Zgërdheshi

[BARAT]

megjithate ka edhe dyshime mbi vendndodhjen e tij, por deri tani ai eshte aty ku thuhet (shenim imi-BARAT)
------------------------------------------------------------------------------------
ZGËRDHESHI


Vështrim arkeologjik mbi qytetin e Krujës


Nga: Rexhep HALILI
E-mail autorin: rexheph@hotmail.com


Gjeneza e Krujës mesjetare duhet kërkuar edhe më thellë, në shekujt para Krishtit, në qytetin e Zgërdheshit. Këtu mendohet të shtrihen edhe rrënjët e qytetit të Krujës. Për të mbushur boshllëkun e krijuar nga mungesa e burimeve të shkruara, një ndihmesë jashtëzakonisht të çmuar, jep materiali arkeologjik. Roli i tij është parësor edhe në çështjen e rëndësishme të vazhdimësisë iliro-arbërore, proces i cili është errësuar nga hiatusi i të dhënave historike për shekujt VII-XI. Zgjedhja e një teme të tillë, nuk lidhet vetëm me origjinën time dhe vendin që Kruja zë në Historinë e Shqipërisë, sidomos gjatë shek. XV. Kontakti tashmë 5 vjeçar me arkeologjinë, ndikoi në realizimin e kësaj teme sipas një këndvështrimi të ri, atij arkeologjik.


"Kapitujt e kësaj teme janë një përpjekje për të grumbulluar e paraqitur një sintezë të materialit historik, dhe aty ku ai mungon, atij arkeologjik, për qytetin mesjetar të Krujës dhe mbi të gjitha për të hedhur dritë mbi zanafillën e këtij qyteti." Rexhep Halili


Qyteti antik në Zgërdhesh

I-I. Pozicioni gjeografik i zonës ku shtrihet Zgërdheshi
Rrënojat e qytetit antik të Zgërdheshit gjenden në jug-perëndim të Krujës, pranë vendit të quajtur Halilaj. Një rrugë automobilistike fshati, që kthehet djathtas në gjysmën e rrugës FushëKrujë - Krujë, të çon pas pak minutash në rrëzë të rrënojave të Zgërdheshit. Faqja e kodrës në të cilën shtrihej qyteti, ka formën e një trekëndëshi dybrinjësh me kulmin nga lindja. Nga kjo anë qyteti lidhet me vargun e kodrave që zbresin nga mali i Krujës. Në veri, kodra kufizohet nga përroi i Çinarit, kurse në jug prej atij të Lanës. Të dy këta përrenj të vegjël kanë krijuar në këto anë pjerrësi dhe buzë të thepisura shkëmbore, të cilat formojnë një mbrojtje të mirë natyrore për një vendbanim të hershëm. Ndërsa drejt perëndimit kodra zbriste ëmbël duke përfunduar nga kjo anë me një terren të sheshtë. Kodra mbi të cilën u ngrit qyteti i Zgërdheshit kishte një pozitë dominuese mbi gjithë hapësirën që shtrihej para saj; ajo u përgjigjej në një farë mase kërkesave të mbrojtjes dhe kishte në vend gurin për nevojat e fortifikimit dhe ndërtimet e qytetit. Nga ana tjetër pika e zgjedhur ishte pranë rrugëve që përshkronin krahinën nga bregdeti në thellësi të vendit dhe nga jugu në veri e anasjelltas . Këta faktorë përcaktuan zgjedhjen e vendit, por edhe faktorët e karakterit gjeografik-ekonomik luajtën rol vendimtar në lindjen dhe zhvillimin e këtij qyteti antik.

I-2. Burimet antike dhe gërmimet arkeologjike të ndërmarra në të
Për herë të parë këtë pikë arkeologjike e ka vizituar J. G. Han në vitin 1854 dhe ai hodhi mendimin se te rrënojat e Zgërdheshit duhet të kërkohet Albanopoli i vjetër. Hipoteza e Hanit bazohet tek thënia e Ptolemeut, i cili në zonën midis Matit dhe Shkumbinit vendos Albanopolin . Këtë gjë ai e përmend tek vepra e tij e madhe “Geographia” (Gjeografia), që përbëhet kryesisht nga tabela, ku shënohen dhe përcaktohen pozitat e vendbanimeve të botës antike sipas gradave të gjatësisë dhe gjerësisë gjeografike. Gjeografia e Ptolemeut ka qenë ilustruar edhe me harta. Në veprën e Ptolemeut citohen edhe shumë qytete dhe vendbanime të Ilirisë, Maqedonisë dhe të Epirit. Ndër to ka edhe emra të tillë që i hasim për herë të parë tek Ptolemeu, siç është edhe emri i fisit ilir Albanoi dhe i qytetit Albanopolis. Pozicioni gjeografik që jepet në të e lehtëson përcaktimin me afërsi se ku duhet lokalizur vendbanimi . Hipoteza e Hanit mbetet një hipotezë me shumë vlerë, sepse akoma nuk njohim një qendër tjetër më të madhe antike se sa Zgërdheshin në zonën e përmendur më sipër. Pastaj Zgërdheshin e vizitoi gjatë luftës së parë botërore edhe K. Prashniker, prej te cilit trashëgojmë një përshkrim të shkurtër dhe një plan-skicë. Në krahasim me dy autorët e përmendur, shënimet e arkeologut italian P. Sestieri nuk sollën ndonjë gjë të re. Nga arkeologët shqiptarë u ndërmorën dy ekspedita gërmimi në vitet 1969 dhe 1973 në qytetin antik të Zgërdheshit. Gërmimet u bënë nën drejtimin e prof. S. Islamit dhe në to morën pjesë restauratorë, topografë, studentë. Rezultatet historiko-arkeologjike të arritura prej tyre do ti përshkruaj më poshtë.

I-3. Përshkrimi i rrënojave antike të qytetit ilir të Zgërdheshit
Qyteti antik zinte një sipërfaqe rreth 10 ha. Nga të gjitha anët ai ishte i rrethuar nga mure të fuqishme, sidomos nga ana lindore e perëndimore që ishin më të kërcënuara nga rreziqet e jashtme. Muri rrethues i qytetit në anën perëndimore mbyllte bazën e trekëndëshit në pjesët skajore të dy lumenjve të përmendur më sipër. Prej ketij muri është ruajtur vetëm një trakt i gjatë rreth 90 m, në të janë të vendosura tri kulla katërkëndëshe në intervale të barabarta njëra prej tjetrës. Ky sistem kullash mendohet të jetë ndjekur në të gjithë gjatësinë e murit. Duke ndjekur skajin veri-perëndimor mund të shihen me ndërprerje gjurmët e murit që ngjitej përpjetë kodrës për të mbrojtur anën veriore të qytetit. Në këtë anë përdoret edhe një buzë shkëmbi e cila është kthyer në pjesë përbërëse e sistemit të mbrojtjes të qytetit. Edhe sot vërejmë buzë shkëmbit, blloqe të murit rrethues që lartësohej mbi të dhe gjurmë kullash katërkëndëshe, që e përforconin këtë mbrojtje. Mendohet se qyteti ka qenë i ndarë në tri pjesë si çdo qytet tjetër antik. Një mur i tërthortë ndante qytetin e sipërm, akropolin, nga qyteti i poshtëm. Muri është përforcuar nga një numër i konsiderueshëm kullash nga të cilat duken qartë tre. Ka të ngjarë që qyteti të ketë pasur edhe një mur mbrojtës të dytë të brendshëm, që kalonte nëpër vijën R-R’-D’-D. Kështu vihet re një ndarje e qytetit në tre pjesë dhe vija e përshkruar do të kufizonte qytetin e mesëm.

Duke u nisur nga këto të dhëna të pakta mund të thuhet se ky qytet është ndërtuar sipas modeleve të qyteteve bashkëkohore në Greqi, Maqedoni, Epir, në bazë të parimeve urbanistike të njohura që në kohën helenistike . Përveç ndarjeve të mëdha akropolit, qytetit te mesëm dhe të vogël në Zgërdhesh dallojmë edhe pjesën ku ndodheshin sheshi publik dhe tregu i qytetit. Në Zgërdhesh ky shesh ishte në këmbën e kodrës, në një taracë të krijuar buzë murit të jashtëm rrethues. Për tu përmendur janë edhe rrugët që lidhnin hyrjet kryesore ose të dyta të cilat e përshkronin qytetin në drejtime të ndryshme dhe lidhnin në mënyrë organike pjesët përbërëse të tij. Kështu, në Zgërdhesh njohim tri rrugë të tilla që lidhin qytetin e sipërm me të poshtmin; dy prej tyre kishin shkallë të gdhendura në shkëmb që lehtësonin ngjitjen atje ku terreni ishte i thyer.

Sipas një klasifikimi për qytetet antikë në vendin tonë duke u nisur nga vendosja e akropolit në planimetrinë e tij dallojmë 3 nëntipa qytetesh:

* Nëntipin pa akropol
* Nëntipin me akropol në mes
* Nëntipin me akropol në anë


Duke parë me vëmendje dhe planimetrinë e qytetit themi që Zgërdheshi hyn në nëntipin e tretë . Deri tani njohim tri porta të qytetit. Njëra gjendet në anën jugperëndimore dhe shërbente si hyrje në akropol. Kjo është një portë e vogël me një korridor të harkuar dhe mbrohej nga një kullë e jashtme katërkëndëshe. Porta e dytë gjendet në anën veriore nën murin e brendshëm të akropolit. Në anën e majtë të saj ndërtuesit kanë shfrytëzuar si mur shkëmbin, kurse në anën e djathtë është ruajtur muri anësor dhe gjurmët e një kulle katërkëndëshe. Gjatë gërmimeve të ndërmarra këtu u gjend edhe njëri prej blloqeve të pragut me dy gropëza për fiksimin e kasave të portës. Kjo portë me korridorin 2.90 m. të gjerë dhe rreth 6 m. të gjatë, duhet të ketë qenë një nga portat e mëdha të qytetit. Porta e tretë gjendet në anën perëndimore. Kjo portë është e vogël me një korridor sa gjerësia e murit rrethues dhe është shtruar me rrasa guri. Nuk dihet akoma porta kryesore e qytetit, por ka të ngjarë që ajo të ketë qenë nga ana perëndimore, ndoshta aty ku sot gjenden shtëpi banimi. Këtë mendim që na e sugjeron konfiguracioni i terrenit na e përforcojnë edhe shkallët e gdhendura në shkëmb, të cilat me drejtimin e tyre të çojnë në hapësirën e përmendur . Brenda mureve rrethues qyteti është zhvilluar në përputhje me kushtet e terrenit. Meqë terreni ishte i pjerrët ai ishte sistemuar me anë tarracash për nevoja te ndërtimeve qytetare. Kështu një radhë muresh tarracimi kanë shërbyer për përshtatjen e këtij terreni të pjerrët nevojave të ndërtimeve publike e private të qytetit. Furnizimi me ujë të pijshëm mbështetej kryesisht në sterat dhe rezervuaret që ndërtoheshin brenda qytetit ose duke shfrytëzuar trashësinë e mureve rrethuese. Burime brenda territorit të rrethuar duket se nuk ka pasur, kështu furnizimi me ujë është bërë me anë të sterave.

