një meritë të madhe. Poetë dhe studiues françeskanë si Pashko Bardhi (1870-1948), Shtjefën Gjeçovi (1874-1929), Pal Dodaj (1880-1948), Vinçenc Prennushi (1885-1949), Marin Sirdani (1885-1962), Anton Harapi (1888-1946), Justin Rrota (1889-1964), Bernardin Palaj (1894-1947), Donat Kurti (1903-1969), Benedikt Dema (1904-1960) dhe Gjon Shllaku (1907-1946), e madje në të vërtetë të gjithë ata intelektualë të tjerë shqiptarë, që kaluan vitet e tyre krijuese në Shkodër gjatë kësaj apo asaj periudhe të katër dekadave të para të shekullit, u ndikuan nga figura madhore e atë Gjergj Fishtës. Studiuesi Eqrem Çabej (1908-1980) shkruante:

    [indent]"I rrënjosur thellë në vendin e tij, të cilin e linte vetëm për pak, për t'u kthyer gjithmonë rishtas atje, Fishta fuqitë e tija njerëzore e poetike i thithi prej kësaj toke. Atje te godina e dytë e Kuvendit, që ndodhet jashtë qytetit të Shkodrës, ku pemë të lashta japin një qetësi të ëmbël, atje jetoi jetën e tija dhe përgjoi frymëzimet e qeta të zanavet. Ay nuk qe asish shkrimtarësh jo aq të rrallë në Ballkan, të cilët më të shumtën e jetës së tyre e kalojnë nëpër qytete të mëdha të viseve të huaja. Ay qe një nga ato natura, të cilat ngrihen e rriten dalngadal prej qarkut të tyre. Në këtë qe një bir i vërtetë i polemit (popullit) të tij dhe bash nga kjo rrënjosje te trualli i vet ay u bë, në një tjetër kuptim sesa Naim Frashëri, poeti kombëtar i Shqipërisë (18)."[/inent]

    Në prag të shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore Gjergj Fishta vërtet u njoh nga të gjithë si 'poet kombëtar'. Albanologu austriak Maksimilian Lamberc (1882-1963) e ka cilësuar si "poetin më të talentuar që ka pasur Shqipëria (19)", kurse Gabriele D'Anuncio (1863-1938) e ka quajtur "poeti më i madh i popullit të lavdishëm të Shqipërisë". Për të tjerë ai ishte "Homer shqiptar". Por pas luftës Fishta u godit e u përgojua ndoshta më shumë se çdo shkrimtar tjetër i paraluftës dhe u la menjëherë në harresë. Poeti kombëtar u kthye në mallkim. Historia e Letërsisë Shqiptare e vitit 1983, histori zyrtare e Tiranës, e cila pati bekimin e Partisë së Punës së Shqipërisë, i linte trajtimit të Fishtës një minimum hapësire absolutisht të kufizuar:

    "Përfaqësuesi më kryesor i këtij kleri, Gjergj Fishta (1871-1940), poet, publicist, pedagog, politikan, drejtoi për një kohë të gjatë shtypin e urdhërit françeskan dhe

    __________________________________________________ _________________

    17 kr. Kadare, Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe, Tiranë 1991, f. 40.

    18 kr. Koliqi (red.) 1941, f. 31; dhe Çabej 1941.

    19 kr. Lambertz 1948, f. 368.
    __________________________________________________ _________________

    veprimtarinë kulturore e arsimore të këtij urdhëri. Për të, interesat e kishës e të fesë qëndronin mbi interesat e atdheut e të popullit, gjë që ai e shpallte dhe e mbronte me tërë demagogjinë, por edhe cinizmin, dhe e kishte vënë në themel të punës së tij si letrar. Vepra e tij kryesore, poema epike 'Lahuta e Malësisë', duke sulmuar shovinizmin e fqinjëve të Veriut, propagandonte antisllavizmin dhe vinte në plan të dytë luftën kundër pushtuesit osman. Ajo i ngrinte himnin patriarkalizmit e bajraktarizmit, obskurantizmit fetar e klerikalizmit, dhe spekullonte me ndjenjat patriotike, kur ishte fjala për të ngritur lart ngjarje dhe figura të historisë kombëtare të periudhës së Rilindjes sonë. Vepra të tjera, si poema satirike 'Gomari i Babatasit', ku u sulmuan me tërbim laicizmi i shkollës dhe idetë demokratike, ishin karakteristike të luftës së egër që bëri kleri katolik për të ruajtur e për të rritur ndikimin e tij në jetën mendore të vendit. Këtij arti përpiqej t'i shërbente një formë që i qëndronte pranë folklorit. Atë e shoqëronin shpesh proliksiteti, efektet e kërkuara, retorizmi, brutaliteti i shprehjes e i stilit, gjer në banalitet, argumentimet e tyre false, që orvaten të imponohen me pahir, si dhe një qëndrim i theksuar konservator në lëmin e gjuhës. Fishta i mbaroi ditët si akademik i Italisë fashiste (20)."

    Arsyeja e vërtetë për rënien e Fishtës pas 'çlirimit' më 1944 duhet kërkuar jo në gjoja pro-italianizmin e tij, por në zanafillën e vetë Partisë Komuniste Shqiptare. PKSH, më pas Partia e Punës e Shqipërisë, ka qenë themeluar gjatë Luftës së Dytë Botërore nën kujdesin e të dërguarve jugosllavë Dushan Mugosha (1914-1973) dhe Miladin Popoviq (1910-1945). Në korrik 1946, Shqipëria dhe Jugosllavia nënshkruan një Traktat të Miqësisë, Bashkëpunimit dhe Ndihmës Reciproke si dhe një numër marrëveshjesh të tjera, që i dhanë Jugosllavisë kontrollin real mbi të gjitha çështjet shqiptare, përfshirë edhe fushën e kulturës. Serbokroatishtja u fut si lëndë e detyrueshme në të gjitha shkollat e mesme shqiptare, kurse në pranverë 1948, po përgatiteshin plane për bashkimin e të dy vendeve. Nuk ka dyshim se ndjenjat antisllave të shprehura në Lahuta e malcís bënë që vepra dhe autori i saj të ndaloheshin nga autoritetet jugosllave, edhe pse Fishta qe shkolluar në Bosnjë dhe qe frymëzuar nga letërsia serbe dhe kroate. Elementi antisllav i veprës së Fishtës është gjithashtu i vetmi që theksohet në botimin e parë të pasluftës të Enciklopedisë së Madhe Sovjetike në Moskë. Në të është shkruar (Mars 1950):

    "Veprimtaria letrare e priftit katolik Gjergj Fishta pasqyron rolin që ka luajtur kleri katolik në përgatitjen e agresionit italian kundër Shqipërisë. Si ish agjent i imperializmit austro-hungarez, Fishta, në vitet e para të veprimtarisë së tij letrare, mori një qëndrim kundër popujve sllavë, të cilët ishin kundër planeve grabitqare të imperializmit austro-hungarez në Shqipëri. Në poemën e tij shoviniste antisllave 'Lahuta e malcís', ky spiun ngrinte lart ndjenjat armiqësore të shqiptarëve kundër popujve sllavë, duke bërë thirrje për luftë të hapur kundër sllavëve.(21)"

    Pasi marrëdhëniet me Jugosllavinë u prishën më 1948, kishte shumë gjasa që shprehjet e ndjenjave antimalazeze e antiserbe të mos konsideroheshin mëkat i madh sipas mendimit të Partisë, por për sa i përket Fishtës tashmë ishte marrë një qëndrim zyrtar dhe, ndoshta për shkak

    __________________________________________________ _________________

    20 kr. Shuteriqi (red.) 1983, f. 470-471. Për të qenë të drejtë, duhet shënuar, sipas Shuteriqit, se Vehbi Bala (1923-1990), kishte përgatitur 40 faqe për Fishtën, për historinë e letërsisë të Akademisë, por nuk qe lejuar ta botonte.

    21 kr. Bolshaja Sovjetskaja Enciklopedija, vëll. 2 (Moskë, 18 mars 1950), f. 49.
    __________________________________________________ _________________

    të respektit për aleatët e rinj sllavë në Moskë, ky qëndrim nuk mund të hiqej pa shkaktuar ndonjë skandal. Gjergj Fishta, ai që veçse pak vite më parë ishte vlerësuar si poet kombëtar i Shqipërisë, u zhduk nga skena letrare dhe nuk i dukej më asnjë gjurmë. Aq frikë e patën, saqë më vonë thonë se edhe eshtrat ia nxorrën fshehurazi nga dheu e ia hodhën në lumë. Por me gjithë katër dekadat e propagandës së vazhdueshme partiake, e cila e quante Fishtën 'poet klerik e fashist', populli i Shqipërisë së veriut, e sidomos banorët e Shkodrës ku kishte lindur, nuk e kishin harruar. Vepra e tij ka qarkulluar fshehurazi dorë më dorë, dhe është lexuar nëpër brezat e shqiptarëve. Pas afro gjysmë shekulli, Gjergj Fishta u përkujtua hapur për herë të parë më 5 janar 1991 në Shkodër. Gjatë të parit recital me vepra të Fishtës në Shqipëri pas dyzet e pesë vjetëve, aktori në një çast ngeci në recitim, por menjëherë e në mënyrë spontane u ndihmua nga salla, e cila e mbante mend ende përmendësh Lahuta e malcís.

  13. #73
    10.5 Migjeni dhe Lasgush Poradeci, lajmëtarët e bashkëkohësisë



    Gjergj Fishta dhe shkolla shkodrane përfaqësonin rrjedhën kryesore të letërsisë shqiptare deri në Luftën e Dytë Botërore - krijuese, novatore e njëherazi tradicionaliste. Fishta e kishte ngritur letërsinë e këtij vendi të vogël të Ballkanit në një nivel më të lartë artistik, në atë nivel që vendet më të përparuara të Evropës e kishin pasur në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në vitet e para të shekullit të njëzetë. Në vetvete ky ishte një hap përpara në pikëpamje të konsolidimit të vonuar të Shqipërisë si shtet dhe të zhvillimit të ngadaltë politik e kulturor. Por kjo periudhë e letërsisë shqiptare deri diku po i humbte lidhjet me realitetin e shtetit të pavarur shqiptar në vitet 1930.

    Rrugës drejt bashkëkohësisë, pra edhe drejt Evropës, do t'i hynin dy poetë të një brezi të ri, dy 'outsider', që u shkëputën nga letërsia tradicionale dhe i dhanë kulturës shqiptare vendin e vet në Evropën bashkëkohëse: mesianiku Migjeni dhe panteisti Lasgush Poradeci.

    Me Migjenin (22) (1911-1938), akronim i Millosh Gjergj Nikollës, nis rrugën e vet poezia bashkëkohëse shqiptare. Migjeni lindi në Shkodër më 13 tetor 1911. I ati, Gjergj Nikolla (1872-1924), vinte nga një familje ortodokse me prejardhje nga Dibra dhe kishte një kafene në Shkodër. Më 1900 Gjergj Nikolla u martua me Sofia Anastas Kokoshin (1881-1916), e cila lindi katër vajza, Jelenën (Lenkën), Jovankën, Cvetkën e Ollgën, dhe dy djem, Nikollën (1901-1925) dhe Milloshin (Mirko). Mirkoja i vogël ndoqi shkollën fillore ortodokse serbe në Shkodër, dhe nga 1923 deri më 1925 një shkollë në Tivar në bregdetin malazez, ku ishte shpërngulur motra e madhe Lenka. Në vjeshtë të vitit 1925, katërmbëdhjetëvjeçari Mirko fitoi një bursë për të ndjekur shkollën e mesme të Manastirit në Maqedoni. Ky qytet i larmishëm etnikisht, jo larg kufirit me Greqinë, duhet ta ketë tërhequr njëfarësoj të riun shqiptar nga Shkodra e largët, ngaqë aty u njoh jo vetëm me shqiptarë nga pjesë të ndryshme të Ballkanit, por edhe me studentë maqedonas, serbë, arumunë, turq e grekë. Duke qenë edhe me prejardhje sllave, ai nuk u mbyll brenda kufijsh nacionalistë, por do të bëhej një nga të paktët autorë shqiptarë që do të lidhte dy anët e hendekut kulturor, që ndante dhe po ndan shqiptarët dhe serbët. Në Manastir ai studioi sllavishten e vjetër kishtare, rusishten, greqishten, latinishten dhe frëngjishten. Pasi përfundoi shkollën më 1927, hyri në Seminarin Ortodoks të Shën Gjon Theollogut, edhe ky në Manastir, ku me gjithë problemet shëndetsore që po i lindnin vazhdoi studimet deri në qershor 1932. Mirkoja lexonte çdo libër që i binte në dorë e sidomos letërsi

    __________________________________________________ _________________

    22 kr. Pipa, 1945, 1971, Ejntrej 1973, Kraja 1973, Bala 1974, Jamura 1982, Fetiu 1984, Llunji 1990, Kadare 1991 dhe Idrizi 1992.
    __________________________________________________ _________________

    ruse, serbe dhe frënge, që i shijonte më shumë se teologjinë. Vitet në Manastir e ballafaquan me polarizimin Lindje e Perëndim, nga njëra anë, me shpirtin sllav të Nënës së Shenjtë Rusi e të sllavëve të jugut, të cilin e ndeshte në veprat e Fjodor Dostojevskit, Ivan Turgenievit, Lev Tolstoit, Nikolai Gogolit dhe Maksim Gorkit; dhe, nga ana tjetër, me autorë të kritikës sociale të Perëndimit që nga Zhan Zhak Rusoi, Fridrih Shileri, Stendali dhe Emil Zola e deri te Epton Sinkleri, Xhek Londoni e Ben Traveni.