Vendet më të dukshme janë përdorur për ndërtimin e godinave të rëndësishme shoqërore. Gjatë gërmimeve janë vënë re gjurmë muresh godinash. Gjetjet arkeologjike tregojnë nga ana tjetër se qyteti ka qenë shtrirë edhe jashtë mureve rrethuese. Në një kodër të vogël, nga ana jugore, që gjendet përtej përroit të Lanës, duken gjurmët e një godine ka shumë të ngjarë, të një tempulli. Duke gjurmuar murin rrethues dhe gjithë sistemin fortifikues të këtij qyteti, dallohen në të disa duar ndërtimi që i përgjigjen periudhave të ndryshme të veprimtarisë ndërtuese dhe të historisë së qytetit. Gjurmët më të hershme të ndërtimit i ndeshim në akropol. Këto janë më të dukshme në murin rrethues nga ana veriore e tij dhe gjithashtu në gjurmët e një kulle katërkëndëshe para murit lindor. Këto mure janë ndërtuar me blloqe të papunuar ose paksa te punuar. Tek kulla blloqet janë të papunuar, me forma të parregullta dhe ndonjëherë masivë. Përkundrazi, në disa trakte të tjera, vihet re një përpjekje për t’u dhënë blloqeve forma pak a shumë kuadratike. Vihet re edhe një tendencë për ti vendosur ata në radhë horizontale. Periudha e dytë e ndërtimit përfaqesohet mirë tek muri rrethues i anës perëndimore të sistemit fortifikues të qytetit. Ky mur i trashë 2.70 m. formohet nga dy parete dhe mbushja midis tyre. Si themel për të është përdorur shkëmbi jashtë murit, por ka dhe raste kur muri është vendosur mbi një shtresë çakëlli. Paretet janë të ndërtuara me blloqe kuadrate, të punuara me faqe të rrafshta dhe të skuadruara me kujdes. Blloqet janë të vendosura në rradhë horizontale me një përputhje të përsosur të fugaturave. Në disa raste vërejmë edhe blloqe të shkallëzuara. Kjo ndodh kur këto blloqe qëllojnë më të mëdha se gurët e tjerë të radhës së tyre ose kur janë përdorur në radhën e fundit në një terren të thyer. Këtu sistemi i shkallëzimit është përdorur për të kursyer materialin ose për të zgjidhur problemin e pjerrësisë së terrenit. Bërthama e murit është mbushur me gurë të mëdhenj e të vegjël të papunuar. Gjurmë të tjera të kësaj periudhe ndërtimi ndeshen gjatë gjithë vijës së murit rrethues. Më qartë këto duken tek muri i portës veriore. Te ky mur është ruajtur edhe një element konstruktiv shumë i rëndësishëm, blloqet transversale, që lidhin paretet me bërthamën e murit, element që nuk e vëmë re tek muri i anës perëndimore. Gjithashtu edhe një pjesë e madhe e kullave katërkëndëshe janë ndërtuar me këtë teknikë ndërtimi. Të gjitha këto të dhëna tregojnë se mbeturinat e tipit të murit të përshkruar zënë vendin më të rëndësishëm midis rrënojave të qytetit; duket se ato lidhen me një periudhë lulëzimi të ndërtimeve, gjatë së cilës u ndërmorën punime të mëdha fortifikimi dhe u ndërtuan godinat më të rëndësishme të qytetit . Periudha e tretë të ndërtimit konstatohet tek pjesa e murit perëndimor dhe tek kulla e tij. Duke ruajtur në përgjithësi zgjidhjet konstruktive të murit të mëparshëm dhe parimet e vjetra të sistemit të fortifikimit, ndërtuesit e këtij muri të ripërtëritur, e kanë veshur me elementë të reja stilistikë, që e dallojnë prej mureve të mëparshëm. Kështu, duke realizuar ndërtimin e tij përsëri me blloqe kuadrate, të vendosura në radhë horizontale, kësaj here ata i kanë punuar blloqet me faqe të gufmuara (rustika) dhe rrethuar anash me një shirit 7-8 cm të ngushtë. Sipërfaqja e gufmuar del mjaft në reliev dhe nuk paraqitet uniforme; ajo ka gropëzime dhe të dalura të theksuara të shkaktuara gjatë skalitjes. Ndryshe prej murit të periudhës së dytë, ku blloqet e pareteve janë punuar me të njëjtin kujdes, në ndërtimin e këtij muri blloqet e paretit të brendshëm janë lënë pothuajse të papunuar. Ndërtimi është i tipit kuadrat pseudo-isodomik në stilin rustika me shirit anësor. Ndërtimet e periudhës së tretë zënë në vetvete një vend të rëndësishëm në vëllimin e përgjithshëm të ndërtimeve të qytetit, por ato nuk mund të maten për nga cilësia dhe vëllimi me ndërtimet e periudhës së mëparshme. Këto ndërtime duket se janë bërë pas një dëmtimi të rëndë, që kanë pësuar muret rrethues të qytetit, duke prekur sidomos pikat më nevralgjike të sistemit mbrojtës: në qendër të murit perëndimor, mesa duket pranë portës kryesore dhe tek muri i brendshëm i akropolit. Një pjesë e murit lindor dhe një kullë e rrumbullakët e kësaj ane duket se ruan edhe gjurmët e një periudhe të katërt ndërtimi. Këtu blloqet janë më masivë, të punuar me trashë dhe me një lidhje më të keqe se pjesa tjetër e murit . Kështu muri lindor dhe kulla i takojnë dy periudhave të ndryshme ndërtimi.

Si përfundim, në qytet dallojmë katër duar të ndryshme ndërtimi:
të parën me blloqe të papunuara ose paksa të punuar, të dytën me blloqe kuadrate e faqe të rrafshët, të tretën me blloqe kuadrate, zbatuar në stilin rustika me shirit anësor dhe të katërtën me blloqe kuadrate masivë të punuara trashë, herë-herë të ripërdorur, dhe me lidhje të keqe. Për nga teknika e ndërtimit kemi muraturë me gurë të bashkuar në të thatë që ndahet në tre grupe kryesore: a) me gurë të thyer, b) me blloqe të latuar në vend dhe c) me blloqe të parapregatitur .

I-4. Qeramika ilire e zbuluar gjatë gërmimeve
Pas klasifikimit të mureve rrethuese dhe caktimit të një kronologjie relative lidhur me tipet e ndryshme të konstruksioneve që ndeshëm në Zgërdhesh, duke përdorur materialet arkeologjike të zbuluara në të do veçojmë disa etapa të rëndësishme të historisë së këtij qyteti. Të dhënat stratigrafike, që u përfituan gjatë gërmimeve në anën perëndimore të murit rrethues na ndihmojnë të japim një mendim më të bazuar rreth themelimit dhe historisë së këtij qyteti. Gërmimet vërtetuan këtu ekzistencën e tri shtresave kulturale: njërën që i referohet një vendbanimi të hershëm në këtë qendër, dhe dy të tjerat që lidhen me zhvillimin e mëtejshëm të vendbanimit, të transformimit në një qendër urbane dhe me periudhën e fundit të jetës së tij. Qeramika ilire përbën pjesën kryesore të shtresës së parë, e cila në përgjithësi është e varfër. Qeramika është e fërkuar dhe shumë e copëtuar, duket se është depozituar këtu pasi ka bërë një rrugë të gjatë duke u rrokullisur nga një pikë më e lartë. Atë mund ta ndajmë në dy grupe: grupin e parë e përbën qeramika e njohur ilire me ngjyrën e saj gri të errët apo të kuqërreme, punuar me dorë prej balte të ashpër e të përzier me kokrriza rëre. Ajo përfaqesohet në shtresë nga fragmente tasash e kupash me vegjat e tyre veshore ose në formë gjuhe. Grupin e dytë e formon një numër më i vogël fragmentesh, që dallojnë nga qeramika e përmendur më lart për baltën e imët ngjyrë gri të çelët, me të cilën janë punuar enët. Fragmente të kësaj qeramike janë vetëm disa buzë tasash; ato nuk flasin qartë edhe për teknikën e punimit, megjithëse duket që janë punuar me dorë. Në këtë shtresë u gjenden edhe dy copa metalesh, të cilat dëshmojnë për prezencën e ndonjë punishteje metalesh. Materialin e shtresës së parë mund ta datojmë si të periudhës së parë të hekurit. Ky mbetet një datim i përgjithshëm meqë materiali i kësaj shtrese është i varfër dhe përpjekja për një datim më të imët është i pamundur. Por përsëritja identike e formave të qeramikës së kësaj shtrese në shtresën pasuese, e lejon mbase edhe mundësinë e zbritjes së këtij datimi drejt shekujve të fundit (VI-V p.e.s) të periudhës së parë të hekurit. Midis kësaj shtrese arkeologjike dhe mureve të hershme që ndeshëm në akropol shohim një lidhje të drejtëpërdrejtë, që gjen përputhje edhe nga pikpamja kohore. Këto mure, të cilat nga pikpamja tipologjike na kujtojnë Gajtanin apo na paraqiten më të përparuara si në Lis II gjejnë mbështetje edhe në të dhënat statigrafike që na jep shtresa e parë e Zgërdheshit. Për nga hapësira mendohet që ky vendbanim i hershëm në Zgërdhesh të ketë zënë majën e kodrës, atë që më vonë do ta zërë akropoli i qytetit. Shtresa e dytë përmban materiale të kohës helenistike. Ajo veçohet prej shtresës së parë nga një shtresë e hollë çakëlli, që është formuar këtu nga mbeturinat e grumbulluara gjatë punimeve për ndërtimin e murit rrethues. Shtresa me materiale të kohës helenistike, që vjen mbi të, është rreth 20-30 cm dhe me përmbajtje të varfër. Duke shërbyer si shesh publik kjo pjesë e qytetit duket se është mbajtur e pastër, prandaj nuk janë krijuar depozitime të pasura. Si element datues për fillimin e saj na shërben qeramika apule e fundit të shekullit IV dhe fillimit të shekullit III p.e.s, të cilën e ndeshim menjëherë sa mbaron shtresa sterile e çakëllit . Jeta e qytetit na paraqitet me tërë larminë e saj në shtresën e tretë, që përmban material të përzier helenistiko-romak. Kjo shtresë është krijuar nga depozitimet e bëra në dy anët e murit rrethues dhe në mënyrë të veçantë nga ana e jashtme e tij. Duke parë me vëmendje objektet e kësaj shtrese mund të krijojmë një ide më të qartë për historinë e kësaj qendre. Me elementët e saj ajo përcakton më mirë fizionominë e shtresës së dytë, cakton si kufi të saj shekullin e II p.e.s dhe zbulon në mënyrë më të qartë faktin se në shekullin III-II p.e.s, qyteti ka jetuar periudhën e tij të lulëzimit. Këtë periudhë e karakterizon një veprimtari e gjerë ndërtuese dhe një jetë e gjallë dhe e pasur ekonomike-kulturale. Me fillimet e saj lidhen muret rrethuese të fazës së dytë të ndërtimit, të cilat pushtojnë gjithë hapësirën maksimale të përfshirë ndonjëherë nga qyteti brenda sistemit të fortifikimit të vet. Kësaj periudhe i përkasin edhe ndërtimet kryesore brenda qytetit. Mendohet se gjatë kësaj periudhe ndërtimet arkitekturore të qytetit i janë nënshtruar një ideje urbanistike. Në fushën e prodhimit kjo periudhë shënon përparime të dukshme, që e dallon krejtësisht qendrën e re të zmadhuar nga vendbanimi i fortifikuar i majës së kodrës. Mbeturinat e farkave, zgjyrave, të cilat janë gjetje të zakonshme në këtë shtresë, dëshmojnë qartë se punishte metalesh funksiononin në qytet. Zhvillim të madh mori edhe zejtaria e prodhimeve qeramike. Enët prej balte që dalin tani nga punishtet e qytetit janë të punuara me çarkun e poçarit, kurse sasia e atyre të punuara me dorë është tepër e kufizuar. Kalimi në teknikën e re të prodhimit të enëve u shoqërua me largimin nga format tradicionale dhe adaptimin e formave greke . Mendohet të kenë qenë të paktën tri punishte qeramike në qytet, kjo bëhet e mundur duke gjykuar nga vulat e gjetura mbi tjegulla. Punishtet prodhonin enë të shumta balte, duke filluar nga pitosat e amforat deri tek enët e luksit dhe të përdorimit të gjerë. Veçanti e tyre është se ato janë punuar me një baltë gri të çelët, që ndryshon nga balta ngjyrë okër e nuancave të ndryshme të enëve të importuara. Në enët e luksit dhe të tryezës së këtij grupi, brumi është pregatitur prej një balte të imët që jep prodhime me parete të holla dhe të një cilësie shumë të mirë. Një pjesë janë të mbuluara me vernik te zi të dobët që shkëputet lehtë; kurse shumica e tyre janë lyer me një lymë, që pas pjekjes i jep faqes së enës një ngjyrë të kuqe të çelët. Tek enët e mëdha, pitosa, amfora, kjo baltë është më e ashpër dhe e përzier me një sasi rëre. Midis këtyre prodhimeve bien në sy amforat me vegjë në trajtë kurrizore, që kanë në fund si vulë një palmetë. Këtu , në Zgërdhesh, kjo vulë përsëritet shumë herë dhe në një rast mbi palmetë kishte të shkruar gërmën A. Të gjitha këto enë të përmendura kanë ngjashmëri tipologjike me enët e përmendura në grupin e dytë të Xibrit . Përveç Xibrit, Gajtanit kjo qeramikë është vërtetuar edhe më në veri në tumat e Çinamakut (Kukës). Si pika më jugore të shtrirjes së saj janë Selca e Poshtme dhe Apollonia.

Interes të veçantë paraqet problemi i identifikimit të punishtes ku prodhohej kjo lloj qeramike. Nga prodhimet e importit ajo ndryshon krejtësisht, nuk përputhet as me prodhimet qeramike të Dyrrahut e Apollonisë dhe as me të ndonjë qendre tjetër në jug të Shkumbinit, kështu përjashtohet mundësia e një punishteje në këto zona. Ndërsa në veri pritej të ishte Lisi, por nga kërkimet që janë bërë në këtë pikë akoma nuk janë gjetur gjurmët e kësaj qeramike. Zgërdheshi është i vetmi që na jep përgjigje për këtë problem deri tani. Me baltën gri të çelur, që është grupi kryesor i qeramikës, në Zgërdhesh është punuar një pjesë e qeramikës ilire të shtresës së parë. Në shtresën e dytë kjo qeramikë paraqitet me prodhime të një cilësie të lartë dhe me format më të zhvilluara të kohës, duke zënë vendin më të rëndësishëm të gjetjeve. Ajo vihet re edhe në gjetjet e shtresës së tretë, por në mënyrë më të kufizuar. E kësaj shtrese është edhe një terrakotë e kohës së Antoninëve (fund shek.I - fillim shek.II të e.sonë). Në keto rrethana kemi arsye të mendojmë se Zgërdheshi, duke na dhënë elementë të zanafillës së kësaj qeramike dhe të vazhdimësisë së saj, mund të konsiderohet edhe si qendra e punishteve që prodhonin enët me baltën karakteristike ngjyrë gri, dhe amforat që mbajnë në vegjë vulën me palmetë. Por problemi nuk është se është zgjidhur me këtë arsyetim, nuk përjashtohet mundësia e ekzistencës së punishteve të tilla edhe në ndonjë qendër tjetër arkeologjike. Kjo shpjegohet edhe me rritjen e prodhimit zejtar në këtë kohë që i dha hov qarkullimit më të dendur të mallrave dhe zgjerimit te tregtisë. Prodhimet e zejtarisë së qyteteve ilire mbulojnë tani rrethin e tyre të ngushtë dhe lëvizin në drejtimet më të ndryshme për të ushqyer reciprokisht tregjet e njëri tjetrit. I tillë është edhe rasti i qeramikës me baltën karakteristike gri, e cila sipas të gjitha shenjave dilte nga punishtet e qytetit ilir në Zgërdhesh dhe arrinte nëpërmjet shkëmbimeve tregtare deri në viset e thella malore të veriut pirust e labeat . Siç e përmendëm më lart prodhimet qeramike të Zgërdheshit arrinin në veri deri ne Gajtan, Rosujë dhe Çinamak; në lindje në Xibër dhe Selcë e Poshtme, kurse në jug zbresin deri në Apolloni. Marrëdhëniet e botës ilire me Dyrrahun e Apolloninë bëhen më intesive në këtë periudhë. Megjithëse këto nuk janë më qendrat e vetme që furnizojnë tregun ilir, prapëseprapë vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm. Midis tyre duket se ka një ndarje të qartë të zonave të tregëtimit: ndërsa Dyrrahu e shtrinte veprimtarinë e tij kryesisht mbi krahinat në veri të lumit Shkumbin, nën influencën e Apollonisë hyjnë qytetet në jug të këtij lumi. Përmes këtyre dy qendrave përhapen gjerësisht në Iliri edhe prodhimet e qyteteve apule . Ndër prodhimet që vijnë në Zgërdhesh nga qendrat e tjera ilire nuk janë të rralla gjetjet që përfaqësojnë qeramikën e Dyrrahut dhe të Lisit. Ndërsa i pari përfaqesohet me enët e tavolinës, të stolisura me breza dhe të lyera me vernik te zi ose kafe, i dyti përfaqesohet me një tip amfore. Rrugët kryesore nëpër të cilat lëviznin mallrat dhe zhvillohej tregëtia ishin luginat e lumenjve. Më të përmendurat janë luginat e Drinit, Shkumbinit, Devollit, Osumit dhe Vjosës, të cilat formonin arteriet më të rëndësishme . Rrugë të tjera të dorës së dytë përshkonin grykat e ngushta dhe qafat e maleve për të lidhur krahinat me njëra tjetrën. Kështu asnjë krahinë e Ilirisë, përfshirë edhe Zgërdheshin, nuk është e izoluar në këtë kohë dhe jashtë ndikimit të marrëdhënieve tregtare me botën qytetare. Më e rëndësishmja është se në tregun e brendshëm mbizotërojnë prodhimet lokale, të cilat i kundërvihen me sukses si atyre që vijnë nga Dyrrahu e Apollonia, ashtu edhe atyre të importit që janë kryesisht sende luksi. Nga mallrat e importit që vinin në Zgërdhesh nëpërmjet Dyrrahut, mbizotërojnë prodhimet apule të fund shekullit IV dhe sidomos ato të shekullit III-II p.e.s, midis të cilave bien në sy enët që kanë të aplikuar figurat me reliev. Ndeshen edhe fragmente të enëve të Megarës, por duket se tregtia me bregun italik jugor kishte dëbuar nga Iliria gjithë konkurentët e tjerë. Nga ana tjetër gjurmët e shumta te zgjyrave tregojnë se qyteti i Zgërdheshit kishte edhe një numër të konsiderueshëm punishtesh të metaleve, të cilat farkëtonin veglat e punës dhe armët e qytetarëve. Një ekzemplar i një përkrenareje ilire gjetur rastësisht nga fshatarët në një tumë poshtë qytetit, ka të ngjarë të jetë gjithashtu prodhimi i një punishteje lokale. Përveç armëve dhe veglave të punës në to punoheshin stolitë dhe enët metalike që u nevojiteshin qytetarëve dhe banorëve të zonës përreth në jetën e tyre të përditshme. Gjetja me shumicë e këtyre sendeve dëshmon per karakterin intensiv të prodhimit zejtar dhe për konsumin e gjerë të këtyre mallrave. Në këtë shtresë kemi edhe material të bollshëm numizmatik. Pjesa dërrmuese janë prerje të Dyrrahut, kemi dy nga Apollonia, një nga Lisi, një nga Isa, një e Korkyrës së Zezë, dy maqedonase dhe tre të paidentifikuara, gjithsej 220 . Këto monedha tregojnë se vendin kryesor në marrëdhëniet ekonomike të qytetit e zinte Dyrrahu. Midis monedhave gjejmë të tilla me Herakli-armë, që Dyrrahu i hedh në qarkullim qysh nga gjysma e dytë e shekullit IV p.e.s dhe të tjera me Zeus-trekëmbësh dhe Helios-anije, që i përkasin shekujve III-II p.e.s. por Zgërdheshi gjithashtu kishte lidhje ekonomike edhe me qendra të tjera të rëndësishme si Lisi, Isa, Korkyra e Zezë, etj. Por gjatë kësaj periudhe, Zgërdheshi ka jetuar edhe çaste të rënda të historisë së vet. Muret e periudhës së tretë të ndërtimit me blloqe kuadrate të punuara në stilin rustika me shirit anësor, janë dëshmi e një shkatërrimi të rëndë që ka pësuar qyteti. Kjo mendohet të ketë ndodhur gjatë periudhës së luftrave iliro-romake. Këtu duhet të kemi parasysh luftën e parë dhe jo të fundit, ndryshe nuk mund të shpjegohet një veprimtari e tillë rindërtuese. Kjo periudhë e dytë e historisë së Zgërdheshit merr fund me pushtimin romak. Ndërsa materialet që lidhen me shtresën e tretë të kohës romake, në përgjithesi janë të varfëra. Në qeramikë shfaqen elementë të rinj të kohës dhe në tjegullat romake gjejmë një vulë të re MIM. Ajo që tërheq vëmendjen për këtë periudhë është përsëritja e qeramikës helenistike, megjithëse në një masë më të kufizuar. Serisë së prodhimeve qeramike, me baltën gri te çelët, i shtohen edhe terrakotat, bashkë me kallëpin për prodhimin e tyre. Interes të veçantë paraqesin tjegullat solene të tipit helenistik, që mbajnë në shpinë një shenjë në formë fjongoje të thelluar me gishta. Një ekzemplar i këtij lloji është gjetur i plotë, i shtruar në një varr të shekullit IV e.s, krahas tjegullave të tjera romake. Kjo tregon se këto tjegulla helenistike kanë vazhduar të prodhohen krahas atyre të tipit romak deri në kohet e vona antike. Përsa i përket qytetit në tërësi, gjatë kësaj periudhe, ai duket se humbet rëndësinë e tij të dikurshme. Nuk vërejmë më asnjë ndërtim të rëndësishëm dhe as ndonjë jetë ekonomike të gjallë. Gjetjet që u bënë në nekropolin buzë murit rrethues të anës perëndimore tregojnë se aty nga shekulli IV e.s, muret rrethues kanë humbur rëndësinë dhe funksionet e dikurshme, përderisa buzë tyre vendoset një varrezë. Për vendosjen e varrezës, arkitekturën e varreve dhe materialin arkeologjik të gjetur në të do flas më poshtë.

I-5. Nekropoli i Zgërdheshit
Gjatë fushatave të gërmimit në vitet ’69 dhe ’73 në qytetin ilir të Zgërdheshit u zbulua edhe një varrezë e vogël që i përkiste shekujve III-IV e.s. Varreza u zbulua bri faqes së brendshme të murit rrethues ku u gjurmua një sipërfaqe prej 72 m dhe numri i varreve arriti në dymbëdhjetë . Shumica e varreve të zbuluara në këtë nekropol ishin të ndërtuar me tjegulla. Varret me tjegulla na paraqiten në disa variante, nga të cilët më i rëndomti është ai ku si shtresë përdoren tjegulla solene, tek koka, këmbët dhe anash vendosen vertikalisht fragmente, ndërsa mbulesa përbëhej nga nga dy solene të vendosura në formë çatie. Të pakta ishin rastet kur kufoma vendosej në tokë ose vendoseshin mbi një shtresë çakëlli dhe mbuloheshin me fragmente ose tjegulla të plota. Nje variant të veçantë na paraqet një varr në formë arke. Si shtresë kanë shërbyer tjegulla solene, tek koka, këmbët dhe anash janë vendosur tjegulla në pozicion vertikal, ndërsa mbulesa është bërë me tjegulla solene të vendosura sheshas; tërthor skeletit dhe në anët e bashkimit të tyre janë mbivendosur kaliptere. Nuk ka pasur ndonjë rregull rigoroz në orientimin e varreve, megjithate mbizotëron orientimi lindje-perëndim me shmangie në drejtim të jugut dhe veriut. Përsa i përket ritit të varrimit dallojmë dy tipe kryesore, me vendosje trupi dhe me djegie. Në rastin e parë trupi vendoset në shpinë, me duar të kryqëzuara mbi bark ose të mbështetura në kofshë. Në dy varre pranë këmbëve të skeletit, është gjetur edhe një kafkë e dytë. Në ritin me djegie kufoma digjej mbi një turrë drush në vendin e varrimit dhe mbeturinat e djegies mbuloheshin me tjegulla te vendosura sheshas. Në një varr kufoma është djegur sëbashku me një enë, ndërsa një kanë balte e vendosur pas kryerjes së kësaj ceremonie është mbushur me një pjesë të hirit.

Gjetjet
Objekte zbukurimi. Objektet e zbukurimit të gjetura në nekropolin e Zgërdheshit janë kryesisht prej bronzi. Ato përbëhen nga fibula, rrathë, sumbulla, rruaza etj.