    Me kthimin në Shkodër më 1932, pasi nuk arriti të fitojë bursë për të studiuar në 'Përndimin e mrekullushëm', Mirkoja vendosi t'i hyjë karrierës së mësuesisë e jo të priftit, për çfarë kishte studiuar. Më 23 prill 1933 u caktua mësues i gjuhës shqipe në një shkollë në fshatin Vrakë me popullsi malazeze, shtatë kilometra larg Shkodrës. Në këtë kohë ai fillon të shkruajë poezi dhe skica në prozë, që pasqyrojnë jetën dhe ankthin e një intelektuali në ngritje, të një vendi që ishte dhe ka mbetur rajoni më i prapambetur në Evropë. Prozën e parë e shkroi në maj 1934. Ishte Sokrat i vuejtun a po derr i kënaqun, që u botua në revistën Illyria, nën akronimin e ri Migjeni. Në verë 1935, njëzetetrevjeçari Migjeni u sëmur rëndë nga tuberkulozi, të cilin e kishte marrë më parë. Ai vajti në korrik në Athinë për kurim kundër kësaj sëmundjeje që ishte një epidemi e përhapur në ultësirat bregdetare kënetore të Shqipërisë asokohe. U kthye në Shkodër pa ndonjë përmirësim. Në vjeshtë 1935 u transferua për një vit në një shkollë në qytetin e Shkodrës dhe, përsëri në revistën Illyria, nisi të botojë vjershat e tij të para që bënë epokë. Në një letër të datës 12 janar 1936 shkruar Skënder Luarasit (1900-1982) në Tiranë, Migjeni njoftonte, "Unë jam gati t'i lëshoj në shtyp kangët e mia. Tue qenë se Ju, kur ishit këtu, më premtuet se do ta merrni përsipër me folë me ndoj botonjës, si për shembull me Gutembergun, unë tashi po Ju kujtoj at gja tue Ju thanë se jam gati." Dy ditë më pas Migjenit iu dha transferimi që kishte kërkuar për në qytetin malor të Pukës, dhe më 18 prill 1936 nisi punën si kryemësues i një shkolle, që e gjeti në një gjendje të keqe. Ajri i pastër i malit i bëri mirë për shëndetin, por skamja dhe mjerimi i fiseve malësore në Pukë e përqark ishin shumë më të rënda sesa të banorëve të fushës. Shumica e fëmijëve vinin në shkollë zbathur e pa ngrënë, kurse mësimi ndërpritej për periudha të gjata për shkak të shpërthimit të sëmundjeve ngjitëse, si fruthi dhe shytat. Pas tetëmbëdhjetë muajsh të vështirë në male, poeti tuberkuloz u shtrëngua t'i japë fund karrierës si mësues e si shkrimtar, e të kërkojë trajtim mjekësor në Torino, ku e motra Ollga qe studente për matematikë. Më 20 dhjetor 1937 u nis nga Shkodra dhe mbërriti në Torino para Krishtlindjeve. Ai shpresonte që, pasi të merrte veten, të ndiqte studimet në Fakultetin e Arteve. Por zgjidhja për shërimin e tuberkulozit do të gjendej tepër vonë për Migjenin, pikërisht pas një dekade. Pas pesë muajsh në sanatoriumin San Luixhi afër Torinos, Migjeni u transferua në spitalin Valdesian në Torre Peliçe (Torre Pellice), ku dhe vdiq më 26 gusht 1938. Vdekja e tij në moshën njëzet e gjashtë vjeç qe një humbje tragjike për letërsinë bashkëkohëse shqiptare.

    Migjeni ka shkruar rreth njëzet e katër skica në prozë, të botuara nëpër revista kryesisht nga pranvera e vitit 1934 deri në pranverën e vitit 1938. Ato shkojnë nga një deri në pesë faqe, prandaj janë tepër të shkurtra për të qenë rrëfenja apo tregime. Këto skica, që nga pikëpamja letrare nuk mund të quhen të gjitha vepra të mëdha arti, pasqyrojnë preokupimet ideore kryesore të Migjenit: mjerimin dhe vuajtjet. Ai ngre zërin kundër urisë, mjerimit dhe padrejtësisë që mbretëron përreth tij duke akuzuar me zemërim të thellë e sarkazëm. 'Heronjtë' e këtyre skicave, më bindëset ndër të cilat ndoshta janë Një refren i qytetit tem, Moll' e ndalueme, A do qymyr, zotni?, Luli i vocërr, Bukuria që vret dhe Puthja e cubit, janë lypësit, vjedhësit e vegjël që kapen duke vjedhur gjësendi për të ngrënë, gra të poshtëruara, prostituta dhe foshnja që vuajnë. Më 31 dhjetor 1936 Migjeni përfundoi edhe një dorëshkrim me titull Novelat e qytetit të veriut, që mbeti i pabotuar. Përveç një numri skicash që i përmendëm, ai përmbante pesë tregime më të gjata (deri në njëzet e pesë faqe), përsëri me temën e mjerimit. Ndër to janë Studenti në shtëpi, një rrëfim me shtysë autobiografike për një student shqiptar që kthehet nga jashtë e që i duhet të pajtohet me karakterin çnjerëzor dhe imoral të vlerave sociale tradicionale, Historia e njenës nga ato, karriera e vajtueshme e një prostitute, dhe Bukën tonë të përditshme falna sot, një tregim klasik migjenian për skamjen dhe urinë.

    Migjeni pati një fillim premtues si prozator, sidomos në trajtim temash të reja me një forcë artistike dhe demaskuese të paparë deri atëherë. Vepra e tij është me vite dritë larg romantizmit kombëtar mbizotërues për kaq shumë dekada në letërsinë shqiptare. Por vdekja e parakohëshme e preu në mes përfundimisht këtë premtim për të ardhmen. Migjeni i kishte edhe të gjitha parakushtet për të qenë poet i madh: forca depërtuese, natyra pesimiste depresive dhe seksualiteti i shtypur. Edhe pse krijimtaria në poezi nuk është më e vëllimshme se ajo në prozë, suksesi i tij në lëmin e poezisë është më i dukshëm. Vëllimi i vetëm poetik i Migjenit, Vargjet e lira, Tiranë 1944, u krijua gjatë një periudhe trevjeçare, nga 1933 deri më 1935. Një botim i parë i kësaj përmbledhjeje të vogël por revolucionare, gjithsej tridhjetë e pesë vjersha, u shtyp në Shtypshkronjën Gutemberg në Tiranë më 1936 por, u ndalua menjëherë nga autoritetet dhe nuk qarkulloi kurrë. Botimi i dytë më 1944, i ndërmarrë nga Kostaq Cipo (1892-1952) dhe e motra e poetit Ollga, pati fat më të mirë. Megjithatë, atij i mungojnë dy vjersha, Parathanja e parathanjeve dhe Blasfemi, të cilat botuesi Ismail Mal' Osmani mendoi se mund të fyenin kishën. Ndërkaq botimi i vitit 1944 përfshiu tetë vjersha të tjera, të shkruara nga autori pasi botimi i parë kishte hyrë në shtyp.

    Tema kryesore e librit Vargjet e lira, si dhe e prozës së Migjenit, është mjerimi dhe vuajtjet. Ajo është poezia e një dëshpërimi dhe vetëdije sociale të mprehtë. Ndërsa brezat e mëparshëm të poetëve u kishin kënduar bukurive të maleve shqiptare dhe traditave të larta të kombit, Migjeni ishte i pari që pa realitetin e vrazhdë të jetës, shkallën tronditëse të mjerimit, skamjen dhe sëmundjen që vërente kudo përreth. Ai ishte poet i dëshpërimit që nuk shihte rrugëdalje, që nuk kishte shpresë, sepse vetëm vdekja mund t'i jepte fund kësaj vuajtjeje. "Vuej bashkë me fëminë të cilët prindi nuk ja bleu lojnën, vuej bashkë me të riun që digjet n'erotizëm, vuej me pesdhetëvjeçarin që mbytet n'apatinë e jetës, vuej me plakun që dridhet nga friga e vdekjes, vuej me bujkun që lufton me tokë, vuej me puntorin të cilin hekuri e ndrydh, vuej me të sëmundët të gjithë sëmundjeve të krejt botës... Vuej me njeriun!" (23) Tipike për vuajtjen dhe për kotësinë e përpjekjeve njerëzore për Migjenin është Rezignata, një vjershë në ciklin më të gjatë të kësaj përmbledhjeje, Kangët e mjerimit:

    "Na shprehun të ngushlluem gjetme në vaj...
    Mjerimet i morme në pajë
    Me jetë... se kjo botë mbarë
    Ndër gji t'Univerzumit âsht një varrë,
    Ku qenja e dënueme shkrrahet rrshân
    Me vullnet të ndrydhun në grusht të një vigan'.
    - Një sy i stolisun me lot të kulluet së dhimbes së thelltë
    Ndritë nga skâji i mjerimit,
    E ka-i-herë një refleks i një mendimit të hjedhtë
    Veton rreth rruzullimit
    Shfrimin me gjetë mnís së vet të mnertë...
    Por kreu varet, syn' i trishtuem mbyllet
    E nga qerpiku një lot i kjart shtyhet
    Rrokulliset nga ftyra, bje në tokë e thrrimet,
    E ndër thrrimet e vogla të lotit ka një njërí lindet.

    __________________________________________________ _________________

    23 kr. Illyria, Tiranë, 1934, nr. 17, 1 korrik, f. 4; dhe Pipa 1978, f. 148.
    __________________________________________________ _________________

  14. #74
    Seicili prej tyne n'udhë të fatit të vet niset
    Me shpresë në ngadhnim mâ të vogël, përshkon të gjitha viset
    Kah rrugët janë të shtrueme me ferra e rreth të cilave shifen
    Vorret të shpërlamë me lotë e të marrët që zgërdhihen."

    Kjo është një tablo e zymtë e ekzistencës mbi dhe e mbushur me netë të errëta, lot, tym, ferra dhe baltë. Rrallë herë kalon nëpër këtë terr ndonjë puhi e freskët apo ndonjë pamje e madhërishme e natyrës. Kur natyra shfaqet në vargjet e Migjenit, atëherë ajo natyrisht shfaqet vetëm si një vjeshtë, si në vjershën Vjeshta në parakalim:

    "Vjeshtë në natyrë dhe vjeshtë ndër ftyra t'ona.
    Afshon erë e mekun, lëngon i zymtë dielli,
    Lëngon shpirt'i smum ndër krahnore t'ona,
    Dridhet jet'e vyshkun ndër gemba të një plepi.

    Ngjyrët e verdha losin në vallen e fundme -
    (Dëshirë e mârrë e gjethve që një nga një vdesin!)
    Gëzimet, andjet t'ona, dëshirat e fundme
    Nepër balta të vjeshtës një nga një po shkelin.

    Një lis pasqyrohet në lotin e qiellit,
    Tundet dhe përgjaket në pasjon të vigânit:
    "Jetë! Jetë unë due!" - e frymë merr prej fellit,
    Si stuhi shkynë ajrin... por në fund i a nisë vajit.

    Dhe m'at vaj bashkohet horizont' i mbytun
    Në mjegullë përpîse. Pemët, degët e lagun
    Me vaj i mshtjellin në lutje - por kotë! E dinë të fikun
    Se nesër do vdesin... Vall! A ka shpëtim ndokund?!

    Mallëngjehet syni, mallëngjehet zêmra
    N'orën e vorreses, kur heshtin damaret,
    E vorri naltohet nën qiella mâ t'epra
    Me klithëm dëshprimi që në dhimbë të madhe xvarret.

    Vjeshtë në natyrë dhe vjeshtë ndër ftyra t'ona.
    Rrënkoni dëshirat fëmitë e jetës së varfun;
    Rrënkoni në zije, qani mbi kufoma
    Që stolisin vjeshtën nepër gemba të thamun."

    Nëse nuk ka shpresë, ka të paktën dëshira të ndrydhuna. Disa vjersha, si Të birtë e shekullit të ri, Zgjimi, Kanga e rinis dhe Kanga e të burgosunit janë haptas deklamative në një mënyrë revolucionare majtiste. Këtu zbulojmë një Migjen paraardhës të poezisë socialiste ose, në fakt, në kulmin e poezisë së vërtetë socialiste në letërsinë shqiptare, shumë kohë para së ashtuquajturës periudhë të 'çlirimit' e të socializmit nga 1944 deri më 1990. Megjithatë, Migjeni nuk ishte poet socialist ose revolucionar në kuptimin politik, me gjithë revoltën dhe grushtin e shtrënguar që na tregon nganjëherë. Për këtë atij i mungonte optimizmi si dhe një farë ndjenjeje e angazhimit për veprimin politik. Migjeni ishte produkt i viteve tridhjetë, i një kohe kur intelektualët shqiptarë, ndër ta edhe ai vetë, i tërhiqte shumë Perëndimi, Evropa Perëndimore, ku ideologjitë rivale të komunizmit dhe fashizmit po ndesheshin për herë të parë në Luftën Civile të Spanjës. Migjeni ishte i ndikuar edhe nga filozofia e së djathtës që po lindte. Në Të lindet njeriu, e sidomos, në ditiramb niçean, në Trajtat e mbinjeriut, vullneti i tij i ndrydhur e i copëtuar shndërrohet në "një dëshirë të flakët për një gen të ri", për ardhjen e Mbinjeriut:

    "Ndoshta ka me zbardhun...
    Një agim i pritun, dit' e parathanun.

    N'ardhmeni të trash'gueme Mbinjeriu vrehet,
    Ndërgjegjë pa dyshime,
    Ndërgjegjë pa trillime,
    Me një grusht graniti që kurr nuk do thehet.

    Një sfings i madhnueshëm, Mbinjeriu i ardhshëm,
    Pa zêmër, pa ndjenja,
    Syt e tij rrufena -
    Qarkullojnë rreth rruzllit tue synue vrânshëm."

    Një shoku trockist, Andrea Stefit (1911-1963), i cili e kishte paralajmëruar se komunistët nuk do ta falnin për vjersha të tilla, ai iu përgjigj: "Vepra e eme ka karakter luftarak edhe praktikisht, për kushtet e veçanta tonat, duhet me manovrue, pra disa herë edhe në mënyra të maskueme. Unë s'mund t'ua shpjegoj këto grupeve [komuniste]. Ata duhet t'i kuptojnë vetë. Qarkullimi i veprës sime diktohet nga imperativi i etapës shoqërore që po kalojmë. Për veten teme unë e quej veprën teme si një kontribut për bashkimin e këtyre rretheve. Në rrnosha edhe pak, Andre, vepra e eme, konspektivisht do kryhet." (24) Kisha për Migjenin ishte një pjesë e 'sistemit' që ai e mendonte se i kish lënë në harresë vuajtjet e njerëzimit dhe ishte pikërisht ajo përgjegjëse për to. Shkollimi fetar i Migjenit dhe mësimi për prift ortodoks duket se kanë qenë krejtësisht të kundërfrytshme, sepse ai as nuk ushqente ndonjë prirje ndaj fesë as ndonjë ndjenjë të ngrohtë ndaj kishës së organizuar. Zoti për Migjenin nuk ishte tjetër veçse një gjigant me grushte graniti që dërrmon vullnetin e njeriut. Dëshmi të neverisë për Zotin dhe kishën gjenden në dy vjershat e papërfshira në botimin e vitit 1944, Parathanja e parathanjeve, me thirrjen plot dëshpërim "Perëndi! Ku je?", dhe Blasfemi:

    "Notojnë xhamiat dhe kishat nëpër kujtime tona,
    E lutjet pa kuptim e shije përplasen për muret e tyne
    Dhe nga këto lutje zemra zotit ende s'iu thye,
    Por vazhdoi të rrahi ndër lodra dhe kumbona.

    Xhamiat dhe kishat madhshtore ndër vende tona të mjerueme...
    Kumbonaret dhe minaret e nalta mbi shtëpia tona përdhecke...
    Zani i hoxhës dhe i priftit në një kangë të degjenerueme...
    O pikturë ideale, e vjetër një mijë vjeçe!

    Notojnë xhamiat dhe kishat nëpër kujtime të fetarve.
    Tingujt e kumbonës ngatrrohen me zanin e kasnecit,
    Shkëlqen shejtnia mbi zhguna dhe ndër mjekra të hoxhallarve.
    O, sa engjuj të bukur përpara derës së ferrit!

    __________________________________________________ _________________

    24 kr. Nëndori, Tiranë, 1955, 11, f. 68; dhe Pipa 1978c, f. 150n.
    __________________________________________________ _________________

    Mbi kështjellat mijvjeçare qëndrojnë sorrat e smueme,
    Krahët i kanë varë pa shpresë - simbojt e shpresave të humbuna
    Me klithma të dëshprueme bajnë fjalë mbi jetë të përndueme,
    Kur kështjellat mijvjeçare si xhixha shkëlqejshin të lumtuna."

    Në poezinë Kanga skandaloze Migjeni shpreh një joshje të sëmurë ndaj një murgeshe të zbehtë e njëkohësisht kundërshtimin e mospranimin e botës së saj.

    "Një murgeshë e zbetë, që bashkë me mkatet e botës
    Barë dhe mkatet e mija mbi supat e vet të molisun,
    Mbi supat e verdhë si dylli që i ka puth hyjnija
    - kaloj rrugës së qytetit si êjll e aratisun.

    Një murgeshë e zbetë, e ftoftë si rrasa e vorrit,
    Me sy boj-hîni si hîni i epsheve të djeg'na të gjallesës,
    Me buzë të holla të kuqe, dy gajtana pshertimet që mbysin
    - m'a la der' vonë kujtimin, kujtimin e ftoftë të kalesës.

    Prej lutjesh (jo tallse!) duel dhe në lutje prap po shkon...
    Lutjet i flejnë gjithkund: ndër sy, ndër buzë, ndër gishta.
    Pa lutjet e saja bota kushedi ç'fat do kishte?
    Por dhe nga lutjet e saja ende s'i zbardhi drita.

    O murgeshë e zbetë që çon dashní me shejtent,
    Që n'ekstazë para tyne digjesh si qiriu pranë lterit
    Dhe u a zbulon veten... Cmirë u a kam shejtenvet!
    Mos u lut për mue, se due pash më pash t'i bij ferrit.

    Unë edhe ti murgeshë, dy skâje po të një litari,
    Të cilin dy tabore i a ngrehin njeni-tjetrit -
    Lufta âsht e ashpër dhe kushedi ku do të dali,
    Prandaj ngrehet litari edhe përplasen njerzit."

    Kjo vjershë është nga ato që na ndihmojnë të hedhim dritë jo vetëm mbi qëndrimin e Migjenit ndaj fesë, por edhe mbi njërin nga aspektet më tërheqëse e më pak të studiuara të jetës së poetit, mbi ndjesitë seksuale të tij më se të shtypura. Erotizmi sigurisht asnjëherë nuk ka qenë tipar i dukshëm i letërsisë shqiptare në ndonjë periudhë dhe do të ishte tepër e vështirë të përmendnim ndonjë autor shqiptar që të ketë shprehur dëshirat dhe impulset e tij intime në prozë apo poezi. Migjeni i afrohet erotizmit, ndonëse në një mënyrë të pavetëdijshme. Mendohet se poeti ka mbetur i virgjër deri në vdekjen e parakohshme në moshën njëzet e gjashtë vjeç. Në vjershat dhe prozat e tij kemi me bollëk figura grash, mjaft prej tyre prostituta fatkeqe, për të cilat Migjeni shpreh keqardhje dhe interesim seksual së bashku. Janë sytë e përlotur dhe buzët e kuqe që e tërheqin, ndërsa pjesa tjetër e trupit nuk përshkruhet kurrë. Për Migjenin, edhe seksi është vuajtje:

    "Ato dy buzë të kuqe
    Dhe dy lote të mija
    Qenë shenjat e dhimbjes
    Kur më vrau bukurija
    Kur më zû dashunija

  15. #75
    E më dogji rinija."

    Pasioni dhe epshi janë kudo të pranishëm në poezinë e Migjenit, por po aq i pranishëm është edhe spektri i intimitetit fizik të pasqyruar në formën e brengës dhe neverisë. Ja një nga pamjet e shumta shtazarake të mjerimit, ajo që përshkruhet në poezinë me 105 vargje Poema e mjerimit:

    "Mjerimi tërbohet në dashuni epshore.
    Nepër skâje t'errta, bashkë me qejë, mijë, mica,
    Mbi pecat e mbykta, të qelbta, të ndyta, të lagta
    Lakuriqen mishnat, si zhangë, të verdhë e pisa,
    Kapërthehen ndjenjat me fuqí shtazore,
    Kafshojnë, përpijnë, thithen, puthen buzët e ndragta,
    Edhe shuhet ûja, dhe fashitet etja
    N'epshin kapërthyes, kur mbytet vetvetja,
    Dhe aty zajnë fillin të mârret, sherbtorët dhe lypsat
    Që nesër do linden me na i mbushë rrugat."

    Sa përpara bëri befas letërsia shqiptare e sa u largua nga folklori i vjetër dhe artificializmat e Çajupit dhe Fishtës! Edhe pse nuk botoi as edhe një libër të vetëm sa qe gjallë, veprat e tij, që qarkulluan dorë më dorë ose në shtypin e kohës, patën një sukses të menjëhershëm. Migjeni çau rrugën për një letërsi bashkëkohore, por që do të mbytej që në embrion. Madje po atë vit që u botua vëllimi Vargjet e lira, fitoi në Shqipëri stalinizmi. Të shumtë janë ata që kanë bërë pandehma për ndihmesën që do të jepte Migjeni nëqoftëse do të kishte jetuar më gjatë. Kjo është një pyetje që mbetet tepër hipotetike, sepse ky zë individualist i protestës së vërtetë sociale pa dyshim do të pësonte fatin e shumë shkrimtarëve me talent të fundit të viteve '40. Vdekja e hershme e ruajti të paktën të paprekur këtë shkrimtar.

    Fakti që Migjeni iku kaq i ri, e bën vlerësimin kritik të veprës së tij të vështirë. Edhe pse përgjithësisht i adhuruar, Migjeni nuk ka mbetur pa kritikë. Disa janë zhgënjyer nga proza e tij, po as gama e poezisë së tij nuk është e mjaftueshme që të na japë të drejtë ta quajmë poet universal. Arshi Pipa ka vënë në dyshim edhe vetë zotërimin e gjuhës shqipe prej poetit, kur thotë: "I lindur shqiptar në një familje me prejardhje sllave, pastaj i shkolluar në një mjedis kulturor sllav, ai përsëri pati kontakt me Shqipërinë dhe me gjuhën e kulturën shqipe si i rritur. Gjuha që fliste në shtëpi ishte serbo-kroatishtja, kurse në seminar mësoi rusishten. Ai nuk e dinte shqipen mirë. Shkrimet e tij janë plot gabime drejtshkrimi, madje edhe mjaft elementare, kurse sintaksa e tij është larg sintaksës tipike të shqipes. Çka qëndron për italishten e Italo Svevos qëndron edhe më fort për shqipen e Migjenit (25)". Kritikët stalinistë të pasluftës në Shqipëri pa u thelluar e kanë shpallur Migjenin pararendës të realizmit socialist, ndonëse nuk kanë qenë në gjendje të analizojnë shumë anë të jetës e të veprës së tij, e sidomos pesimizmin e tij shopenhauerian, simpatinë për Perëndimin, seksualitetin e tij të shtypur dhe elementin niçean, veçanërisht të dukshëm në vjershën Trajtat e mbinjeriut, që për 'komoditet' është lënë jashtë disa botimeve të poezisë së tij pas luftës. Ndërkohë që kritikëve të tillë u ka ardhur për mbarë me kënaqësi ta vështrojnë Migjenin si pjellë të Shqipërisë zogiste 'para çlirimit', ndjen dhimbje kur sheh qartë se 'kangët e pakëndueme' të poetit, pas dyzet e gjashtë vjetësh diktature të proletariatit, janë akoma më aktuale se kurrë ndonjëherë.

    "O kangët që fleni reliktet e mija

    __________________________________________________ _________________

    25 kr. Pipa 1978c, f. 134.
    __________________________________________________ _________________

    Q'ende s'keni prekun as një zêmër të huej,
    Vetëm unë me ju po kënaqem si fëmija
    Unë - djepi i juej, ndoshta vorr'i juej."

    Rrugën drejt bashkëkohësisë në letërsinë shqiptare e mori edhe një poet tjetër, i cili gjysmë shekulli më pas do të konsiderohet nga shumë vëzhgues si poeti më i madh i Shqipërisë në shekullin e njëzetë: Lasgush Poradeci (26) (1899-1987). Ky shkrimtar vdiq më 1987 në moshën tetëdhjetë e shtatë vjeç. Vitet e fundit të jetës i kaloi në qytetin e tij të dashur të Pogradecit buzë liqenit të Ohrit, duke u përkujdesur për kopshtin e vet à la Candide dhe duke soditur si ndërronin stinët në liqen. Valëvala e butë dhe ritmike e ujërave të liqenit kishte qenë gjithmonë një ndër burimet kryesore të poezisë së tij panteiste.

    Lasgush Poradeci, pseudonim i Llazar Gushos, ka lindur në Pogradec më 27 dhjetor 1899, siç duket. Ai ndoqi një shkollë të gjuhës rumune në Manastir, Maqedoni, nga 1909 deri 1916. Në mes të Luftës së Parë Botërore, i ati, me gjithë marrëdhëniet e ndera midis shqiptarëve dhe grekëve në Shqipërinë juglindore në atë kohë, e dërgoi Llazarin e mitur në Greqi për të vazhduar shkollën, por me kusht që ajo të mos ishte në gjuhën greke. Prandaj Llazari u regjistrua në Lycée des Frères Maristes, shkollë në gjuhën frënge në Athinë, ku qëndroi deri më 1920. Për arsye shëndetësore, dy vitet e fundit të qëndrimit në Greqi nuk i kaloi në shkollë, por në një sanatorium, ndonëse në një gjendje të dëshpëruar financiare. Atje vajti me ndihmën e Sofia Shlimanit, që ishte e veja greke e arkeologut të famshëm gjerman Hajnrih Shliman (Heinrich Schliemann, 1822-1890). Pa u shëruar plotësisht, Llazari jëzetedyvjeçar u përjashtua nga sanatoriumi para kohe më 1920, pasi u kap in flagranti me një infermiere. Vitin tjetër poetin e ri e gjejmë në Bukuresht, tek i vëllai. Llazari dëshironte të studionte në Akademinë e Arteve të Bukura, por doli se nuk qe e lehtë për t'u regjistruar, sepse qeveria rumune, në atë valë antisemitizmi që ishte ngritur, kishte vënë kufizime për studentë nga çdo kombësi jorumune. Megjithatë, pas disa mundimesh, arriti të regjistrohej. Qëndrimi i poetit në Bukuresht do të kishte një ndikim vendimtar për të ardhmen e tij letrare. Këtu u njoh e u miqësua me poetin romantik Asdreni (1872-1947), të cilin e zëvendësoi si sekretar të kolonisë shqiptare më 1922, me tregimtarin Mitrush Kuteli (1907-1967) dhe me mjaft shkrimtarë rumunë. Gjithashtu nisi të botojë poezi në organe shtypi në gjuhën shqipe, ndër të tjera në Shqipëri' e re, një e përjavshme kombëtare e ilustruar që botohej në Konstancë, dhe në Dielli të Bostonit. Poezia e tij e kësaj periudhe po shfaqte tashmë një farë afrie teosofike me poetin lirik rumun Mihai Eminesku (1850-1889).