Fibulat. Midis stolive prej bronzi u gjetën edhe dy fibula në dy varre të ndryshme. Njëra prej tyre ruhet e plotë dhe është mjaft masive. Ajo ka nje gjatësi 13.5 cm dhe lartësi 3.5 cm. Trupi i fibulës përbëhet nga një pllakë bronzi e përkulur e cila, në pjesën e kokës zgjerohet në formë drejtëkëndëshi që del në të dy krahët e trupit në trajtën e shkronjës T; në pjesën e sipërme të saj është krijuar ulluku për vendosjen e boshtit të gjilpërës. Këmba e fibulës krijohet nga një pllakë në formë trapezoidale e cila, në pjesën e poshtme , përfundon me një ulluk për kapjen e gjilpërës. Trupi i fibulës zbukurohet me teknikën e gërvishtjes dhe shtypjes nga breza trekëndëshash dhe rrathësh te vendosur në drejtim gjatësor dhe tërthor, të ndarë midis tyre me vija paralele, nga rombe të përmasave të ndryshme. Ndërsa pjesa e poshtme e trupit të fibulës e cila ka formën e një trekëndëshi, zbukurohet nga vija dyshe që bashkohen në kulmin e këtij të fundit. Kjo fibul i përket një varianti të vonë të tipit “Aucissa”. Këto lloj fibulash janë përdorur në Panoni në periudhën e hershme perandorake, me një përhapje më të madhe në kohën e Flavëve. Në vendin tonë një fibulë e këtij tipi është gjendur në Apolloni me monedhën e Trajanit . Fibula e Zgërdheshit zë një vend ndërmjetës midis tyre dhe fibulave në formë kryqi me mbaresa në trajtë kokë qepe, duke përfaqesuar kështu ndoshta variantin më të vonë të tipit “Aucissa” që qe ndikuar shumë nga këto të fundit. Një fibul e ngjashme me të është zbuluar në krahinën e Matit dhe duke u bazuar tek materialet e tjera dhe monedhat datohet në gjysmën e dytë të shekullit IV e.s. Ajo ka të përbashkët me fibulën tonë, këmbën masive trapezoidale, daljen e theksuar katërkëndëshe, pjesën e kokës dhe dekoracionin. Duke u nisur nga këto faza evolucioni të tipit “Aucissa”, do ta datonim fibulën tonë në shekullin III, datim që mbështetet edhe nga materiale të tjera të nekropolit . Fibula tjetër e zbuluar në varret e Zgërdheshit i përket tipit në trajtë kryqi me mbaresa në formë kokë qepe. Fibula është prej bronzi, trupin e ka te përkulur fort, me seksion trekëndësh dhe pa dekoracione; në pjesën e sipërme përfundon me kokë ne trajtën e qepës, krahët e kryqit janë dekoruar me vija paralele në drejtim tërthor, me teknikën e gërvishtjes. Gjithashtu këmba e fibulës eshtë dekoruar me dy vija paralele që e përshkojnë në drejtim gjatësor me të njëjtën teknikë. Fibula ka një gjatësi të përgjithshme 5.5 cm. Fibula të këtij tipi janë zbuluar në vendin tonë si në Apolloni, gjithashtu këto fibula janë ruajtur si relike edhe në mesjetën e hershme. Fibula jonë paraqet një variant më të vonë nga ajo e gjetur në nekropolin e Apollonisë. Ajo ngjan më tepër me një fibul panone që datohet sipas monedhave në shekullin IV. Objekte të tjera zbukurimi prej bronzi i përkasin kryesisht një varrit të një gruaje.
Tokëza e gjetur në të përbëhet nga një pllakë e vetme metalike e punuar me derdhje. Në pjesën e poshtme ajo ka një prerje në formën e gërmës T, për vendosjen e rripit, ndërsa pjesa e lirë ka trajtë rrethore, në qendër ruhen gjurmët e një thumbi prej hekuri që shërbente me sa duket për fiksimin e rripit. Kjo tokëz ngjan me një të tillë të zbuluar në akropolin e Apollonisë e gjetur së bashku me monedhën e Julia Mameas (235) si dhe me dy tokëza që vijnë nga tuma e Burrelit ,të cilat datohen në gjysmën e dytë të shekullit IV. Në dallim nga këto dy të fundit, tokëza e Zgërdheshit dhe e Apollonise nuk janë të dekoruara.
Kopsa bronzi. U gjet vetëm nje kopsë bronzi e punuar me derdhje dhe përbëhet nga dy pllaka metalike të lidhura me një bosht me prerje rrethore. Bashkë me materialet e tjera të gjetura në varrin e përmendur më sipër datohet në shekullin III
Rrathe bronzi. Në nekropol u zbuluan gjithsej katër rrathë bronzi në dy varre të ndryshme. Rrathët janë të punuar me teknikën e derdhjes. Njëri nga rrathët ka formë mjaft të rregullt, me diametër 2.7 cm. Rrethi tjetër ka formë elipsi. Teli ka prerje rrethore dhe është zbukuruar në anën e jashtme me kanale gjatësore. Dy rrathët e gjetur në varrin tjetër kanë formë rrethore të çrregullta dhe seksione të deformuara të telit.
Rruaza. U zbulua vetëm një rruazë qelqi me diametër 10 mm e shpuar tejpërtej nga një kanal rrethor. Rruaza është punuar me faqe prizmatike. Qelqi ka ngjyrë të verdhë të tejdukshme.

Objekte hekuri. Objektet prej hekuri përbëhen nga tri thika dhe një sëpatë. Sëpata është e tipit me çekan. Në pjesën e sipërme ajo ka një linjë horizontale, në pjesën qëndrore ka një të dalë në trajtë paralelopipedi, të përshkruar nga një vrimë me seksion katërkëndësh për vendosjen e bishtit. Pjesa e pasme ka formën e një çekiçi që vjen duke u trashur në fund dhe përfundon me seksion katror. Ajo datohet nga fibula në trajtë kryqi në shekullin IV. Të tria thikat e zbuluara në këtë varrezë janë të tipeve të ndryshëm. Njëra përbëhet nga tehu dhe një bisht për mbajtjen e dorezës, i cili në pjesën fundore është rrahur për fiksimin e kësaj të fundit. Tehu nga ana e prefëses përfundon me një kubaturë të lehtë që theksohet kundrejt majës. Në pjesën e sipërme tehu ka linjë horizontale dhe pëson një përkulje të theksuar në anën e majës. Ajo datohet nga fibula e gjetur me të në shekullin IV. Thika tjetër ka tehun në formë shigjete të përkulur lehtë nga ana e prefëses, ndërsa në pjesën e sipërme përfundon në një bisht të hollë që futej në dorezën prej druri. Ajo datohet nga fibula që është gjetur pranë saj në shekullin III. Thika e tretë është gjetur jashtë varreve. Ajo ka një bisht të shkurtër në trajtë pllake që zgjerohet në pjesën e sipërme ku nuk ruhen gjurmë per mbërthimin e dorezës me përçina. Pjesa e tehut ka ngjashmëri me atë të thikës që përshkruam më siper. Nga gjetjet e tjera të varrezës datohet në shekullin III-IV .

Enë balte. Inventari i përgjithshëm i nekropolit përbëhet nga gjashtë enë të plota prej balte.

Tas balte. Ky tas i plotë u gjend brenda një varri. Ai ka buzë të mprehta të përkulura lehtë nga ana e brendshme dhe fund të lartë, të profiluar në formë unaze. Brumi pas pjekjes, kishte marrë një ngjyrë të kuqe tulle dhe sipërfaqe të ashpër. Njolla të zeza dhe gri vërtetojnë që brumi nuk ka qenë i paster, por me mbeturina bimësie.
Kupë balte e zbukuruar me figura në relief. Kupa ka trup cilindrik, buzë të drejta të trashuara lehtë në anën e jashtme, dhe këmbë të ulët në trajtë unazore. Figurat në relief zbukurojnë rreth e qark gjithë trupin e enës. Figurat në relief nuk janë të qarta. Brumi është i pastër dhe ka marrë nga pjekja ngjyrë okër të çelët. Kjo kupë ngjan së tepërmi si nga brumi, përmasat dhe dekoracioni me një kupë të zbuluar në nekropolin e dystë të Apollonisë, me materiale që datohen në fillim të shekullit III e.s .
Kanë balte. Në një varr u zbulua një kanë balte e plotë. Ajo ka një trup cilindrik, pak të përkulur nga brenda në pjesën qendrore, qafë të gjatë, grykë të ngushtë dhe një vegjë që bashkon buzën me shpatullat e enës. Buzët kanë seksion trekëndësh që projektohet në anën e jashtme, ndërsa fundi është profiluar në formë unazore me një pullë rrethore të dalë në relief në qendër. Ena është e pjekur mirë dhe brumi ka marrë ngjyrë të kuqe tulle. Brenda ajo ishte e mbushur me mbeturina djegie të skeletit.
Enë balte me grykë të gjerë. Një enë balte me grykë të gjerë u zbulua gjithashtu në varrin ku u gjend edhe kana. Ena ruhej e dëmtuar pasi ishte djegur bashkë me skeletin, por nga pjesët e ruajtura u arrit rikonstruksioni i saj. Ajo ka trajtën e një broke me qafë cilindrike, grykë te gjerë, buzë të shpërvjela lehtë në anën e jashtme dhe trup sferik. Një vegjë me seksion rrethor që është vazhdim i buzës e lidh këtë të fundit me trupin e enës. Fundi është paksa i lartë, i profiluar në trajtë unaze. Ena ka pasur ngjyrë okër të çelët, por është nxirë nga djegia. Sipërfaqen e jashtme e ka të lëmuar, ndërsa nga brenda dallohen qartë vijat e çarkut.
Enë balte me grykë të ngushtë. Një enë balte me grykë të ngushtë pa vegjë u zbulua në një varr tjetër, pjesa e buzëve nuk ruhej. Ena ka trup sferik, fund të gjerë të shtypur nga brenda në pjesën qendrore. Balta është e pastër dhe nga pjekja ka marrë ngjyrë okër të çelët. Ajo datohet nga fibula e gjetur në varr bashkë me të në shekullin IV e.s. Një enë tjetër e zbuluar ka formën e një katruveje, grykë të ngushtë në formë hinke që përfundon me buzë të drejta, bark të fryrë dhe fund të gjerë, të shtypur nga ana e brendshme në pjesën qendrore. Balta nga pjekja ka marrë një ngjyrë të kuqe tulle. Ajo ka ngjashmëri me enën që përshkruam më sipër, funde të tilla kanë qenë karakteristike për shekullin IV. Me përjashtim të këtyre dy enëve të fundit enët e tjera prej balte mund të datohen në shekullin e III të e.s, në të cilin datohen edhe një pjesë e objekteve të gjetura në nekropol, siç janë ena me figura në relief, dhe objektet e varrit të gjetura me të.

Qeramika e ndërtimit. Interes të veçantë duhet ti kushtojmë edhe qeramikës që përbënte ndërtimin e varreve. Ajo përfaqesohet kryesisht nga tjegulla solene dhe kaliptere të shekullit III-IV, rrallëherë ka qenë përdorur ndonjë tjegull e fragmentuar helenistike dhe vetëm një prej tyre është e plotë. Sidomos tjegullat që janë ruajtur të plota, paraqesin interes për faktin se i përkasin pak a shumë periudhës së varrimeve. Tjegullat solene kanë një gjerësi që shkon nga 37-42 cm dhe gjatësi 66-90 cm, trashësia e tjegullës është përgjithësisht 2 cm. Vetëm një tjegull ka trashësine 3 cm; ndërsa lartësia e kubaturës në të shumtën e rasteve është 5 cm. Brumi i tyre është i pjekur mirë dhe ka zakonisht ngjyrë të kuqe, të pakta janë tjegullat që kanë marrë nga pjekja ngjyrë okër të çelët. Profilet e tyre janë të ndryshme, ndërmjet tyre mund të dallojmë këto tipe kryesore:

* Solene me buzë të drejta
* Me buzë të përkulura në anën e jashtme në trajtë sqepi
* Me buzë të profiluara në pjesën e brendshme
* Me buzë të kthyer


Një tjegull e veçantë solene u gjet në një varr dhe shërbente si shtresë me profil karakteristik për periudhën helenistike. Duke gjykuar nga buzët e ngushta me prerje trekëndëshe, ajo i takon një tipi të vonë të kësaj periudhe. Tjegulla është punuar nga një brumë i pastër që mbas pjekjes ka marrë ngjyrë okër te çelët. Në pjesën e mbrapme të tjegullës është inicizuar, me anën e një kunji të drunjtë me dy maja, një shenjë që i afrohet numrit 8. Shenja të tilla, të bëra me gishta apo me ndonjë vegël tjetër, nuk ndeshen në qeramikën e ndërtimit të periudhës helenistike. Prandaj, në këtë rast, mund te kemi një vazhdim të traditës helenistike në prodhimin e tjegullave . Nga kalipteret janë ruajtur pak tjegulla të plota. Ndër këto dallojmë nga profili dy tipe me bark të shtrirë dhe me bark që përfundon në kulm me kënd. Po të gjykojmë nga disa fragmente të gjetura në varre të ndryshme, mund të themi se kalipteret kanë pasur një gjerësi nga 13-25 cm, lartësi 2-4 cm, trashësi 1.5-2 cm. Në një rast kalipteret janë vizatuar me gishta vija të valëzuara në pjesën e kurrizit, në drejtim gjatësor. Në nekropolin e Zgërdheshit u zbuluan edhe gjashtë monedha. Dy monedha romake që u gjetën ishin shumë të dëmtuara dhe të palexueshme. Katër monedhat e tjera i përkasin periudhës helenistike dhe janë prerje të Dyrrahut. Monedhat helenistike nuk lidhen me kohën e varrimit, ato janë gjetje nga qyteti antik i Zgërdheshit, të përdorura në varret e periudhës së vonë romake. Emrave të nëpunësve të shënuar në monedhat e zbuluara në Zgërdhesh u shtohet edhe një emër i ri: EOPTA/IOY/ .