    Një bursë nga qeveria e Fan Nolit më 1924 i dha mundësinë të vazhdonte studimet jashtë. Poradeci shpresonte të studionte nën albanologun austriak Norbert Jokl (1877-1942). Doli se katedra qe e zbrazët në atë kohë, prandaj Poradeci vazhdoi Universitetin e Gracit në Austrinë juglindore, ku u regjistrua në fakultetin e filologjisë romane e gjermane. Kaloi dhjetë vjet në Grac. Siç pohon poeti, kjo periudhë ishte koha më e mirë e jetës së tij. Në maj 1933 mbrojti doktoratën me një disertacion mbi Der verkannte Eminescu und seine volkstümlich- heimatliche Ideologie (Eminesku i pavlerësuar dhe ideologjia e tij popullore vendëse). Vitin tjetër Poradeci u kthye në Shqipëri dhe punoi si mësues në një shkollë të mesme në Tiranë, ku dhe jetoi gjatë luftës. Nga viti 1944 deri më 1947, vitet e para të turbullta të sundimit komunist, ai ishte i papunë dhe banoi me të shoqen në Tiranë, me rrogën e vogël të saj si mësuese. Pasi punoi për pak kohë në Institutin e Shkencave, pararendës i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, gjeti punë si përkthyes letërsie në shtëpinë botuese shtetërore 'Naim Frashëri', ku

    __________________________________________________ _________________

    26 kr. Çabej 1929, ribotuar 1986-1989, vëll. 5, f. 87-89, Kuteli 1938b, Maloku
    1938, Qosja 1979, f. 135-177, Hamiti 1983, f. 257-274, Raifi 1986, f. 13-31 et passim, Kolevica 1987, 1988, 1992, Matraxhiu 1991a, Kabashi 1993a, dhe Lalaj 1995.
    __________________________________________________ _________________

    punoi pa u ndier derisa doli në pension më 1974. Lasgush Poradeci është autor i dy përmbledhjeve të jashtëzakonëshme me poezi. Vallja e yjve dhe Ylli i zemrës, të botuara në Rumani përkatësisht më 1933 dhe 1937. Ato janë vërtet një revolucion në poezinë shqiptare po aq sa ç'ishte përmbledhja e Migjenit Vargjet e lira. Vallja e yjve u shtyp në shtypshkronjën Albania në Konstancë me fonde të mbledhura më 1932 me ndihmën e Asdrenit e të një grupi studentësh shqiptarë në Bukuresht. Ajo përmban vjersha të shkruara e të botuara së pari në vitet 1921-1924. Vëllimi i dytë, i botuar me ndihmën e mikut të Poradecit, prozatorit Mitrush Kuteli, përmban jo vetëm krijime të mëvonëshme, por edhe mjaft nga vjershat e botimit të vitit 1933 të ripunuara. Kjo përmbledhje është sintezë e krijimtarisë më të mirë lirike të tij, ku gjejmë disa nga poezitë më melodioze, më të punuara në metrikë, të shkruara në gjuhën shqipe. Ja një shembull me notë melankolike:

    "Fluturoj dhe shtërg' i fundit, madhështor, me shpirt të gjorë
    Dyke shkuar që me-natë sipër malesh me dëborë...
    Iku rënd' e i përmallshmë, dhe me sqep të ti të fortë
    Zotëriut q'i la folezën i trokiti mun në portë...

    Pra më s'duket shpes' i fatit prapa bujqësh edhe plorësh,
    Prapa brazdës së rrëxuar hap-me-hap prej qe malorësh;
    Më s'dëgjohet nër ugare të kërcasë miu i hirtë,
    Vdiq nepërka pikëlore ndaj blatisht' e shkretëtirtë.

    Dheri-i mardhur prej thëllimi dirgjet heshtur nënë brymë,
    Fryn veriu në pyll të thatë me zembrim e me fërtymë,
    E si shtohet cinërima... ja! se ku dinak dh' i voçërr
    Nëpër gardhe-e nëpër ferra dërdëllet gazmor një çoçër!...

    O! sa hir që kishte shtërgu, aq fisnik me shtat të gjorë,
    Kur bariste dal-nga-dale - posi dhëndër me kurorë!...
    E kur pranë-i vinte krilla, që shëndrij më kraharuar,
    Me sy lart, me hap të matur - posi vash' e nusëruar!..."

    Vendi i Poradecit në letërsinë shqiptare nuk është përcaktuar kurrë në mënyrë të kënaqshme. Ngjasonte pak me bashkëkohësit si romantikun Asdren, politikun Fan Nol dhe mesianikun Migjen. I mbrujti letrat shqiptare me një element ekzotik të panteizmit mistik, duke sjellë atë çka ai e quante metafizikë të harmonisë krijuese. Cili poet tjetër shqiptar i kohës do t'ia kushtonte energjitë e veta studimit të sanskritishtes për të kuptuar vedat? Poezia e Poradecit hedh një urë metafizike nga gjendjet shpirtërore të rënda të ekzistencës tokësore në sferat e larta të së madhërishmes, në burimin e të gjitha energjive krijuese. Një pjesë e mirë e saj është poezi e gjendjes shpirtërore dhe e çastit, si p.sh. Dimër:

    "Shpirti im që sot u mbyll
    Dhe gëzimin m'a përzuri.
    Nëpër mal e nëpër pyll
    Zu dëbora prej qëkuri.

    Bjenë flokët një-nga-një
    Mi katundin e shkretuar.
    Dyke mardhur nënë të
    Dheri fjet e ri mbuluar.

  16. #76
    Fjet nga-dal e shpirti im,
    Dhe në zi pikoj si fleta,
    Pa më s'qit as pipëlim
    Tërë fili, tërë jeta.

    Në kaq heshtje-e qëtësi
    Ndjej vajtimthin e një shpesi:
    Psherëtin me zë të ti
    Jet' e trembur se mos vdesi..."

    Në brendësi të thellësive të veprës së Lasgush Poradecit janë ujërat e liqenit të Ohrit. Aty, në qytetin e Pogradecit, kaloi vitet e rinisë, jo larg nga ku rrëzë Malit të Thatë merr rrugën lumi Drin, e jo më shumë se disa kilometra nga manastiri i famshëm mesjetar i Shën Naumit që ndodhet tamam tek vija e kufirit. Po aty kaloi në pension verat e fundit të jetës, në një shtëpi gjysmë të rrënuar me arkitekturë ballkanase, duke u kujdesur për kopshtin e duke çapitur përgjatë bregut të liqenit me qenin nga pas. Në vjershën Poradeci, kushtuar qytetit të lindjes, dhe natyrisht liqenit, vjersha tipike për mjeshtërinë e tij në punë të metrikës, ai shkruan:

    "Perëndim i vagëlluar mi Liqerin pa kufir.
    Po përhapet dal-nga-dale një pluhúrë si një hije.
    Nëpër Mal e nër Lëndina shkrumb' i natës që po bije,
    Dyke sbritur që nga qjelli përmi fshat po bëhet fir...

    E kudó krahin' e gjërë më s'po qit as pipëlim:
    Në Katund kërcet një portë... në Liqer hesht një lopatë...
    Një shqiponjë-e arratisur fluturon në Mal-të-Thatë...
    Futet zemra djaloshare mun në fund të shpirtit t'im.

    Tërë fisi, tërë jeta, ra... u dergj... e zuri gjumi...
    Zotëroj më katër anë errësira...
    Po tashi: Dyke nisur udhëtimin mes-për-mes nër Shqipëri,
    Drini plak e i përrallshëm po mburon prej Shëndaumi..."

    Liqeni i Ohrit vazhdimisht e tërhiqte dhe e magjepste poetin, çdo moment e çdo ditë. Ai hetonte çdo nuancë, çdo pasqyrim të dritës në valët e në thellësitë e ujërave të tij llamburitëse, dhe sodiste si binte mbi të hija e maleve përreth. Aty, në një varr të thjeshtë, që sheh nga ujërat e liqenit, të cilit i kushtoi vjershën e pashoqe Mëngjes, prehet sot poeti.

    "Si shpirt' i zi në kraharuar,
    U mbyll liqeri nënë male.
    Ndaj fund' i ti e pasqyruar,
    Po shuhet nata me-nga-dale.

    E shoh ku vdes e ku po vuan,
    E syt' e saj dyke pulitur;
    E syt' e saj q'u mavijuan,
    Jan' yjt' e qjellit të venitur.

    Tashi dh' agimi llambaritës
    Po svagullon në fund liqeri,
    Po tretet tinës yll' i dritës
    Posi një sumbull prej sheqeri.

    Pra ja! pra ja! se dita ndezi,
    Se fund' i ujit vetëtiti,
    Se posi lajmëtar - mëngjezi,
    Del zogu-i bardh' i një nositi..."

    Fëmijë eklektik i kohës së vet, Poradeci ishte dhe mbetet një nga paradokset e letërsisë evropiane juglindore. Kritiku nga Kosova Rexhep Qosja ka thënë me vend për poetin se ai "ndien si romantik, mendon si klasiçist, asht i vetmuem dhe i hermetizuem shpirtnisht si simbolist dhe i kujdesshëm e fanatik ndaj formës së vargut si parnasist. Asht eklektik dhe origjinal në çdo pikëpamje." (27)

    Përveç dy përmbledhjeve poetike kryesore Poradeci botoi poezi në revista letrare në fund të viteve tridhjetë dhe dyzetë, sidomos në revistën e përmuajshme kulturore të Branko Merxhanit Përpjekja shqiptare. Por me ardhjen e stalinizmit, pena e nderuar e Lasgushit do të fillonte të shterronte. Edhe pse fshehurazi lëvdohej nga mjaft kritikë e specialistë, ky estet romantik, pa ndonjë vlerë ideologjike për partinë, nuk gëzoi kurrë miratimin e dogmatikëve marksistë të pasluftës. Ata nuk qenë në gjendje t'i kuptonin veprat e tij, kurse poeti vetë thuhet se e kishte më lehtë të thyente lapsin sesa të shkruante atë lloj poezie që donin 'ata'. Një numër i pakët krijimesh dukeshin herë pas here në shtypin letrar të Tiranës, në Drita dhe në Nëntori, të para me lente para botimit nga censorët partiakë, por fusha kryesore e veprimtarisë në periudhën socialiste ishte, dashur pa dashur, ajo e përkthimit të poezisë, liman ky i sigurt për heretikët letrarë. I zhytur vetë në heshtje, ai shqipëroi poezi nga Aleksandër Pushkini, Mihail Lermontovi, Aleksandër Blloku, Adam Mickeviçi, Johan Volfgang fon Gëte, Hajnrih Hajne, Lenau, Bertold Brehti, Viktor Hygoi, Alfred de Myse, Lord Bajroni, Robert Bërnsi, Persi Bishe Sheli dhe Mihai Eminesku. Lasgush Poradeci vdiq në varfëri të plotë në shtëpinë e vet në Tiranë me 12 nëntor 1987, duke pasur pranë vetëm dy vajzat e tij, Kostandina dhe Maria.

    Përveç poezisë për natyrën dhe asaj me tone metafizike, të ripunuara e ribotuara në sa e sa variante, Poradeci gjithashtu është autor i shumë vjershave për dashurinë, si dhe i disa poezive me temë kombëtare, gjithsej rreth njëqind. I pëlqenin fjalët dhe shprehjet arkaike, por gjente kënaqësi të veçantë edhe në neologjizma e në përqasje të reja të emrave për të krijuar efekte të pazakonta. Në kohën e vet me to pati rezultat befasues e të mahnitshëm, e u pëlqye menjëherë. Epoka e romantikës kombëtare, që ishte ushqyer nga një plejadë poetësh rilindës të ndryshëm nga talenti, po vinte tani drejt fundit të vet.
    Temat e Poradecit, struktura dhe gjuha e poezisë së tij harmonizoheshin mjaft me letërsinë gojore të Shqipërisë së jugut, sidomos me poezinë popullore toske, nga e cila u frymëzua shumë. Mitrush Kuteli, që i redaktoi librin Ylli i zemrës, e quajti "i vetëmi poet shqiptar që mendon, flet e shkruan vetëm shqip. (28)" Lasgush Poradeci është njëherazi artist me shtat të vërtetë evropian. Ai bashkërendonte ndjeshmërinë fjalësore të Sharl Bodlerit (Charles Baudelaire, 1821-1867), filozofinë estetike të formës dhe elegancën e hollë të Stefan Georges (Stefan George, 1868-1933), humanizmin dhe filozofinë e Naim Frashërit dhe pavdekshmërinë kozmografike të mjeshtrit të tij, Mihai Eminesku. Studiuesi Eqrem Çabej (1908-1980) ka thënë


    __________________________________________________ _________________

    27 Qosja 1979b, f. 144.

    28 Ylli i zemrës 1939, f. 152.
    __________________________________________________ _________________

    se ai ishte "shkrimtar, të cilin Shqipëria do t'ia falë njëherë botës, (29)" ndonëse poezia e Poradecit nuk përkthehet lehtë, koha mund ta provojë se Çabej ka pasur të drejtë.

  17. #77
    10.6 Poetë të tjerë shqiptarë të kohës para marrjes së pushtetit nga komunistët




    Bazat e arsimimit që hodhi Kisha Katolike në Shkodër në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë duket se kishin dhënë fryte në periudhën e pavarësisë. Shqipëria e veriut, e sidomos rajonet e izoluara të malësive të veriut, me kulturën unikale fisnore, kishte mbetur gjithmonë prapa jugut më të përparuar nga pikëpamja arsimore, madje edhe sot ende kështu është. Ndërkaq, në të tretën e parë të shekullit të njëzetë, Shkodra vetë e linte në hije kryeqytetin e ri të vendit, Tiranën, si nga ana arsimore ashtu edhe nga ajo kulturore. Rol themelor në përparimin kulturor të veriut luajti kleri katolik i cili, me mbështetjen e qarqeve kishtare nga Austria dhe Italia, i hapi rrugën qytetit gjysmëkatolik e gjysmëmysliman dhe krahinës përreth jo vetëm për arsim zyrtar e për institucione botuese e kulturore, por edhe për hyrjen e një game të gjerë idesh të reja Perëndimore. Letërsia shqiptare vazhdoi të përfitojë nga kujdesi që tregonin për të etërit françeskanë dhe jezuitë, sikundër kishte përfituar në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur pjesëtarë me ide kombëtare të klerit katolik, si Pjetër Zarishi (1806-1866), Leonardo de Martino (1830-1923), Ndue Bytyçi (1847-1917) dhe Preng Doçi (1846-1917), kishin qenë ndër të parët në atë kohë, që krijuan dhe botuan poezi të shquar në shqip, duke mos u përqendruar tërësisht në tema fetare. Figura që zinin vendin e kreut në kulturën shkodrane e në letërsinë shqiptare në përgjithësi midis dy luftërave, ishin ati françeskan Gjergj Fishta (1871-1940), zëri i kombit, si dhe prozatori me formim jezuit Ernest Koliqi (1903-1975). Por pati edhe mjaft të tjerë, që dhanë ndihmesë për zgjimin e një kulture shqiptare të pavarur në Veri, dhe në veçanti qenë tre poetë katolikë: Vinçenc Prennushi (1885-1949), Lazër Shantoja (1892-1945) dhe Bernardin Palaj (1894-1947).

    Dhjetëvjeçarët e fundit të kulturës katolike shkodrane e të zhdukjes së saj pas marrjes së pushtetit nga komunistët duket se do t'i përfaqësonte sot, më shumë se kushdo tjetër, një shkrimtar katolik po nga Shkodra. Poet, folklorist dhe përkthyes, Vinçenc Prennushi (30) (1885-1949), emri i shkruar edhe Prenushi dhe Prendushi, lindi më 4 shtator 1885 në Shkodër dhe studioi në një kolegj katolik në Austri. Më 25 mars 1908 u shugurua prift françeskan. I magjepsur nga kultura gojore e Shqipërisë së veriut, Prennushi nisi të mbledhë këngë popullore nga fiset veriore. Përmbledhja e një materiali folklorik u botua nga arkeologu dhe historiani austriak Karl Paç (Carl Patsch, 1865-1945) në vëllimin Kângë popullore gegnishte, Sarajevë 1911, dhe solli një ndihmesë të madhe për studimin e letërsisë gojore shqiptare. Prennushi gjithashtu shkroi artikuj me tema të ndryshme për shtypin katolik të kohës, në periodikë të Shkodrës si Lajmtari i Zemers t'Jezu Krishtit, Hylli i Dritës, Posta e Shqypniës dhe Zâni i Shna Ndout.

    Në karrierën e tij ekleziastike Vinçenc Prennushi shërbeu si provincial nga 1929 deri më 1936. Më 19 mars 1936 u emërua peshkop i Sapës, kurse më 1940 kryepeshkop i Durrësit, duke u bërë kështu një nga dy dinjitarët më të lartë të Kishës Katolike në Shqipëri.

    __________________________________________________ _________________


    29 Gazeta e re, 22 shkurt 1929, f. 3.

    30 kr. A. Çapaliku 1996.
    __________________________________________________ _________________


    Më 1924 Prennushi botoi një vëllim me poezi lirike të holla në dialektin gegë, me titullin Gjeth e lule, Shkodër 1924, i cili u ribotua më 1931. Kjo përmbledhje me gjashtëdhjetepesë vjersha përmban poezi me frymëzim kombëtar dhe fetar. Vjershat e tij me temë atdheun të kujtojnë motivet e zakonshme të poezisë së Rilindjes si Skënderbeun, flamurin, vetëmohimin për atdheun nën zgjedhë, dhe shpesh kanë më fort një tingëllim luftarak sesa françeskan. Vjersha të tilla u bënë popullore në kohën e vet dhe shumë prej tyre recitoheshin në publik, si p.sh. Grueja shqiptare 1918, në të cilën një vashë i kalon ditët duke qëndisur një flamur shqiptar kuqezi, por, me merakun për atdheun vdes nga hidhërimi dhe e mbulojnë në varr me atë flamur. Vjershat e tij fetare përshkohen më shumë nga përjetimet shpirtërore sesa nga idetë dhe kanë karakter përsiatës. Mjaft prej tyre trajtojnë tema tipike katolike si shpëtimtari në kryq, Shën Mëria, Shën Françesku i Asizit dhe Duns Scotus. Toni i përgjithshëm i këtyre vjershave, disa prej të cilave kanë përsiatje të mprehta mbi kotësinë e ekzistencës mbi dhe, është më fort i zymtë e i trishtuar, se i qetë e optimist.

    Nga përkthimet e Prennushit, mund të përmendim dramën në pesë akte për fëmijë E Trathtuemja, Shkodër 1919, nga italishtja Tradita, 1903, nga një T.A. Rolando, si dhe përkthimet e tij në shqip të romanit Quo vadis, Shkodër 1933, nga fituesi i Çmimit Nobel Henrik Shenkieviç (Henryk Sienkiewicz, 1846-1916); të romanit Fabiola, 1924-1925, nga kardinali Nikolas Uajzmen (Nicholas Wiseman, 1802-1865); i Dreizehnlinden të poetit minor gjerman Fridrih Vilhelm Veber (Friedrich Wilhelm Weber, 1813-1894), poemë epike për futjen e kristianizmit te saksonët; dhe i Le mie prigioni, kujtime të poetit dhe dramaturgut italian Silvio Peliko (Silvio Pellico, 1789-1845). Sipas bashkëkohësve Vinçenc Prennushi ishte njeri i virtytshëm dhe modest dhe gëzonte respekt të madh në popullsinë katolike. Me gjithë rangun e lartë që zinte në hierarkinë kishtare, ai nuk ishte aktiv në politikë. Megjithatë u arrestua nga autoritetet komuniste, u torturua e u dënua nga një gjykatë ushtarake në Durrës me njëzet vjet burg e punë të rëndë si armik i popullit. I dobësuar prej kushteve të burgut e i sëmurë nga astma dhe zemra, kryepeshkopi gjashtëdhjetetrevjeçar vdiq në spitalin e burgut më 19 mars 1949. (31)

    Lazër Shantoja (32) (1892-1945) ishte një poet, eseist e përkthyes nga Shkodra që, edhe pse i talentuar, botoi pak. Lindur më 2 shtator 1892, ai studioi në Kolegjian Papnore Shqyptare të jezuitëve në Shkodër, ku për mësues pati Ndre Mjedën (1866-1937) dhe Anton Xanonin (1862-1915), të cilët e ushqyen me dashuri për gjuhën amtare e për gjuhët e huaja. Shantoja studioi për teologji në Insbruk dhe u shugurua prift më 1920. Më tej, ai punoi në disa famulli fshati në Shqipërinë e veriut, sidomos në Sheldi, në lindje të Shkodrës. Prift me temperament, ai e donte muzikën dhe njihej në krahinë si 'prifti me piano', sepse e panë kur solli pianon në fshat ngarkuar mbi një mushke. Kur Lazër Mjeda, i vëllai i poetit Ndre Mjeda, u emërua kryepeshkop i Shkodrës më 1924, Shantoja u caktua sekretar personal i tij. Ndër detyrat e tij në Shkodër ishte që të merrte pjesë aktive në të përjavshmen demokratike katolike Ora e maleve, e themeluar në prill 1923 nga Ernest Koliqi (1903-1975) dhe Anton Harapi (1888-1946). Këtë e kreu duke botuar artikuj me stil të fuqishëm dhe ironi të hollë shkodrane. Në dhjetor 1924, kur erdhi në fuqi me anën e grushtit të shtetit Ahmet Zogu (1895-1961), Lazër Shantoja, si shumë intelektualë të tjerë të kohës, iku në mërgim, në fillim në Jugosllavi e në Austri. Në janar 1928
    në Vjenë nisi të botojë një të përdyjavshme të një grupi politik të pavarur mërgimtarësh shqiptarë me titull Ora e Shqipnisë, por kjo e pati jetën të shkurtër. Më pas Shantoja vijoi në Zvicër, ku, i shoqëruar nga e ëma plakë shkodrane, shërbeu si kapelan në Bernë.


    __________________________________________________ _________________


    31 Për një përshkrim të viteve të fundit dhe të vdekjes, kr. Pipa në Sinishta 1976, f.79-90.


    32 kr. Koliqi në Sinishta 1976, f. 110-117, dhe Koliqi 1986-1987.
    __________________________________________________ _________________

    Lazër Shantoja përmendet si stilist i shkëlqyer, mjaft i ngjashëm me Ernest Koliqin, ndonëse numri tepër i vogël i botimeve dhe largimi për një kohë të gjatë nga Shqipëria e kanë vënë disi në skaj të letërsisë shqiptare. Ai është autor i disa prozave me stil mjaft të shkathët, si Grueja, dhe i disa lirikave të holla, të shpërndara nëpër faqet e shtypit të Shkodrës, si në Hylli i Dritës, Zâni i Shna Ndout dhe Leka. Me pseudonim ai botoi një varg tingëllimash dashurie kushtuar një vajze në Shkodër. Libri i tij me 180 faqe Për natë kazanesh, Shkodër 1919, është një përmbledhje humoristike anekdotash dhe proverbash. Mjaft të pëlqyera janë përkthimet e tij, kryesisht nga gjermanishtja. Ndër to janë Wilhelm Tell (Vilhelm Tel ) dhe Das Lied von der Glocke (Kënga e kumborës) nga Fridrih Shileri (1759-1805), dhe Hermann und Dorothea (Herman dhe Dorotea, 1936) si dhe pjesë të Faustit nga Johan Volfgang fon Gëte (1749-1832). Fan Noli i palodhur (1882-1965), vetë përkthyes i shquar, e kishte nisur e pastaj e kishte lënë një përkthim të Faustit kur qe në mërgim në Berlin pas rrëzimit të qeverisë së vitit 1924. Kur e lexoi përkthimin e Shantojës, ai i dërgoi një letër në Zvicër për t'i shprehur admirimin e tij:

    "Nuk gjej fjalë për të të uruar për përkthimin tënd në shqip të poezisë veçse duke të siguruar se, po ta dinte shqipen, gjigandi i Veimarit do të të falenderonte ty, një Nerval shqiptar, për këtë përkthim."

    Pas një kohe të gjatë jashtë Shantoja nuk u tregua i arsyeshëm kur mori vendimin për t'u kthyer në Shqipëri më 1940. U vendos me të ëmën në Tiranë. Katër vjet më pas, u arrestua prej autoriteteve komuniste, u torturua në mënyrë të pamëshirshme dhe u pushkatua në pranverën e vitit 1945.

    Një poet tjetër françeskan i dhënë me mish e me shpirt pas folklorit ishte Bernardin Palaj (33) (1894-1947). Lindi më 2 tetor 1894 në malësinë e Shllakut dhe filloren e kreu në shkollën e etërve françeskanë në Shkodër, që më pas u njoh me emrin Collegium Illyricum, të drejtuar nga Gjergj Fishta. Françeskanët e dërguan për të vazhduar të mesmen në Zalcburg (Salzburg) të Austrisë, kurse për shkollim fetar - në Insbruk. U bë anëtar i urdhërit françeskan më 15 shtator 1911 dhe u shugurua prift në gusht 1918. Me t'u kthyer në Shqipëri, Palaj punoi si prift famullie në malësi, kurse më pas si mësues i shqipes dhe i latinishtes në Collegium Illyricum. Sikundër Vinçenc Prennushi e Shtjefën Gjeçovi (1874-1929), Bernardin Palaj gjatë udhëtimeve më këmbë nëpër malësi mblodhi këngë popullore dhe shkroi artikuj për letërsinë gojore gegërishte e për zakonet fisnore. E tërhoqën sidomos Këngët e kreshnikëve, cikli i epikës heroike të Mujit e të Halilit, të cilat i botoi bashkë me Donat Kurtin (1903-1969) në Kângë kreshnikësh e legenda, Tiranë 1938.

    Palaj është edhe autor lirikash klasike dhe elegjike, në pjesën më të madhe të botuara në vitet tridhjetë në revistën françeskane Hylli i Dritës. Kjo poezi me muzikalitet harmonik dhe përsosmëri teknike, si ajo e poetit italian Xhozue Karduçi (Giosuè Carducci, 1835-1907), dëshmon për përfytyrimin atdhetar mbi të kaluarën historike dhe për kulturën e pasur vendëse të popullit të vet. Vjersha e parë e tij Prej burgut të jetës, e botuar më 1933 me pseudonimin Kukel Lapaj, është një himn fetar 248-vargjesh për rënien e njeriut dhe shpërblimin. Ajo mbyllet me thirrjen:

    "O njeri i shkretë! Mbate, si të duesh ket jetë:
    Ká rruga kjo qi të qesin në Hind - te Leka,
    Te Çezari në Romë, a larg atje m'nji detë,
    Nji Napoljon kû e xûni në ngûjim deka.

    __________________________________________________ _________________

    33 kr. K. Gurakuqi 1953, Koliqi 1972a dhe Palaj 1969.

    __________________________________________________ _________________

  18. #78
    Kot u rrek njeri gjithnduersh per të diktuem
    Se kû i ká shtonet e veta lumnija!
    Në daç shoq me kênë me Zotin e mishnuem,
    'Kalo tuj bâ mirë!' - kshtu urdhnon Perendija!"