I-6. Përmbledhje
Duke u nisur nga gërmimet e bëra dhe materialet arkeologjike të mbledhura në Zgërdhesh arrihet në përfundimin se qyteti kishte lindur aty nga fundi i shekullit IV p.e.s mbi bazën e një vendbanimi te fortifikuar ilir të periudhës së parë të hekurit (tipit Gajtan), gjurmët e të cilit vërtetohen qartë në pjesën e sipërme të qytetit, në akropol. Sipas të gjitha të dhënave gjatë gërmimeve jeta e qytetit na paraqitet me tërë larminë e saj gjatë shekujve III-II p.e.s. Në këtë kohë qyteti ka jetuar periudhën e tij të lulëzimit. Këtë periudhë lulëzimi e karakterizon një veprimtari e gjerë ndërtuese dhe një jetë e gjallë dhe e pasur ekonomike, shoqërore dhe kulturore. Në fushën e prodhimit, kjo kohë shënon një hap përpara, që e dallon krejtësisht qendrën e re qytetare nga vendbanimi i fortifikuar i majës së kodrës. Ndërsa nga të dhënat e nekropolit vërtetohet se rënia e qytetit fillon qysh në shekujt I-II e.s. Zbulimi i kësaj varreze brenda mureve mbrojtëse të qytetit, në një zonë mjaft të përshtatshme për banim, dëshmon për një rënie përfundimtare të tij si një qendër urbane. Objektet e qeramikës që datohen nga shekulli IV e më vonë janë fare të pakta, ndërsa nga 220 monedhat e gjetura gjatë gërmimeve në këtë vendbanim, vetëm njëra i përket periudhës së vonë antike. Këto të dhëna dëshmojnë jo vetëm një rënie ekonomike të Zgërdheshit mbas pushtimit romak, por edhe largimin gradual të popullsisë së tij që duhet të ketë filluar gjithashtu nga shekujt I-II. Qyteti fillon të braktiset dhe banorët e tij duken se shpërngulen në një qendër tjetër. Ka shumë të ngjarë që kjo të ketë qenë Kruja e ardhshme, por këtë çështje do ta trajtoj në kapitullin tjetër.

Shkaqet e rënies dhe braktisjes së qytetit ilir të Zgërdheshit duhet t’i shohim edhe në kuadrin e përgjithshëm historik. Sundimi romak solli si pasojë ndërprerjen e procesit të zhvillimit të jetës ekonomike në shumë qendra urbane ilire. Në përgjithësi kemi një ruralizëm të jetës dhe spostim të vendbanimeve nga zonat malore dhe kodrinore në ato fushore të qendrave urbane të vjetra që u gjykuan si të dorës së dyte nga pikpamja strategjike dhe administrative. Gjatë kësaj periudhe qendrat e fortifikuara reduktohen në maksimum. Në mjaft qendra të vjetra urbane ilire vihet re një rënie e jetës. Por pa u zhdukur krejtësisht ato rifortifikohen në prag të dyndjes së popujve. Ndryshe ndodh me disa qytete që në kapërcyellin e erës sonë fituan rëndësi administrative-ushtarake, si Lisi ku u ndërmoren punime të mëdha fortifikuese, Dyrrahu, Bylisi, Butrinti . Pra, në zonat e Ilirise Jugore mbartja e popullatës në këtë kohë bëhet në drejtim të zgjerimit të disa qyteteve të rëndësishme që mbeten nga e kaluara si dhe në krijimin e disa qendrave të reja urbane që ishin më të pakta në numër nga pararendëset. I gjithë ky proces shoqërohet me një shtim të popullsisë fshatare ilire që del në dukje nga gjurmimet e vendbanimeve të antikitetit të vonë. Në këtë periudhë si rezultat i krizës se rendit skllavopronar dhe sulmeve gote ndryshon përsëri tabloja e shpërndarjes së vendbanimeve, kërkohen edhe njëherë kështjellat e vjetra ose ngrihen qyteza të reja. Por Zgërdheshi nuk e pati atë të drejtë për shkak të kushteve natyrore jo aq të përshtatshme për mbrojtje.


(Kapitulli 2)
Qyteti i Krujës dhe monumentet e tij

II-I. Shtrirja gjeografike e qytetit të Krujës
Kruja është një qytet i vogël në Shqipërinë e Mesme, i vendosur në shpatin e malit Sarisalltik, në një lartësi 600 m mbi nivelin e detit. Pjesa e sipërme e malit është shkëmbore e rrëpirët dhe njëkohësisht e zhveshur; pjesa e poshtme e tij dhe në mënyrë të veçantë zona ku shtrihen lagjet e qytetit, formohen disa tarraca të vogla të përshtatshme për zhvillimin e një vendbanimi të vogël. Nën këmbët e malit, që mbaron në shkembinj masivë gëlqerorë, shtirhet një fushë mjaft e gjerë, e cila ka emrin e qytetit Fushë-Krujë. Nga lart qyteti ka një pamje mjaft të gjerë ku përfshihen: në jugperëndim fusha e Tiranës, në perëndim deti Adriatik dhe qyteti i Durrësit dhe në veriperëndim fusha e Breg-Matit. Këto fusha përshkohen nga lumenjtë e Erzenit, Ishtmit dhe Matit të cilët derdhen në detin Adriatik.

Disa qindra metra larg, në jug të qendrës së qytetit, mbi një kodër shkëmbore të vetmuar ngrihet kalaja legjendare e Krujës, e cila në shekullin XV, për 25 vjet rrjesht ishte qendra e rezistencës së popullit shqiptar në luftën kundër pushtuesve turq. Përshkrimin dhe studimin e këtij monumenti, që është nga më kryesorët në periudhën e mesjetës do mundohem ta analizoj më poshtë.

Në pjesën e sipërme të qytetit të Krujës, aty ku sot ngrihen godinat administrative, formohet një pllajë deri diku jo aq e pjerrët. Kjo pllajë ka qenë përdorur në mesjetën e hershme si varrezë. Edhe për këtë varrezë dhe gjetjet që janë bërë në të do të flas më poshtë.

II-2. Kruja në burimet historike
Emri i Krujës nuk është i njohur prej gjeografëve dhe historianëve të lashtë. Ka shumë të ngjarë te ketë preardhje nga fjala shqipe krue – burim; kjo për arsye se Kruja është vend i pasur me kroje e burime natyrore, sidomos nën këmbët e kalasë, të cilët kanë luajtur një rol me rëndësi për të. Për Krujën është shkruar mjaft. Ne trashëgojmë një numër përshkrimesh, që na janë lënë qysh nga shekulli XV prej Barletit dhe Justinianit, në shekullin XVII nga Bolica, ndërsa gjatë dy shekujve të fundit nga historianë si Myler, Hani, Ipeni, Jireceku, Shuflai etj. Por duhet theksuar se burimet historike kanë më tepër karakter përshkrimor, shpesh të nisura nga pozita prej një vizitori të zakonshëm.

Në dokumentat historike Kruja përmendet për herë të parë me emrin e saj shqip në aktet kishtare të shekullit IX si një qendër peshkopate. Sipas një tradite të shekullit XV, të ruajtur në një letër të Gjon Kastriotit, të dhënat e shpien themelimin e peshkopatës së Krujës qysh nga fillimi i shekullit VII, ndërsa në kronologjinë shqiptare që boton Kersopulos jepet viti 449 . Në periudhën bizantine kalon një kohë e gjatë pa të dhëna dokumentare mbi krahinën e Krujës, ndërsa në shekujt e mëvonshëm ato shtohen. Në këtë periudhë në Krujë qëndrojnë garnizone dhe guvernatorë bizantinë, nën sundimin e të cilëve ajo ndodhej gjer në fund të shekullit XII. Sipas Shuflait ndoshta në fillim të mesjetës dhe gjer në mesin e shekullit XII, qyteti mbante dy emra, duke u quajtur sidomos nga ana e romakëve, edhe me emrin Arbanum.

Burime historike të kohës së mesme ripohojnë se Kruja është vazhdim i një qyteti të hershëm dhe se gjatë gjithë shekujve të kohës se mesme ajo ka qenë e lidhur me Durrësin dhe e varur administravisht prej tij. Kruja duhet të ketë bërë pjesë në sistemin e kalave që sinjalizonin dhe mbronin në raste rreziku, Durrësin. Është kjo arsyeja që nga fundi i shekullit XV senati i Venedikut vendosi të marrë nën sundimin e vet, bashkë me kështjellën e Lezhës, edhe atë të Krujës që kishte rëndësi shumë të madhe, si pararojë, për Durrësin. Hani, Prashniker etj kanë shfaqur mendimin se qendra e fisit te albanëve duhet kërkuar nën këmbët e Krujës, në fshatin e sotëm Zgërdhesh. Në këtë vend ndodhen rrënojat e një qyteti ilir dhe janë zbuluar materiale arkeologjike me vlerë. Ky mendim gjen mbështetje edhe në disa toponime të lashta. Aty nga shekulli IV ky qytet u braktis dhe popullsia e tij duhet të jetë vendosur në një vend më të mbrojtur aty afër. Mundësia më e madhe është të jenë shpërngulur në truallin më të afërt dhe më të mbrojtur të Krujës. Kjo përkon edhe me gojëdhënën që thotë se “u ngritën gurët e Zgërdheshit dhe zunë vend në Krujë”. Ka mundësi që Kruja ta ketë zanafillën në rrethana të tilla.

II-3. Kalaja e Krujës, historiku dhe arkitektura e saj
Kalaja e Krujës ngrihet mbi një kreshtë shkëmbore, e cila ndodhet e veçuar nga ambienti përreth, në pjesën më të lartë, nga ana juglindore e qytetit. Duke qenë me mbrojtje të favorshme natyrale e rrethuar thuajse nga të katër anët, sidomos në anën lindore, me shkëmbinj të thepisur, kjo kodër shkëmbore përbën në vetvete një fortesë natyrale. Ajo ka një pozicion që mbizotëron mbi të gjithë fushën dhe malet përqark. Këto na bëjnë të mendojmë që kjo kodër duhet të jetë shfrytëzuar prej kohe nga të parët tanë për vendbanim dhe mbrojtje. Veç kësaj natyra e ka pajisur kreshtën shkëmbore me dy burime uji të pishëm, një çështje aq jetike për një kala sa edhe pozita strategjike .

Si kala Kruja përmendet për herë te parë në shekullin XIII. Gjergj Akropoliti, qeveritari bizantin, që i njihte mirë këto zona, në një kronikë të tij përmend kalanë me emrin Kroas, si posedim te Gulamit, zotërues të Albanonit më 1254 . Kruja në kohën e mesjetës duhet të ketë qenë një kala e rëndësishme dhe qendra e krahinës Arbanum, bërthama e Arbërit, shtetit te parë feudal shqiptar, që formohet rreth vitit 1190 me në krye sundimtarin vendas, arbëreshin Progon. Në vitin 1253 sunduesi i Epirit, Mihaili II i lëshoi me traktat perandorit bizantin Joan Vataces, ndër të tjera edhe kalanë e Krojës, që gjendej në Arbëri. Në vitin 1255 perandori bizantin Theodor Laskari II u njeh banorëve të kalasë së Krujës privilegjin që pasuritë e tyre që kanë ose do të kenë si brenda ashtu edhe jashtë kalasë t’i gëzojne lirisht. Në shekujt e mëvonshëm Krujën e shohim si kryeqendër të dinastive të fuqishme shqiptare.

Planimetria e kalasë ka formën e një elipsoidi me perimetër rreth 800 m. Muret me trashësi 0.8-1.5 m ndjekin konturet e kreshtës shkëmbore mbi të cilën janë vendosur, duke u ndërprerë në anën lindore, perëndimore dhe jugore në disa vende. Muret e anës veriore dhe lindore, që ruhen më mire, janë të pajisur me frëngji për armë zjarri. Muret rrethuese të kalasë janë përforcuar nga 9 kulla me formë të rrumbullaket, katrore ose poligonale. Dy kulla ndodhen në dy krahët e hyrjes, në mbrojtje të hyrjes kryesore. Kulla në të majtë të hyrjes ka formë poligonale të çrregullt dhe ka qenë përdorur edhe për vendbanim; kulla e krahut të djathtë është e rrumbullakët dhe ka një perimetër 27 m. Konstruksioni i saj tregon se pjesa qendrore e saj ka qenë përdorur si sterë për depozitimin e ujit te shiut. Me interes në kalanë e Krujës është kulla katërkëndëshe në anën veriore. Kjo kullë është më e vjetra nga ato që ruhen sot, e ndërtuar XI-XII, si pikë vrojtimi. Lartësia e saj është rreth 16m, fillon piramidale dhe vazhdon prizmatike me bazë katrore. Kolona guri që mbajnë sipër çatinë e drunjtë e mbyllin këtë kompozim. Në të dallohen dy faza ndërtimi, faza më e hershme me breza tullash, faza më e vonë me teknikën klausonazh (gurë rrethuar me tulla). Ajo ka funksionuar edhe si kullë sahati .

Përveç hyrjes kryesore, të vendosur në anën veriperëndimore, ka dhe një hyrje tjetër në skajin jugperëndimor, që komunikon me kalanë nëpërmjet një tuneli. Porta e jashtme e hyrjes mbulohet prej një arkitrau, mbi të cilin ngarkesa e mureve shkarkohet me anë të një harku tullash. Është më se e qartë se kjo teknikë i përket kohës së para pushtimit turk . Nëpërmjet kësaj hyrje dilet tek dy krojet, që burojnë në rrëzë të shkëmbit, jashtë mureve të kalasë, të cilët dikur mbroheshin me mure të dyta të fuqishme, që i lidhnin me kalanë. Për arkitekturën e kësaj pjese do flas më poshtë. Në hyrjen kryesore të kësaj kalaje kanë qenë vendosur tre porta në periudha të ndryshme kohore, në mënyrë që hyrja në kala të ishte e kontrolluar dhe e mbrojtur sa më mirë në rast të një mësymje të armatosur. Porta e parë ka qenë njëfletëshe dhe ulej e ngrihej në drejtimin vertikal, duke rrëshqitur nëpërmjet dy kanaleve të ndërtuar qëllimisht në muret anësore të hyrjes. Gjurmët e këtyre kanaleve i gjejmë edhe sot në murin e krahut te majtë. Porta e dytë ka qenë e vendosur afërsisht aty ku eshtë porta e sotme. Porta ekzistuese është ndërtuar me gurë të daltur dhe dallohet si një ndërtim i kohës së vonë. Porta e tretë duhet të ketë qenë në fund të korridorit dhe duhet të nxirrte direkt në oborrin e kalasë. Korridori me gjatësi 22 m, ndahet nga porta e dytë në dy pjesë të pabarabarta. Në të dy anët e korridorit te pjesës së parë janë ndërtuar me tulla, në thellësi të murit, dy kamare të mëdha (nike) të mbuluara me qemere cilindrike. Këto ambjente të njohura në forma të ndryshme edhe në kala të tjera mesjetare, kanë shërbyer si vendroje. Në pjesën e dytë të korridorit ruhen edhe dy galeri të vogla për çdo anë, të mbuluara edhe këto me qemere të ndërtuara me gurë dhe që kanë qenë përdorur për strehimin e trupit të rojes. Teknika e ndërtimit dhe materiali i perdorur në pjesën e dytë të korridorit, tregojnë për një shtesë të mëvonshme në krahasim me pjesën e parë të korridorit .

Në të djathtë të portes së tretë që të nxjerr në oborrin e kalasë, dallohet një ambient që mund të ketë qenë përdorur si depo baruti. Ky ambient ka një planimetri në formë kryqi. Pjesa qendrore e tij mbulohej me një kupolë sferike, kurse pjesët e tjera me qemer gjysëm cilindrik. Duke gjykuar nga teknika e ndërtimit mund të kuptojmë se është i njëkohshëm me galeritë e pjesës së dytë të korridorit dhe përbën një kompleks të përbashkët me to. Në krahun e majtë të këtij ambienti ndodhen gjurmët e një palë shkallëve që komunikonin me ambientet e katit të dytë. Ky kat ishte i ndërtuar sipër korridorit të hyrjes, kullës së rrumbullakët dhe depos së barutit. Duke u nisur nga kjo lidhje e ndërsjelltë midis tyre, mund të themi se të gjitha këto ambiente përbënin një kompleks të rëndësishëm. Në këtë kompleks bënin pjesë ambiente me karakter mbrojtës të hyrjes kryesore të kalasë, si dhe ambiente banimi. Këtij kompleksi duhet ti shërbente edhe stera, që ka qenë ndërtuar në qendër të kullës së rrumbullakët. Ajo ka një trajtë cilindrike me diametër 3 m dhe ka qenë e mbuluar me një kupolë gjysëm sferike të ndërtuar me gurë llaç dhe gëlqere. Në pjesën e sipërme, aty ku fillon kurbëzimi i kupolës, është murosur një tub qeramike, nëpërmjet të cilit furnizohej stera me uje.

Një nga komponentët e rëndësishëm të kalasë së Krujës është edhe oborri i fortifikuar brenda të cilit ndodhen dy krojet që përmenda më lart. Të dy burimet ndodhen në kuota më të ulëta se sipërfaqja e kreshtës. Burimi i parë ndonëse pranë hyrjes së kalasë, ka mbetur gjithmonë jashtë mureve rrethues. Edhe burimi i dytë sot ndodhet jashtë mureve rrethues në vendin që vendasit e quajnë “Taslloje”, nga turqishtja “tas” (kupë metalike), ndoshta nga se ky burim në kohën e sundimit osman ka qenë pajisur me kupë metalike. Me muret rrethuese të kalasë në shpinë e rrethuar dikur me mure të forta në anën e jashtme, Taslloja ka qenë dikur kështu një lloj oborri i fortifikuar. I mbrojtur kështu brenda këtij oborri, burimi i Tasllojës i ka shërbyer kalasë në çdo kohë. Nga kjo mendohet se në muret e jashtme të oborrit nuk ka pasur hyrje dhe se tuneli që lidh sot Tasllojën me kalanë shërbente si hyrje e brendshme. Tuneli është tepër i ngushtë dhe e bënte të pamundur hyrjen në kala, në rast se oborri binte në duart e armikut.

Oborri i fortifikuar i krojeve ka pamjen e një kalaje me përmasa të vogla, aneks i kalasë së mirëfilltë. Nga ana e jashtme oborri mbrohej me anë të një muri i cili duke ndjekur buzën e sheshores përpara burimeve, na paraqitet në formë të harkuar. Muri i jashtëm është i pajisur me tre kulla dhe në të vihen re edhe gjurmët e mureve ndërlidhese. Muri i brendshëm, pjesa që i korrespondon oborrit të fortifikuar, është i pajisur me katër kulla. Funksioni i tij i dyfishtë, si mur i kalasë së mirëfilltë dhe si mur i brendshëm i oborrit, është me vlerë të veçantë kompozicionale.

Në kullën që ndodhet në anën veriore të oborrit vihen re tri ndërhyrje të cilat ja kanë ndryshuar planimetrinë fillestare. Pjesa e poshtme me gurë porozë, pak a shumë katërkëndëshe, lidhur me llaç shumë të fortë dhe me fuga te thelluara, duket se i takon shekujve XI-XII. Gjatë rindërtimit ajo ka pësuar devijim duke marrë formën katrore që ka sot. Në këtë rindërtim dallohet qartë teknika e njohur e periudhës bizantine, gur me tulla të holla që rrethohen dhe me fuga shtresë-rrafshta llaçi, që e shohim të jetë përdorur në shekujt XIII-XIV. Kulla nën të cilën ndodhen krojet ka qenë e përbërë nga dy ambiente. Është e të njëtës fazë ndërtimi me kullën që përmendëm më sipër. Dy kullat me planimetri gjysmë rrethore janë vendosur në terrenin më të ulët të kreshtës dhe janë konceptuar për mbrojtjen e hyrjes së tunelit. Tuneli eshtë i një natyre me qemeret e nikeve të hyrjes së kalasë. Ai përbën një aspekt origjinal për monumentin dhe flet për traditën e pasur ndërtimore vendase . Për të zbuluar zanafillën e kalasë së Krujës dhe procesin e zhvillimit historik të saj është ndërmarre një fushatë gërmimi në vitin 1978. Gërmimet në të u përqëndruan në anën veriore të saj, pranë murit rrethues, në krahun e majtë të hyrjes kryesore, pikërisht në atë zonë ku sot ngrihet Muzeu “Gjergj Kastrioti – Skënderbeu”. Gërmimet u caktuan në tri pika për të arritur të grumbullohej një material i mjaftueshëm arkeologjik. Gjatë gërmimit në pikën A, në thellësinë 1.40-1.50 m, u ndesh një shtresë e hollë dheu, e përbërë prej argjili ngjyrë kafe, përzier me guraleca dhe fragmente qeramike, që u takojnë shekujve III-II p.e.s. Qeramika përbëhet prej copash të ndryshme dhe kryesisht buzë, funde dhe një kapak që perfaqësojnë enë shtëpiake: amfora, pjata etj. Këto enë prej brumi të pastër kanë ngjyrë rozë ose të murme, përveç buzës së amforës, e cila është në ngjyrë rozë në të verdhë. Midis gjetjeve ka edhe një pullë plumbi në madhësinë e një monedhe, në njërën faqe të së cilës është stampuar koka e Athinasë. Stampimi është bërë nga një stater korintik (shekulli IV p.e.s).

Objektet që lidhen me periudhën tjetër me atë të antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme (shekulli IV-VIII), vijnë kryesisht nga gërmimet në piken C. Qeramika e gjetur në shtresën e poshtme përbëhej prej copa enësh si: buzë, vegja, parete funde amforash dhe qypash, që janë tipike për shekujt IV-VI e.s. Në këto enë është karakteristike se buzët janë të profiluara dhe shpesh ato të qypave kanë një kanelyrë që shërben për vendosjen e kapakut, ndërsa si motive që zbukurojnë paretet e tyre janë vijat horizontale të bëra me krehër ose vija të valëzuara. Brumi i tyre është i pastër, por ka raste edhe të përzierjes me kokrriza rëre dhe grimca kuarci. Pas pjekjes brumi ka marrë ngjyrë të verdhë në gri të hapët, kurse në thyerje ngjyrë të kuqërremtë. Enë të ngjashme nga pikpamja tipologjike kanë dalë edhe nga gërmimet në Lezhë, Shkodër apo edhe jashtë vendit tonë.

Të kësaj periudhe janë edhe dy varre të zbuluara këtu dhe të vendosura rreth një metër larg murit rrethues. Nga këto varre në trajtë arke, njëri është ndërtuar me tulla, ndërsa tjetri me tjegulla. Në këto dy varre u gjetën skelete por pa inventar. Po në këtë pikë u ndeshën edhe dy varre të tjerë, pa konstruksion, por skeletet e tyre shoqëroheshin nga një katruve, një ojnohe, një fibul bronzi, një broshe dhe një aplikë rripi që datohet mirë në shekullin VI-VII e.s. Dy varret e fundit ngjasojnë si nga riti i varrimit, ashtu edhe nga inventari, me varret që janë zbuluar në varrezën arbërore jashtë kalasë . Kësaj kohe i përket edhe një pjesë e murit rrethues i zbuluar në këtë zonë, që është i ndërtuar prej gurësh mesatarë me faqe të rrafshët. Në faqen e brendshme të ketij muri është përdorur llaç që mbush fugaturat, nga dystimi i tij të krijohet përshtypja e një lloj suvaje, e cila le të zbuluar vetëm një pjesë të faqes së gurit. Kjo veçanti është vënë re edhe në muret e kalave të Pogradecit dhe të Kaninës, që datohen në antikitetin e vonë ilir dhe në mesjetën e hershme.