    Valët e nji shpirtit, me 1533 vargje, e vitit 1934 u kushtohet perandorëve romakë me prejardhje ilire, sidomos Konstandinit të Madh (mbretëroi 307-337), i cili futi krishterimin në Evropë. Viti 1937 qe mjaft prodhimtar për Palajn. Atë vit ai botoi: Moskë - Alkazar, me 893 vargje, për rrethimin e akademisë ushtarake Alkazar në Toledo kur po shpërthente lufta civile në Spanjë, një ngjarje në korrik 1936 që tronditi keqas pjesën profashiste të klerit katolik të Evropës jugore; Vorreve të flamurit dhe Kuq e zi, himne kombëtare me rastin e njëzetepesë- vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, në të cilat poeti i bën thirrje zanës për të nderuar varret e dëshmorëve të kombit.Ndërmjet të Shën Gjergjavet, me 1184 vargje, shkruar më 1938,përmban skena të freskëta baritore me dritë e ngjyrë në prag të ditës së Shën Gjergjit në pranverë. Nga respekti për mësuesin e tij Gjergj Fishta, Palaj nuk shkroi mjaft poezi epike, edhe pse afria me botën magjike të rapsodive të Mujit e të Halilit i pati zgjuar talentin dhe prirjet për atë lloj poezie. Fishta vdiq më 30 dhjetor 1940, ngjarje që e preku thellë Palajn. Me këtë rast ai shkroi për nder të tij elegjinë me 1180 vargje Kah nata e vetme. Edhe këtu kemi përsëri zanën, muzën e adhuruar të Fishtës e të kombit shqiptar, që vajton për fatin mizor dhe vetminë e varrit sipas traditës së gjâmës, këngëve të vajtimit të letërsisë gojore gege. Poezia e Palajt është redaktuar nga Angjela Çirinçone (Angela Cirrincione) në vëllimin shqip-italisht Opere, Romë 1969 (Vepra).

    Në vitet e luftës, Palaj botoi edhe një numër studimesh etnografike për kanunin, mitet dhe legjendat. Në vjeshtë 1944, pasi kishte humbur çdo shpresë se forcat antikomuniste mund të fitonin dhe duke e ndier se fundi qe afër, iu zbraz Karl Gurakuqit (1895-1971) me lotë në sy:

    "Do të tërhiqem në nji famulli të malevet të mija të dashuna dhe aty ku mbahet gjallë fryma e shpirti arbnuer, në kontakt me popullin e thjeshtë, do të vijoj punën e nisun tash sa e sa vjetë, tue e gjurmue në historìn, në folklorën e sidomos në Kanunin. Do të përplotsoj e do të sistemoj rapsodìt, qi unë i kam mbledhë me kujdes tash sa kohë. (34)"

    Bernardin Palaj u arrestua në Shkodër, u keqtrajtua rëndë e u dënua me vdekje për tradhti. Vdiq në dhjetor 1947 në një burg të Shkodrës. Këta tre poetë katolikë, Vinçenc Prennushi, Lazër Shantoja dhe Bernardin Palaj mund të themi se simbolizojnë një numër të madh studiuesish dhe shkrimtarësh të dorës së dytë nga gjiri i klerit katolik, që qenë aktivë në fushën e kulturës e të arsimit deri më 1944 dhe që dhanë ndihmesë të rëndësishme për letrat shqiptare. Vdekja e këtyre tre burrave, krahas vdekjes së dialektit gegë si gjuhë letrare, simbolizon gjithashtu fundin e shkrimit katolik shkodran si rrymë në letërsinë shqiptare e madje edhe të epokës së artë të kulturës katolike shkodrane në Shqipëri.

    Por jo vetëm poetët katolikë do të vuanin në duart e sundimtarëve të rinj antiintelektualë. Gjergj Bubani (1899-1954), i njohur edhe si Jorgji Bubani, ishte një poet toskë, që studioi në Athinë. Madje vjershat e para i shkroi greqisht. Pasi u shpërngul në Rumani, e cila tërhoqi mjaft intelektualë shqiptarë në dekadat e para të shekullit të njëzetë, Bubani punoi për të përjavshmen kombëtare shqiptare Shqipëri' e re, e botuar në fillim në Bukuresht, kurse nga korriku 1920 në Konstancë prej studiuesit Ilo Mitkë Qafëzezi (1889-1964). Në janar 1922 hapi një organ periodik të ri me emrin Dodona, sipas emrit të orakullit grek të lashtësisë në Epir, kurse në mars 1926 hapi revistën Zëri shqipëtar, që pati jetë të shkurtër. Gjithashtu punoi

    __________________________________________________ _________________

    34 L'Albanie libre, 25 tetor 1953, f. 3.
    __________________________________________________ _________________

    si sekretar i konsullatës shqiptare në Konstancë e më pas për njëfarë kohe në konsullatën në Sofje. U kthye në Konstancë buzë Detit të Zi dhe u bë kryeredaktor i gazetës Shqipëri' e re, në të cilën bashkëpunoi me artikuj të nënshkruar me nofkën Brúmbulli. Bash në këtë gazetë dhe në Dodona dolën vjershat e para satirike të tij. Bubani gjithashtu përktheu pjesë teatrore e tregime nga rusishtja dhe rumanishtja, sidomos vepra të Viktor Eftimiut (1889-1972), dramaturg rumun me prejardhje shqiptare. Gjergj Bubani, shkrimet letrare të të cilit ende nuk janë mbledhur e redaktuar në formën e një vëllimi, nuk arriti për fat të keq të shohë ndonjë kulm të krijimtarisë së tij letrare. Me t'u kthyer në Shqipëri më 1945, u arrestua me akuzën e bashkëpunimit politik dhe u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg, ku edhe vdiq.

    Poeti satirik dhe diplomati Ali Asllani (1884-1966) (35) nga Vlora është autori i njërës prej veprave poetike më të këndshme të letërsisë parakomuniste shqiptare, i poemës rrëfimtare me frymë të ngrohtë popullore e familjare Hanko Halla, Tiranë 1942. Asllani u shkollua në Janinë dhe në Stamboll para se të punonte si nëpunës në administratën osmane. Më 1912 ai bashkëpunoi me qeverinë e parë të pavarur shqiptare të Ismail Qemal bej Vlorës (1844-1919), kurse më pas pati disa detyra shtetërore. Në vitet tridhjetë ai përfaqësoi Shqipërinë në misionet diplomatike jashtë, si konsull në Trieste e si ambasador në Sofje dhe në Athinë. Ndonëse Asllani ka shkruar disa lirika dashurie të ndjera (36), ai përmendet në radhë të parë për Hanko Hallën me ritmin e gjallë njëmbëdhjetërrokësh e me fjalorin e pasur popullor. Ky rrëfim plot humor në vargje pasqyron mundimet dhe frikën e një zonje energjike nga derë e madhe, që është vazhdimisht në mospajtim me modat e mënyrat e reja të jetesës. E rritur në një shoqëri patriarkale tradicionale, ajo mbetet gojëhapur nga risitë që sjell në jetë rinia, e njëherazi vë në lojë konservatorizmin e vet. Hanko Halla hyn në radhën e poezisë më të mirë të këtij zhanri në letërsinë shqiptare.

    Një poet shkodran, që ndryshe nga të tjerë nuk ishte pjesëtar i klerit katolik, ishte Gaspër Pali(1916-1942). I lindur në Shkodër më 14 gusht 1916, Pali botoi vjershën e parë të brishtë në moshën njëzetvjeçare në të përdyjavëshmen e Korçës Rilindja. Më 1940 kreu studimet për letërsi në Firence dhe u kthye në Shkodër, ku punoi si mësues në gjimnazin e shtetit më 1941-1942. Pas dy vjetësh u mposht nga tuberkulozi, mjaft i përhapur në Shqipërinë e veriut në atë kohë. Nëntëmbëdhjetë vjershat e Palit u botuan në vëllimin Hyjt mbi greminë, Tiranë 1959. Ndër to gjenden vjersha meditative e intime të mallit për Shkodrën, por poezia e tij ndryshon në thelb nga shfrimet sentimentale për kombin të epokës së Rilindjes. Pali ishte poet i kohës së vet dhe një poet në zhvillim. Karriera e tij e shkurtër si mësues e si shkrimtar u mbyll shumë shpejt më 21 korrik 1942, kur vdiq në moshën njëzet e gjashtë vjeç.

    Nga Vlora është poeti Nexhat Hakiu (1917-1978), i njohur edhe si Nexhat Haki Mahmudi, autor i një vëllimi me poezi të gjallë e spontane me titull Këngët e zambares, Tiranë 1939, një përmbledhje e ribotuar më pas me titullin Zëri i fyellit, Tiranë 1959. Më vonë, Hakiu, poezia e të cilit është me ndikim të fortë nga poezia gojore toske, botoi edhe vëllimin Fjala ime, Tiranë 1961, por që pati sukses më pak.

    Ndër shumë poetë aktivë para ardhjes në pushtet të komunistëve mund të përmenden: Kristaq Cepa (1908-1988), satirik i majtë nga Korça, i njohur në mes të viteve tridhjetë me pseudonimin Kapa; Vedat Kokona (l. 1913), prozator dhe përkthyes i shkolluar në Francë; Petro Marko (1913-1991), anarkist dhe veteran i luftës civile të Spanjës, të cilit Migjeni i pati thënë: "Vajtja jote në Spanjë është poema jote më e bukur"; Andrea Varfi (1914-1992), poet i majtë që, edhe pse u burgos së bashku me Petro Markon pas luftës, u bë ndër shkrimtarët kryesorë të realizmit socialist; Veli Stafa (1914-1939), revolucionar komunist i njohur në

    __________________________________________________ _________________

    35 Ditëlindja e Asllanit jepet e ndryshme, herë 1882 e herë 1884.

    36 kr. Plasari 1991a.
    __________________________________________________ _________________

    shkrime me emrin Platonicus, që vdiq nga tuberkulozi në moshë të re; i vëllai Qemal Stafa (1920-1942), figurë revolucionare dhe autor poezish e skicash në prozë, nën pseudonimin Brutus; Dhimitër Shuteriqi (l.1915) nga Elbasani, që më pas do të bëhej historian letrar 'zyrtar' i Shqipërisë socialiste; Aleks Çaçi (1916-1989), poet i viteve të para të realizmit socialist; Arshi Pipa (l. 1921), studiues dhe kritik, që u burgos për dhjetë vjet pas lufte dhe u arratis më 1958 në Shtetet e Bashkuara; Vehbi Bala (1923-1990) nga Shkodra; Jusuf Luzaj (l. 1913), autor i përmbledhjes sentimentale me 293 faqe Rrëfimet, Korçë 1937; gazetari Thanas Konomi; Manush Peshkëpia (1910-1951), i burgosur e më pas i pushkatuar gjatë reprazaljeve pas bombës së hedhur në ambasadën sovjetike në shkurt 1951; i vëllai Nexhat Peshkëpia (1908-1970); dhe juristi Kudret Kokoshi (vd. 1991) nga Vlora, i burgosur edhe nga fashistët, dhe më pas nga komunistët.

  19. #79
    10.7 Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli dhe proza e periudhës së pavarësisë




    Poezia ka zënë kurdoherë kryet e vendit në letërsinë shqiptare. Një nga mospërputhjet më të dukshme në zhvillimin historik të shkrimit shqip ka qenë ajo midis zhvillimit të vrullshëm të poezisë dhe ecjes jashtëzakonisht të ngadalshme të prozës. Këtë dukuri e vemë re që nga letërsia e vjetër e shekujve të gjashtëmbëdhjetë dhe shtatëmbëdhjetë deri në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë. Edhe pse autorët klasikë të shekullit të shtatëmbëdhjetë, në veçanti Pjetër Budi (1566-1622) dhe Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689) hodhën vërtet themelet e prozës shqiptare me përkthime fetare e me proza origjinale me nivel artistik, proza letrare origjinale deri në fillim të shekullit të njëzetë mbeti një dukuri anësore. Romanet e para shqiptare, krijime të gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ose qenë shkruar në gjuhë të huaja si ai i Sami Frashërit në turqishte TaaÕÕuk-u Tal'at ve Fitnat (Dashuria e Talatit me Fitneten) i botuar më 1872, dhe si ai i Pashko Vasës në frëngjishte Bardha de Témal, scènes de la vie albanaise, Paris1890 (Bardha e Temalit, skena nga jeta shqiptare), ose mbetën të pabotuara, si ai i Françesk Antonio Santorit Sofia Kominiate, me 282 faqe dhe i papërfunduar. Gazetaria e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dha mundësi për të hedhur themele të forta për prozën moderne, ndonëse grupi i parë i prozës së vërtetë letrare doli vetëm në fillim të shekullit të njëzetë me veprat e dom Ndoc Nikajt (1864-1951) nga Shkodra. Mjaft nga autorët e Rilindjes, si Mihal Grameno (1871-1931) dhe Mid'hat Frashëri (1880-1949) ishin marrë diçka me prozë, por niveli i kënaqshëm artistik në të vërtetë u arrit vetëm pas shpalljes së pavarësisë, me sprovat e Faik bej Konicës (1875-1942) dhe veprat e Fan Nolit (1882-1965). Për fat të keq, edhe pse Konica dhe Noli ishin shkrimtarë me talent të madh e të fuqishëm, asnjëri prej tyre nuk i kushtoi shumë mund krijimtarisë letrare në prozë.

    Në periudhën e pavarësisë u pa një rritje e menjëhershme në vëllimin e në gamën e prozës së shkruar e të botuar në Shqipëri, në të dy dialektet - të gegërishtes e të toskërishtes. Kulmi i kësaj periudhe të letërsisë shqiptare ishte në vitet tridhjetë e në fillim të viteve dyzet, kur intelektualë në Shkodër, Tiranë e gjetkë, pasi ishin njohur me shumë ide e modele të botës së jashtme, nisën të krijojnë në prozë, dramë e natyrisht në poezi, vepra me vlera më të mëdha për Shqipërinë si një vend evropian në zhvillim.