Depozitimi më i madh i shtresës kulturore i përket periudhës mesjetare (shekulli XII e më pas), gjë që është vërejtur në të tri pikat e gërmimit. Në pikën B, për këtë periudhe janë zbuluar rrënoja muresh dhe dyshemesh të shtëpive mesjetare, mbeturinat e dy ujësjellësave dhe një sasi relativisht e madhe qeramike që përfaqesohet prej copa enësh të përdorimit shtëpiak. Në këtë shtresë është gjetur edhe qeramikë ndërtimi e përfaqesuar prej tjegullash të përkulura. Muret e këtyre shtëpive ishin ngritur me mure mesatarë të papunuar ku si lidhës shërbente llaçi i gelqeres. Në mure u vu re edhe përdorimi i trarëve prej druri. Përsa u përket dy dyshemeve të zbuluara këtu në vende të ndryshme, ato përbëhen prej një shtresë gurësh, mbi të cilën është hedhur një shtresë llaç gëlqereje. Në dyshemenë e dytë janë ndeshur gjurmë djegie, gjë që duhet lidhur edhe me qënien diku afër të një punishteje për përpunimin e metaleve .

Të dy ujësjellësit e zbuluar këtu kanë drejtim veri-jug dhe ndodhen rreth 10 metra larg njëri-tjetrit. Të dy ujësjellesat përbëhen prej qyngjesh balte që lidhen në mes tyre me llaç gëlqereje. Çdo qyngj është i gjatë 19 cm dhe përbëhet prej pjesës me trajtë cilindrike 11 cm të gjatë dhe asaj konike 8 cm.

Ujësjellësi që vjen më poshtë i zbuluar në dyshemenë e dytë, në anën e sipërme të tij për t’u siguruar dhe mbrojtur më mirë, mbulohej nga një radhë tjegullash të përkulura. Siç shihet nga drejtimi dhe pozicioni i këtyre ujësjellësave, uji merrej nga burimet ekzistuese të atëhershme rrëzë malit të Krujës. Tubacioni prej qyngjesh i këtyre ujësjellesve, pasi dilte jashtë mureve rrethuese të anës veriore, ndiqte faqen e jashtme të tij. Për të caktuar datën e vendosjes së ujësjellësve duhet të mbështetemi në gjetjet e imëta arkeologjike, të gjetura në nivelet e ujësjellësve, si edhe në teknikën e ndërtimit të tyre. Kështu mund të thuhet se ujësjellësi i zbuluar në pjesën e sipërme duhet të lidhet me shekullin XVII dhe ka mundësi të ketë shërbyer për të furnizuar me ujë edhe banjat (hamamet) e anës perëndimore të kalasë, kurse ujësjellësin që vendoset më poshtë mund ta lidhim me kompleksin e rrënojave që përmendëm më lart. Ky ujësjellës mund të jetë i njëkohshëm me këto rrënoja dhe i përket periudhës së para pushtimit osman ( shekujt XII-XV). Bashkë me gjetjet arkeologjike të kësaj periudhe është edhe një monedhë bronzi e shekullit XIII-XV. Më i hershmi i këtyre rrënojave duhet konsideruar themeli i një muri që u gjet nën konstruksionet e mureve të tjera dhe të dyshemeve. Duhet theksuar se pranë këtij muri u gjendën dy varre pa konstruksion me orientim veriperëndim – juglindje . Në njërin nga këto varre koka e të vdekurit mbulohej nga copa tjegullash të tipit solen, kurse nën të ishin vendosur si jastëk tri copë tjegullash. Skeletet në përgjithësi ruheshin mirë dhe ishin vendosur drejt në tokë. Këto varre si kohë duhen lidhur me shekujt XII-XIII.

Gjetje e rëndësishme në pikën B është një sasi qeramike e përbërë prej copa enësh me ose pa smalt si: buzë, vegja, gryka, parete, funde, etj. Këto u takojnë enëve të përdorimit shtëpiak dhe në radhë të parë grupit te enëve dekorative të tryezës si: kotruve, pjata, tasa, kupave, grupit të enëve të zjarrit kryesisht vorbave si edhe enë të mëdha për ruajtjen e rezervave ushqimore . Në enët e lyera me smalt vëmë re se janë përdorur më tepër ngjyra kafe, e verdhë, e gjelbër dhe blu, të cilat janë ngjyra karakteristike për periudhën pas shekullit XIV, gjatë gjithë mesjetës së zhvilluar. Së bashku me këto gjetje kanë dalë edhe tri monedha, dy prej të cilave janë aspra turke të shekullit XVII dhe tjetra e gjysmës së parë të shekullit XIX. Buzët, paretet dhe faqet e brendshme të pjatave janë të pikturuara, zakonisht me zbukurime të thjeshta gjeometrike si: shirita horizontalë ose të valëzuar, pika apo njolla amorfe, rrathë koncentrikë, etj. Në enët e thjeshta të përdorura për zjarr mund të përfshihen enët vorbat me një dhe dy vegja, me buzë të profiluara dhe me brumë me ngjyrë të kuqërremtë. Brumi i këtyre enëve ka të ngjarë të jetë pregatitur nga lënda e marrë në vend, gjë që tregon për qënien e punishteve lokale për qeramikën.

Lënda arkeologjike e mbledhur gjatë këtij gërmimi është me rëndësi sepse tregon për një banim që nga lashtësia e truallit të kështjellës mesjetare dhe për lidhjen e kështjellës me varrezat e mesjetës së hershme. Nga të dhënat që përmendëm më sipër del se kalaja e Krujës ka filluar të banohet qysh në shekullin III p.e.s. Aty ka qenë ngritur një vendbanim i vogël në periferinë e qytetit ilir të Zgërdheshit. Në antikitetin e vonë, kodra u pajis me mure mbrojtëse, të cilat u zbuluan në anën veriore të kalasë. Gjatë mesjetës së hershme Kruja bëhet një qendër e rëndësishme dhe me një jetë intensive. Këtë gjë na e vërteton edhe qënia e një varreze relativisht te madhe pranë kalasë.

II-4. Varreza e mesjetës së hershme në Krujë
Për ekzistencën e një varreze të tillë i pari që shkroi ishte konsulli austriak Th. Ipen. Në fillim te shekullit të kaluar u zbuluan varret e para. Sipas Ipenit, varret u zbuluan rastësisht duke nxjerrë gurë për të ndërtuar një kazermë ushtarake. Ai mbajti një kumtesë për disa objekte të gjetura atje që ishin: një latushë hekuri, dy fibula bronzi, dy fibula broshe bronzi, një byzylyk dhe një rreth i vogël bronzi. Ai vuri re se me përjashtim të fibulave broshe, objektet e gjetura në atë kohë ishin të njohura në Shqipëri, duke pasur parasysh gjetjet e mëdha të kalasë së Dalmaces.

Me gjetjet e Krujës dhe zbulime të tjera në Shqipëri u muar edhe F. Nopça. Sendet e zbuluara në Krujë u shqyrtuan nga pikëpamja tipologjike, së bashku me objektet analoge të varrezës së kalasë së Dalmaces. Kështu me këtë çështje janë marrë edhe disa studiues të tjerë si Rei, Verner, Treger, etj. Të dhënat që janë mbledhur për këtë varrezë tregojnë se ajo nuk ka qenë e vogël. Ajo përfshinte pllajën që shtrihej në rrëzë të malit Sarisalltëk. Pllaja kufizohet nga veriu dhe jugu nga dy rrëke uji që zbresin poshtë nga mali. Këto mendohen të jenë skajet e varrezës në këto drejtime. Ndërsa është e vështirë të përcaktohen skajet lindore e perëndimore të saj, sepse ato janë të zëna me godina administrative. Gërmime në këtë varrezë janë bërë në dy pika të ndryshme, njëra pika A në vendin e quajtur Kumlluk, tjetra pika B prapa godinës së gjimnazit të sotëm. Në pikën A u hapën 6 varre, kurse në pikën B, 8 varre. Në ndërtimin e tyre varret në përgjithësi paraqesin uniformitet. Ata kanë trajtë katërkëndëshi. Në varret e pikës A trajta katërkëndëshe është e rregullt, ndërsa në pikën B ato janë pak të deformuara dhe kanë mesin e fryre. Varret në pjesën e poshtme janë ndërtuar me gurë gëlqerorë. Gurët janë vendosur njëri mbi tjetrin si mur. Gurët janë të lidhur me llaç ngjyrë të verdhë. Ka edhe raste kur gurët janë bashkuar pa ndonjë mjet lidhës. Mbi këtë arkë, të formuar prej muri guri vinte mbulesa në formë çatie. Zakonisht mbulesa ishte prej pllakash gurë shtufi; disa herë së bashku me ta gjenden edhe pllaka gëlqerore. Kulmi ku bashkoheshin pllakat mbyllej në disa varre po me atë llaç gëlqereje me të cilin janë lidhur gurët.

Nëqoftë se varret në mënyrën e ndërtimit janë pak a shumë të njëllojta, përmasat e tyre jane të ndryshme. Gjatësia e varreve shkon deri në 2 – 2.10 m. Gjerësia mesatare e varreve është deri në 0.70 m.. edhe thellësitë e varreve ndryshojnë; ato arrijnë deri në 0.60 – 0.70 m. Orientimi i varreve ka qenë i ndryshëm. Orientimi që mbizotëron në varret e hapura është veri – jug, me shmangie të lehta deri nga lindja, herë nga perëndimi. Tetë varre kishin orientim veriperëndim – juglindje. Në disa varre për shkak të prishjes së konstruksionit të varrit dhe skeletit, nuk qe e mundur të njihej orientimi . Në vendosjen e kufomave në varre ka qenë ndjekur një rregull. Kufomat kanë qenë vendosur drejt në tokë, në shpinë. Ndryshon qëndrimi i krahëve. Në disa varre krahët janë të shtrirë, kurse në disa të tjerë krahët janë të mbledhur në gjoks. Në një varr vetëm krahu i djathtë është mbështetur në gjoks.

Në një varr ku u gjetën dy skelete, kufoma e djathtë ishte e shtrirë me dy krahët e nderë, ndërsa e majta vinte si në ije, me krahun e majtë të mbështetur në gjoks. Shumica e varreve mbante nga një skelet, por u gjetën edhe varre me dy ose tri skelete dhe një varr me katër skelete. Varret e zbuluara ne Krujë kanë dhënë një inventar të pasur dhe të shumëllojshëm. Ai përbëhet në përgjithësi nga objekte të përdorura prej banorëve të zonës, te burrat veglat e punës dhe te gratë stolitë. Duke u nisur nga gjetjet që janë bërë nëpër varre nuk është e vështirë të dallohen varret e burrave nga ato të grave. Në varret e burrave janë të zakonshme latushat, majat e shigjetave, ndërsa tek varret e grave gjejmë stoli karakteristike të tyre si: rruaza, vathë, byzylykë, etj. Duke u nisur nga inventari i varreve mund të zbulojmë edhe gjendjen ekonomike e shoqërore të të varrosurit: në varret e të pasurve janë të zakonshme rruazat e shumta ,vathë argjendi dhe fibulat broshe; më të varfërit kanë më tepër sende hekuri, duke përfshirë këtu edhe fibulat, rrathët byzylykët, etj.

Të gjithë materialin e zbuluar në varrezë do ta ndajmë në katër grupe:

* Veglat e punës dhe armët

* Qeramika

* Stolitë

* Objekte të tjera


Veglat e punës dhe armë
Latushat. Varreza ka dhënë deri tani një numër të vogël latushash, po t’i krahasojmë ato me objekte të tjera. Midis latushave të varrezës së Krujës mbizotëron latusha me prefëse deri diku të gjerë (9 – 11 cm), me qafë të hollë deri në 1.5 cm, me vrimën e tunit të rrumbullakët, të rrethuar anash me dy veshëza me majë dhe çekan me kësulë mjaft të zgjeruar. Prefësja eshtë herë e drejtë, herë e lakuar, në përgjithësi me majë, ajo nuk zgjerohet me shumë se 5 cm. Një tip tjetër latushe është ajo me trajtën e shkronjës T. Kjo latushë ka të gjitha pjesët e trupit të latushave të mësipërme; ndryshon vetëm në prefësen e gjerë 15 cm dhe të harkuar. Në një latushë të ruajtur mirë të këtij tipi, gjatësia e trupit është 16cm. Latushat e varrezës së Krujës nuk janë trajta të panjohura për ne. Vegla të tilla të ngjashme janë gjetur me shumicë në varrezën e kalasë së Dalmaces. Në lidhje me këtë duhet të theksojmë se i vetmi ndryshim midis tyre është kësula e theksuar mbi çekanin e latushave të Krujës, e cila duhet të jetë formuar nga farkëtari.