    Nga të gjithë prozatorët e periudhës, askush nuk qe më i madh e më i fuqishëm se Ernest Koliqi (37) (1903-1975). Koliqi lindi në Shkodër më 20 maj 1903, kurse shkollën e kreu në kolegjin jezuit Ariçe të qytetit Breshia në Lombardi, ku u njoh me kulturën dhe letërsinë italiane e ku nisi të shkruajë së pari poezi, tregime të shkurtra dhe komedi italisht. Në Bergamo ai me disa bashkënxënës themeluan një gazetë studentore, të përjavshme me emrin Noi, giovanni (Ne,të rinjtë), ku dhe dolën vjershat e tij të para. Me formimin e qeverisë së re regjente të Shqipërisë të kryesuar nga Sulejman pashë Delvina (1884-1932) dhe me kthimin në dukje të stabilitetit në vend me Kongresin e Lushnjës (28-31 janar 1920), Ernesti i ri u kthye në Shkodër për të rizbuluar, madje për të rimësuar, gjuhën amtare dhe kulturën e kohës së fëminisë në një vend sërish të pavarur. Mësuesi i tij, imzot Luigj Bumçi (1872-1945), i cili kishte qenë kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris më 1919, e njohu Ernestin me disa nga përkrahësit kryesorë të një brezi të ri në kulturën shkodrane: Kolë Thaçi (1886-1941), Kolë Kamsi (1886-1960), Lazër Shantoja (1892-1945) dhe Karl Gurakuqi (1895-1971).

    Pas shkretimeve të Luftës së Parë Botërore Shqipëria kishte nevojë më shumë për dije, dhe për këtë qëllim Koliqi vendosi të hapë një gazetë. Kështu, së bashku me Anton Harapin (1888-1946) dhe Nush Topallin, ai themeloi të përjavshmen opozitare Ora e maleve, numri i parë i së cilës doli në Shkodër më 15 prill 1923. Ora e maleve ishte organ i Partisë Demokratike Katolike, që me mbështetjen e klerit katolik kishte fituar zgjedhjet në Shkodër. Ky periodik, ndonëse jetëshkurtër, u përhap gjerësisht në Shkodër e më tej. Vitin tjetër, pasi kishte fituar një farë përvoje dhe si një poet i ri midis figurave më të njohura politike e letrare të kohës si Gjergj Fishta (1871-1940), Luigj Gurakuqi (1879-1925), Mid'hat Frashëri (1880-1949) dhe Fan Noli (1882-1965), Ernest Koliqi botoi një të quajtur poem dramatik me titull Kushtrimi i Skanderbeut, Tiranë 1924. Ajo përmban një radhë odesh për heroin kombëtar të Shqipërisë e
    për figura të tjera të mëdha të së kaluarës, të krijuara sipas traditës së letërsisë së Rilindjes.

    Jeta politike dhe ekonomike e Shqipërisë vazhdoi të ishte rrëmujë në fillim të viteve njëzet. Në dhjetor 1924 çifligari konservator Ahmet Zogu (1895-1961) mori fuqinë me një grusht shteti, duke shtrënguar Koliqin dhe shumë intelektualë të tjerë të shquar të emigronin. Koliqi iku në Jugosllavi, ku e internuan në Tuzla, në Bosnjën verilindore. Jetoi gjithsej pesë vjet në mërgim në Jugosllavi, prej tyre tre vjet në Tuzla, ku pjesën më të madhe të kohës e kaloi me krerë të fiseve të malësisë shqiptare të veriut, që edhe ata ishin në mërgim. Prej tyre mësoi mjaft për zakonet e lashta, letërsinë gojore dhe tiparet heroike të mënyrës së tyre të jetesës. Këto vite do të kishin ndikim të thellë në karrierën e mëvonëshme akademike e letrare të tij. Nga viti 1930 deri më 1933 ishte mësues në një shkollë tregtare në Vlorë dhe në gjimnazin e shtetit në Shkodër, derisa u shtrëngua, përsëri për rrethana politike, të largohet në Itali.

    Formimi i qëndrueshëm jezuit i dha mundësi që në fillim Ernest Koliqit të shërbejë si ndërmjetës kulturor midis Italisë dhe Shqipërisë. Më pas ai do të luante një rol kyç në paraqitjen e kulturës shqiptare publikut italian duke botuar, përveç shumë e shumë artikujsh studimorë për çështje të historisë e të letërsisë, edhe monografitë: Poesia popolare albanese, Firence 1957 (Poezia popullore shqiptare), Antologia della lirica albanese, Milano 1963 (Antologji e lirikës shqiptare), dhe Saggi di letteratura albanese, Firence 1972 (Sprova për letërsinë shqiptare). Në mesin e viteve tridhjetë ai ishte marrë me transmetimin e kulturës në drejtimin e kundërt. Kishte botuar një antologji mjaft të pasur, në dy vëllime, të poezisë italiane, me titullin Poetët e mëdhej t'Italis, Tiranë 1932, 1936, për ta njohur brezin e ri të intelektualëve shqiptarë, të etur për të zbuluar botën, me letërsinë italiane. Vëllimi i parë përmbante përkthimet e bukura nga Koliqi të klasikëve: Dante Aligieri (1265-1321), Françesko Petrarka (1304-1374), Ludoviko Ariosto

    __________________________________________________ _________________

    37 kr. Guzzetta 1968, Bartl 1973, Gradilone 1969, 1974, f. 230-272, Shêjzat numër përkujtimor 1976, Plasari 1991c, 1996b, S. Schwartz 1992, S. Çapaliku (red.) 1995, dhe A. Berisha 1995.
    __________________________________________________ _________________

    (1474-1533), dhe Torkuato Taso (1544-1595), kurse vëllimi i dytë, me një nivel po aq të qëlluar, përmbante përkthime poetësh të shekujve të shtatëmbëdhjetë e tetëmbëdhjetë: Xhuzepe Parini (1729-1799), Vinçenco Monti (1754-1828), Ugo Foskolo (1778-1827) dhe Alesandro Manzoni (1785-1873). Në moshën tridhjetë vjeç Koliqi u regjistrua në Universitetin e Padovës më 1933. Pas pesë vjet studimesh pranë gjuhëtarit Karlo Taliavini (Carlo Tagliavini, 1903-1983) dhe punës si pedagog i gjuhës shqipe në atë universitet, ai mbrojti më 1937 tezën Epica popolare albanese (Epika popullore shqiptare). Edhe pse me punë në Padovë, ai nuk i shkëputi lidhjet me Shqipërinë dhe bashkëpunoi me redaksinë e së përjavshmes së shquar kulturore Illyria, e cila nisi të dalë në Tiranë më 4 mars 1934. Tanimë Koliqi qe një albanolog i njohur, ndoshta specialisti kryesor i studimeve shqiptare në Itali. Më 1939, ndërsa mbi Evropë po mblidheshin retë e luftës, ai u emërua në katedrën e gjuhës e të letërsisë shqipe të Universitetit të Romës, që ishte në zemër të perandorisë së re mesdhetare të Musolinit.

    Ndjenjat e forta të afrisë së Koliqit për Italinë dhe kulturën italiane, sidomos për poetë të tillë si Xhozue Karduçi (1835-1907), Xhovani Paskoli (1855-1912) dhe Gabriele d'Anuncio (1863-1938) mund ta kenë shtyrë të pranonte synimet ekspansioniste të Italisë fashiste. Ndonëse të paktë qenë shkrimtarët shqiptarë, si Vangjel Koça (1900-1943) dhe Vasil Alarupi (1908-1977), që u bënë përkrahës të vërtetë të fashizmit, disa të tjerë, megjithëse në përgjithësi kundër ndërhyrjes së huaj në çështjet shqiptare, tek tutela e Italisë shihnin një farë avantazhi. Sidoqoftë, Ernest Koliqi dhe intelektualë të tjerë të kohës qenë të shtrënguar të pajtoheshin në këtë apo atë mënyrë me dilemën politike e kulturore të rritjes së ndikimit të Italisë në Shqipëri, e cila përfundoi të premten e Pashkëve më 1939 me pushtimin dhe aneksimin ushtarak të këtij vendi të vogël të Ballkanit. Po aq nacionalist sa çdo nacionalist tjetër shqiptar, Koliqi, tani éminence grise e vendit, vendosi të shfrytëzojë realitetin me të cilin po përballej e të bëjë ç'është e mundur për të zhvilluar më tej kulturën shqiptare nën sundimin italian. Duke pranuar funksionin e ministrit të arsimit nga viti 1939 deri më 1941, për habinë e shtresave të gjera të popullsisë, ai ndihmoi për shembull për botimin historik të një antologjie të rëndësishme të letërsisë shqiptare në dy vëllime, Shkrimtarët shqiptarë, Tiranë 1941, redaktuar nga Namik Ressuli (1908-1985) dhe Karl Gurakuqi, një botim për të cilin punuan studiuesit më të mirë të kohës, dhe që nuk është kapërcyer edhe sot e kësaj dite. Në korrik 1940 themeloi dhe drejtoi të përmuajshmen letrare e artistike Shkëndija në Tiranë. Nën drejtimin e Koliqit si ministër, shkollat në gjuhën shqipe, që nën sundimin serb kishin qenë nxjerrë jashtë ligjit, u hapën për herë të parë në Kosovë, e cila u ribashkua me Shqipërinë gjatë viteve të Luftës.

    Koliqi gjithashtu ndihmoi për hapjen e një shkolle të mesme në Prishtinë dhe për dërgimin e studentëve nga Kosova me bursë në Itali e Austri. Po ashtu, Koliqi u përpoq të shpëtojë nga duart e nazistëve Norbert Joklin (1877-1942), albanologun e shquar austriak me prejardhje çifute, duke i ofruar punë si mësues në Shqipëri (38). Nga 1942 deri më 1943 Koliqi ishte kryetar i Istitutit të Studimevet Shqiptare të sapoformuar në Tiranë, pararendës i Akademisë së Shkencave. Më 1943, në prag të fundit të perandorisë musoliniane, ai pasoi Terenc Toçin (39) (1880-1945) si kryetar i Këshillit të Lartë Fashist në Tiranë, funksion që natyrisht nuk u pa me sy të mirë nga forcat fitimtare komuniste që 'e çliruan' Tiranën në nëntor 1944. Pas disfatës së fashizmit, Koliqi ia doli të arratiset përsëri në Itali, ku jetoi derisa vdiq më 15 janar 1975. Edhe në këto vite të fundit të jetës së tij, ai ishte mjaft aktiv në fushën e letërsisë dhe të kulturës. Në Romë Ernest Koliqi botoi periodikun e njohur letrar Shêjzat / Le Plèiadi nga 1957 deri më 1973. Shêjzat ishte në atë kohë revista kryesore letrare në gjuhën shqipe. Kjo revistë jo

    __________________________________________________ _________________

    38 kr. Stadtmüller 1971, f. 55.

    39 kr. R. Tocci 1977, 1996.
    __________________________________________________ _________________

  20. #80
    vetëm që ndiqte zhvillimet letrare bashkëkohëse në botën shqipfolëse, por edhe u bë tribunë e letërsisë arbëreshe dhe vazhdoi të mbrojë trashëgiminë letrare të autorëve të paraluftës, mjaft prej tyre vdekur, e të tjerë në mërgim, të cilët qenë marrë keq nëpër këmbë nga kritikët komunistë në Tiranë. Ernest Koliqi shërbeu si një zë i largët opozitar ndaj shkatërrimit kulturor të Shqipërisë nën sundimin enverist. Për shkak të veprimtarisë së tij dhe të mbështetjes të paktën pasive për sundimin fashist dhe pushtimin italian, Koliqi u godit rëndë nga autoritetet shqiptare të pasluftës, madje edhe më fort se Gjergj Fishta, i cili për fatin e tij të mirë kishte vdekur. Koliqi konsiderohej si ithtari kryesor i letërsisë borgjeze, reaksionare dhe fashiste. Historia e letërsisë shqiptare me frymë partiake e vitit 1983 e zë në gojë vetëm shkarazi si "tradhtarin Koliqi" (40), kurse jo më herët se viti 1990, Ismail Kadare shkroi për të pakëz më ndryshe: "Ndër shkrimtarët reaksionarë veriorë, Ernest Koliqi i drejtimit proevropian (d.m.th. proitalian), ishte shembull tipik se si një talent mund të vritej nga përqafimi i ideve fashiste. Zgjedhja e gabuar e kampit politik, që e çoi dalëngadalë nga simpatia e parë për fashizmin në postin e ministrit të qeverisë kolaboracioniste, ishte fatale për të." (41)

    Për herë të parë Ernest Koliqi bëri emër si prozator me përmbledhjen Hija e maleve, Zadar 1929, me dymbëdhjetë tregime për jetën e kohës në Shkodër e në malësinë e Shqipërisë së veriut. Trajtimi pak a shumë realist dhe analiza psikologjike e karaktereve njerëzore nuk u prit edhe aq mirë nga shkrimtarët e njohur të kohës, një pjesë e mirë e të cilëve ende lëngonin nga sentimentalizmi i romantikës kombëtare. Megjithatë, libri u shit dhe u vlerësua mjaft nga masa e lexuesve. Hija e maleve përmban tregime të shkurtra që sillen rreth temës qendrore 'Lindja ndeshet me Perëndimin', ndeshja e zakoneve tradicionale të malësisë si martesat me shkuesi dhe gjakmarrja fisnore me idetë dhe vlerat bashkëkohëse Perëndimore. Ndonëse më pak autobiografike se tregimi i Migjenit Studenti në shtëpi, këto rrëfenja janë pasqyrim i drejtpërdrejtë i mëdyshjes ku ra Koliqi, ashtu si shumica e intelektualëve shkodranë që kishin studiuar jashtë në vitet njëzet e tridhjetë dhe më pas u kthyen në trevën e ashpër të Shqipërisë veriore. Në fillim të tregimit tragjik Gjaku, djaloshi e mësuesi idealist Doda bën pyetjen: "A ka send mâ të mrekullueshëm në kët botë se me i sjellë qytetnimin nji kombi zhytë n'errsin e padijes?", por ai vetë është i shtrënguar nga përkushtimi ndaj familjes të vërë në vend nderin e të hakmerret për vrasjen e të vëllait. Rrëfenja të tjera flasin, për shembull, për një muzikant popullor që shfrytëzon talentin për të bërë për vete një vajzë Shkodre; për një vrasje e gjakmarrje ndër fiset malësore; për kërcimtaren e Dukagjinit të shndërruar nga shpirtrat e malit në një vashë të bukur e nga e cila më pas zhgënjehet i dashuri i saj; për një ndjekje xhandarësh, e ngatërruar me detyrime e fjalë bese sipas kanunit; për magji të mbinatyrshmes mbi një komit; si dhe për Skënderbeun. Shpirtrat e maleve janë gjithmonë në mendjet e fiseve të veriut dhe u japin mjaft tregimeve një frymë të së mbinatyrshmes.

    Tregtar flamujsh, Tiranë 1935, përmbledhja e dytë e Koliqit me rrëfenja, paraqet tema të ngjashme me ato të përmbledhjes së parë. Rrëfimi në këtë vëllim me gjashtëmbëdhjetë tregime është më i fuqishëm, kurse depërtimi në psikologjinë e personazheve të kujton nganjëherë autorin sicilian Luixhi Pirandelo (Luigi Pirandello, 1876-1936) me veprën e të cilit Koliqi pa dyshim ka qenë njohur. Tregimet e vëllimit Tregtar flamujsh vlerësohen përgjithësisht si më të mirat e prozës shqiptare në periudhën e paraluftës. Një çerek shekulli më pas Koliqi botoi edhe një roman të shkurtër, Shija e bukës së mbrûme, Romë 1960. Kjo vepër 173 faqesh ringjall temën e mallit për atdheun të mërgimtarëve shqiptarë në Shtetet e Bashkuara. Ky roman, me thekse të dukshme politike, ishte për një kohë të gjatë i panjohur në Shqipëri.

    __________________________________________________ _________________

    40 kr. Shuteriqi (red.) 1983, f. 460.

    41 kr. Kadare, Ardhja e Migjenit... 1991, f. 39.
    __________________________________________________ _________________

    Krijimtaria letrare e Koliqit nuk është mjaftuar kurrsesi me prozën. Të rrallë janë shkrimtarët shqiptarë që nuk i ka ngacmuar muza poetike. Gjurmat e stinve, Tiranë 1933, është një përmbledhje me vjersha të shkruara nga Koliqi gjatë viteve të mërgimit në Jugosllavi. Me to poeti i kthehet në mënyrë filozofike vendlindjes së vet, Shkodrës, me emocionet e stinëve të ndryshme të natyrës, duke gërshetuar formën e poezisë popullore shqiptare me simbolizmin evropianoperëndimor. Symfonija e shqipevet, Tiranë 1941, është poezi në prozë mbi tema historike e kombëtare, që të kujton veprën e tij të mëparëshme Kushtrimi i Skanderbeut. Për këtë vepër kemi dhe një përkthim në anglisht: Symphony of eagles, Romë 1972. Vëllimi i fundit poetik i Koliqit me titull Kangjelet e Rilindjes, Romë 1959, është shkruar përsëri në dialektin e tij, në gegërishte e përpunuar, dhe është botuar me një përkthim italisht.

    Që nga Lufta e Dytë Botërore Ernest Koliqi është gjykuar më fort për veprimtarinë e tij politike sesa për arritjet letrare e kulturore. Ai është një nga shkrimtarët e shumtë të periudhës që duhet rivlerësuar. Kritikët bashkëkohës në Shqipëri, pasi kanë kaluar vetë një gjysme shekulli enverizëm, duhet t'i shohin me shumë ndjeshmëri e mirëkuptim kompromiset që shkrimtarët dhe intelektualët kanë qenë shpesh të detyruar të bëjnë nën regjimet ekstremiste. Si personalitet i letërsisë e i kulturës, Ernest Koliqi ishte dhe mbetet gjigant, sidomos për rolin e tij në zhvillimin e prozës së Shqipërisë së veriut. Krijimtaria letrare në gegërishte arriti një kulm në fillim të viteve dyzetë në çdo pikëpamje, si në stilin e përdorur, në gamën tematike, në përmbajtje, dhe në vëllim. Në këtë aspekt një meritë të madhe ka botuesi, prozatori dhe studiuesi Ernest Koliqi. Dialekti i shqipes së veriut si një mjet letrar i përpunuar e sidomos kultura shkodrane në përgjithësi kishin arritur një epokë të artë modeste, por që do të merrte menjëherë fund me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore.

    Emri që të vjen menjëherë ndërmend, kur kërkon një ekuivalent toskë të Ernest Koliqit në prozën e fundit të viteve tridhjetë dhe fillimin e viteve dyzet, është ai i Mitrush Kutelit (42) (1907-1967), pseudonim i Dhimitër Paskos, i njohur në rumanishte si Dimitrie Pascu. Sikundër Lasgush Poradeci, Kuteli ka lindur në Pogradec, në brigjet e liqenit të Ohrit, më 13 shtator 1907 dhe, po si Lasgushi, ndoqi një shkollë në gjuhë të huaj në Greqi (një kolegj tregtar rumun në Selanik), kurse më pas u shpërngul në Bukuresht, ku studioi ekonomi dhe u diplomua më 1934 me një disertacion për sistemet bankare në Ballkan. Bashkëpunoi për njëfarë kohe si gazetar me gazetën e përjavshme shqiptare Shqipëri' e re, që doli në Konstancë nga 1919 deri më 1936. Në publicistikën e tij, ai përdorte pseudonimin Janus, perëndia dyfytyrëshe romake, që ishte në gjendje të shihte në të njëjtën kohë të kaluarën dhe të ardhmen. Po në Bukuresht Kuteli nisi të botojë përmbledhjet me tregime, për të cilat është i mirënjohur. Libri i tij i parë, Netë shqipëtare, Bukuresht 1938, ishte një bashkim tetë rrëfimesh për jetën fshatare në Pogradec dhe në fshatrat rreth tij. Nga të 1200 kopjet e botimit të parë, rreth 1000 u zhdukën në një zjarr në Konstancë para se të shiteshin, dhe libri u bë gjerësisht i njohur pas botimit të dytë më 1944. Po në Bukuresht Kuteli rregulloi botimin e përmbledhjes poetike befasuese të Lasgush Poradecit Ylli i zemrës më 1937. Kultura rumune, ende nën magjinë e poetit kombëtar Mihai Eminesku (1850-1889), kishte ushtruar ndikimin e vet mbi Mitrush Kutelin, ashtu siç kishte bërë me Asdrenin, Lasgush Poradecin dhe shumë shkrimtarë e intelektualë të tjerë shqiptarë që jetuan atje në dekadat e para të shekullit të njëzetë. (43)

    Në vjeshtën e vitit 1942, ndërsa tmerri dhe shkatërrimi i Luftës së Dytë Botërore dita ditës po i afrohej kulmit në Bashkimin Sovjetik e në Ballkan, Kuteli u kthye në Shqipëri, e cila ishte vetë në pragun e shpërbërjes në luftë civile të hapur. Në këto vite të luftës Kuteli do të

    __________________________________________________ _________________

    42 kr. Jasiqi 1968, Vinca 1974, 1977, f. 7-104, Jorgaqi 1987, f. 89-112, Bashota 1988 dhe Plasari 1995.

    43 Mbi lidhjet letrare shqiptaro-rumune, kr. V. Bala 1965.
    __________________________________________________ _________________

    botonte me shpenzimet e veta shumicën e veprave madhore të tij: Ago Jakupi e të tjera rrëfime,Tiranë 1943, një përmbledhje me shtatë rrëfime për jetën fshatare; Kapllan Aga i Shaban Shpatës. Rrëfime-Rrëfenja, Tiranë 1944, pesë tregime të shkruar midis viteve 1938 e 1944; Këngë e brithma nga qyteti i djegur, Tiranë 1944, përmbledhje me këngë popullore; Shënime letrare, Tiranë 1944; dhe Sulm e lotë, Tiranë 1944, përmbledhje modeste vargjesh atdhetare të shkruara nga Kuteli me një shok të trilluar me emrin Izedin Jashar Kutrulija, që Kuteli gjoja e kishte njohur në Prizren në maj 1943. Po në këtë kohë, ai përgatiti për botim një përmbledhje me vjersha të Fan Nolit (1882-1965) me titullin Mall e brengë, Tiranë 1943, si dhe botoi një numër shkrimesh për sistemin financiar e monetar.

    Mitrush Kuteli i dha tonin zhvillimit të tregimit të shkurtër në Shqipërinë e jugut dhe arriti një nivel më të lartë mjeshtërie letrare se shumica e prozatorëve të tjerë sentimentalë të kohës si Milto Sotir Gurra (1884-1972), Foqion Postoli (1889-1927), Haki Stërmilli (1895-1953) apo Kolë Mirdita (1900-1936). Mjaft elemente të rrëfimeve të tij i mori nga folklori toskë, siç i kishte dëgjuar në fëmini dhe i shfrytëzoi për të rikrijuar motive të kthjellëta të jetës së fshatit me një stil narrativ të gjallë. Leksiku dhe sintaksa e Kutelit janë të përpunuara, kurse diksioni është i fuqishëm. Temat e fshatit dhe gërshetimi i humorit fshatarak me ngjarjet tradicionale i bënë rrëfimet e tij të pëlqyeshme nga shtresa të gjera lexuesish gjatë luftës e më pas. Në disa nga tregimet e tij ndjehet atmosfera e prozës ruse të shekullit të nëntëmbëdhjetë, e Nikollaj Gogolit (1809-1852) dhe Ivan Turgenievit (1818-1883), të cilët i kishte lexuar dhe pëlqyer në vitet e rinisë, si dhe e prozatorit rumun Mihai Sadoveanu (1880-1961). Në fund të Luftës së Dytë Botërore Mitrush Kuteli, tani funksionar në Bankën e Shtetit Shqiptar, ishte figurë kryesore në letrat shqiptare. Më 15 shkurt 1944, së bashku me Vedat Kokonën (l.1913), Nexhat Hakiun (1917-1978) dhe Sterjo Spassen (1918-1989), themeloi organin e përmuajshëm Revista letrare, e cila pati ndikim me peshë në kulturën shqiptare gjatë jetës së saj të shkurtër. Ai qe gjithashtu anëtar themelues i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, e ngritur nën drejtimin e Sejfulla Malëshovës (1901-1971) më 7 tetor 1945, dhe anëtar i redaksisë së organit të parë letrar të pasluftës Bota e re.

    Kuteli ia doli të mbesë gjallë gjatë kalimit të pushtetit politik në Shqipëri derisa filloi terrori i vërtetë më 1947. Në këto vite Partia Komuniste Shqiptare ra nën dominimin jugosllav dhe Kuteli nuk miratoi bashkimin monetar e doganor të propozuar për t'u bërë midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Si anëtar i një delegacioni zyrtar në Jugosllavi, i pritur ndër të tjerë edhe nga shkrimtari Ivo Andriq (1892-1975), thuhet edhe se ka shprehur qëndrim kritik ndaj ripushtimit serb të Kosovës, qëndrim që ishte pasqyruar edhe më parë në veprën e tij Poem kosovar, të botuar më 1944. Me t'u kthyer në Shqipëri, u arrestua e u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg. Për Kutelin, ashtu si për pjesën më të madhe të shkrimtarëve të fundit të viteve dyzet, jeta ishte kthyer në makth. Dy vitet e para të burgut (prill 1947 - prill 1949) i kaloi në një kamp pune afër Korçës, ku të burgosurit bënin punë të detyruar për të tharë kënetën famëkeqe plot mushkonja të Maliqit. Kushtet e jetës e të punës për të burgosurit qenë të papërfytyrueshme, dhe mes këtij tmerri Kuteli u orvat të vriste veten. Por me heqjen e ndikimit jugosllav në politikën partiake shqiptare, përndjekja e hapët ndaj Kutelit ra dhe ai u lirua. U kthye në Tiranë dhe u lejua të punonte sikundër Lasgush Poradeci dhe një numër intelektualësh të tjerë të dyshimtë, si përkthyes letrar në shtëpinë botuese shtetërore Naim Frashëri. Zhdanovizmi, i cili pati depërtuar dhe zotëronte atë pjesë të mbetur të letërsisë shqiptare në vitet pesëdhjetë, e bëri të përshtatshëm në atë kohë përkthimin e letërsisë ruse, në mënyrë që të shërbente si model për futjen e realizmit socialist në Shqipëri. Kuteli pranoi në heshtje dhe bëri disa përkthime të shquara autorësh sovjetikë të njohur si Maksim Gorki (1868-1936), Aleksej Tolstoi (1882-1945), Konstantin Paustovski (1892-1968), Aleksandër Aleksandroviç Fadjejevi (1901-1956) dhe Nikollaj Ostrovski (1904-1936). Përveç këtyre shkrimtarëve të rekomanduar nga këshilltarët kulturorë e politikë sovjetikë, Kuteli arriti të botojë edhe disa

Faqja 4 prej 6 FillimFillim ... 23456 FunditFundit

Tema të Ngjashme

  1. Diaspora shqiptare në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare
    Nga altin55 në forumin Çështja kombëtare
    Përgjigje: 2
    Postimi i Fundit: 09-10-2012, 09:20
  2. Video e ushtarëve grekë në Internet indinjon shqiptarët
    Nga Ingenuous në forumin Tema e shtypit të ditës
    Përgjigje: 207
    Postimi i Fundit: 22-09-2011, 14:58
  3. Letersia Shqiptare
    Nga new-man në forumin Gjuha shqipe
    Përgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 16-01-2009, 12:28
  4. Mesjeta e hershme shqiptare
    Nga DYDRINAS në forumin Historia shqiptare
    Përgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 15-11-2006, 15:10
  5. Rruga e modernitetit dhe koha e artë e letërsisë shqiptare
    Nga Eni në forumin Enciklopedia letrare
    Përgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 16-10-2002, 14:04

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund të hapni tema të reja.
  • Ju nuk mund të postoni në tema.
  • Ju nuk mund të bashkëngjitni skedarë.
  • Ju nuk mund të ndryshoni postimet tuaja.
  •