Latushat e Krujës janë prodhime të farkëtarëve vendas. Ato, si vegla pune i gjejmë të përdorura në vendin tonë shumë në shekujt e parë të erës sonë. Ato i ndeshim në varret e Malit te Robit (Kavajë), tumat e Matit, Selcë e Poshtme, etj. Por ka një ndryshim midis tyre dhe latushave të Krujës. Ndryshimi qëndron në radhë të parë në përmasat e tyre. Sëpatat e shekujve të parë të erës sonë kanë qenë më masive, kanë tehun e gjerë dhe largësine midis çekanit dhe tunit më të madhe. Me kalimin e kohës ato e humbën masivitetin e tyre, largësia midis çekanit dhe tunit u zvogëlua dhe tuni u pajis me dy veshëza anësore. Ky ndryshim u bë që fshatari ta përdorte atë si armë dhe vegël pune. Prandaj prejardhja e latushave të Krujës vendoset duke parë sëpatat dhe latushat e përdorura në vendin tonë në shekujt III-IV të erës sonë. Mendohet se ato janë të zhvilluara drejtpërdrejt nga tipi i sëpatës shkodrane i kohës së fundit të bronzit .

Thikat. Keto hyjnë në objektet që janë gjetur me shumicë në varrezën e Krujës. Gjithsej janë mbledhur rreth 50 copë thika prej hekuri. Ato janë gjetur pothuajse në të gjitha varret, si në varret e burrave dhe ato të grave. Thikat e varrezës së Krujës kanë zakonisht përmasa të vogla dhe mund ti klasifikojmë në dy grupe, në thika me gjatësi deri në 15 cm, dhe në thika të vogla ose më mirë biçakë deri në 6 – 10 cm. Nga pikëpamja tipologjike thikat janë punuar njësoj: trupi dhe doreza përbëhen nga një copë metal, ato ndryshojnë vetëm nga mënyra e bashkimit të tehut me dorezën. Si thikat e mëdha, ashtu edhe biçakët e vegjël kanë pasur doreza druri dhe kanë qenë vendosur në këllëfë druri, të cilat gjatë kohës u prishën.

Për sa i përket analogjisë, ashtu si edhe objekte të tjera, ato i shohim në lëndën e kalasë së Dalmaces, ku thikat janë po aq të rëndomta sa në Krujë. Duke u nisur nga numri i shumtë i tyre, fare mirë ato mund të konsiderohen prodhime lokale që u përdorën gjatë kohës që u përdor edh varreza.

Shpatat. Në varrezën e Krujës u gjet vetëm një shpatë hekuri. Ajo kishte një trup të gjatë dhe të drejtë, me dy prefëse dhe një majë jo aq të mprehtë. Trupi i shpatës është i dystë, pa ndonjë zbukurim dhe pa kurrizin e mesit të ngritur. Shpata e plotë është 86 cm e gjatë, kurse gjerësia e tehut është sipër tek doreza 4 cm, dhe poshtë 3 cm. Shpata afërsisht të njëjta janë gjetur në Elbasan dhe një tjetër në Kalanë e Dalmaces, por gjithashtu shihen edhe ndryshime tek to. Kështu shpata e Krujës paraqet një ekzemplar të rrallë për vendin tonë. Ajo përsërit një trajtë të njohur në Evropën Qëndrore, shpatën kelte. Si e tillë ajo duhet marrë si objekt i ardhur. Rrugët e ardhjes së saj në vendin tonë mund të kenë qenë të ndryshme. Por varianti më i pranuar është ta kenë sjellë me vete fiset gjermane që u dyndën në Ballkan dhe në Shqipëri në shekujt V – VI.

Majat e shigjetave. Kryesisht keto janë gjetur në varre burrash dhe në sasi të vogël. Majat e shigjetave janë prej hekuri dhe si të tilla janë ruajtur keq. Midis majave të shigjetave dallojmë dy tipe: tipi i parë, i thjeshtë ka tehun në trajtë gjethi me majë dhe përshkohet në mes nga një kurriz i ngritur. Tehu i kësaj maje vjen i stërzgjatur. Një trajtë tjetër ka tipi i dytë. Karakteristikë për këtë majë shigjete është tehu, i cili në dy anët ka dy si krahë që shkëputen nga trupi. Kjo majë shigjete është më e madhe se të tjerat. Sikurse thikat ashtu edhe majat e shigjetave përsërisin forma të njohura në varrezën e Kalasë së Dalmaces. Kjo do të thotë se kanë një prejardhje të përbashkët dhe janë të njëkohshme me objektet e tjera.

Qeramika
Ojnohetë. Gjithsej janë gjetur 17 copë. Kanë një trup jo uniform, në disa është sferik, në të tjera vjen pak i zgjatur vezak ose në trajtë dardhe. Qafa herë është e hollë dhe cilindrike, herë e shkurtër. Balta është e pastër me ngjyrë kafe në të verdhë dhe në ndonjë rast me nuanca të kuqe. Këto enë kanë sipërfaqe të lëmuar dhe mbi të janë pikturuar shirita vertikalë ose të drejtë në ngjyrë kafe dhe të kuqe. Ojnohetë kanë përmasa të ndryshme, lartësia e tyre lëviz midis 13 – 22.5 cm.

Kotruvet. Gjatë gërmimeve janë gjetur 8 copë. Ato kanë një trup sferik ose cilindrik. Në të gjitha aspektet tipologjike kanë ngjashmëri me ojnohetë. Në përgjithësi mbi sipërfaqen e lëmuar të këtyre enëve janë pikturuar shirita vertikale ngjyrë kafe dhe të përdredhur në ngjyrë të kuqe. Lartësia e kotruveve lëviz nga 14 deri në 21 cm.

Enët dyvegjake. Ky grup përfaqësohet nga një kotruve me trup sferik, qafë të hollë dhe vegja me prerje elipsoidale. Ka ngjyrë kafe të verdhë. Mbi sipërfaqen e lëmuar të enës shihen shiritat vertikalë të pikturuar në ngjyrë kafe. Dy vegjakja tjetër është një amforë me trup sferik dhe vegja me prerje petullice. Ka po të njëjtat karakteristika si ena e parë. Lartësia e tyre varion nga 16 – 19.5 cm. Duke parë në tërësi materialin qeramik të varrezës dalim në përfundimin se trajtat e enëve janë mjaft të kufizuara. Përsa i përket përbërjes së baltës enët ndahen në dy grupe. Në grupin e parë, balta është e pastër, e situr pa ndonjë përzierje. Ndryshim kanë vetëm dy enë ku balta është e përzier me rërë dhe guraleca. Veçanti e këtyre dy enëve janë njollat e zeza mbi sipërfaqe; këto njolla mund të jenë krijuar nga tymi i futur në furrë gjatë pjekjes së enëve ose nga përdorimi i tyre në zjarr. Enët në përgjithësi janë të pjekura mirë. Karakteristikat e përbashkëta të enëve në trajtat e tyre, në përbërjen e baltës, në ngjyrën që ajo ka marrë mbas pjekjes, tregojnë se ato kanë dalë nga punishte lokale. Kjo duket edhe nga ruajtja e traditave të prodhimit të enëve deri sot në qytetin e Krujës . Për më tepër balta e enëve të varrezës me ato të rejat ndryshon fare pak.

Në enët e Krujës interesante janë edhe zbukurimet që mbajnë mbi faqet e pareteve. Zbukurimet janë dy llojesh: të pikturuara dhe të ngulitura. Më të shumta janë enët që mbajnë zbukurime të pikturuara. Motivi i vetëm janë shiritat vertikalë, në ngjyrë kafe ose të kuqe. Më të pakëta janë zbukurimet e ngulitura; në një ekzemplar ato janë dy vija të valëzuara mbi shpatulla dhe një në qafë, kurse në një enë tjetër ka rrathë dhe rrypa vijash të shkurtëra, që shkojnë nga poshtë lart. Enët e Krujës paraqesin trajta të njohura. Ato ndeshen në përgjithësi në lëndën e kohës së vonë antike. Materiale të vlefshme në lidhje me këtë qeramikë japin gjetjet në Hungari dhe në vise të tjera të Evropës Juglindore. Është e qartë se enët prej balte të varrezës së Krujës i përkasin asaj qeramike që duket në kohët e vona antike dhe vazhdon në periudhën e hershme mesjetare.

Stolitë
Fibula me këmbë të përthyera. Midis stolive të gjetura në varrezë, fibulat janë më të shpeshtat. Ato janë gjetur thuajse në çdo varr, qoftë prej bronzi, qoftë prej hekuri. Fibulat janë të punuara me anë të rrahjes nga një copë e vetme metali. Vetëm gjilpëra ka qenë e veçuar. Mesi i saj përshkohet për së gjati nga një kurriz i ngritur me prerje të rrumbullakët. Si vazhdim i kurrizit të mesit nga njëra anë formohet koka e fibulës, nga tjetra këmba. Koka ka trajtën e një pllakëze vezake të kurorëzuar, me majë piramidale dhe të pajisur me një vrimë, në të cilën kapej spiralja e gjilpërës.

Në rreth 30 copë fibula të zbuluara në Krujë, qofshin ato prej bronzi ose hekuri, gjilpëra ka qenë gjithmonë hekuri. Në ndërtimin e tyre fibulat me këmbë të përthyera të varrezës nuk kanë ndonjë ndryshim; ndryshojnë vetëm përmasat e tyre, gjatësia nga 8 – 15 cm dhe gjerësia nga 1 – 5 cm. Karakteristikë për këto fibula janë zbukurimet mbi trupin e tyre. Kjo vihet re vetëm tek fibulat prej bronzi, ndërsa ato prej hekuri kanë trup të deformuar, oksiduar dhe natyrisht pa zbukurime. Motivet e zbukurimet e tyre janë të shumëllojshme. Në radhë të parë janë vijat e formuara prej pikash të vogla, të cilat rrethojnë kurrizin e ngritur në mes dhe anët e petës. Brenda hapësirave të rrethuara gjenden zbukurime të tjera; rrathë të vegjël me nga një pikë në mes, të shpërndarë një poshtë dhe një lart. Në një fibul vendin e rrathëve e kanë zënë tri pika. Të gjitha këto motive janë të ngulitura: me një majë të mprehtë pikat, dhe me një thikë të vogël vijat. Midis fibulave të zbuluara në varrezë, interes të veçantë paraqesin katër prej tyre. Ato nuk ndryshojnë nga fibulat e tjera nga ana tipologjike, por mbajnë gjurmë ripunimi. Fibula e parë ka qenë thyer në pjesën ku përthyhej këmba. Mbas thyerjes, dy pjesët e këputura janë rrahur petë dhe të vëna njëra mbi tjetrën janë kapur me një thumb bronzi. Tek fibula e dytë maja e këmbës së thyer është holluar pak dhe mbi të është vendosur copa tjetër me prerje pete. Në një fibul tjetër është punuar rishtas koka e fibulës. Këto lloj fibulash, motivet dhe zbukurimet e tyre, i ndeshim edhe në stolitë e zbuluara në kalanë e Dalmaces . Kjo tregon se ato mund të kenë një origjinë të përbashkët.

Të gjitha këto fibula kanë të përbashkët këmbën e përthyer. Duhet theksuar se fibulat e gjetura në Krujë kanë përmasa më të mëdha dhe janë më masive. E ngjashme me fibulat e Krujës është një fibul e gjetur në varrezën e Malit të Robit. Ka një trup të harkuar, të pajisur në mes me kurrizin e ngritur dhe buzët e përveshura. Fibula ka gjithashtu kokën me pllakëzën vezake për kapjen e gjilpërës, këmba është e thyer. I vetmi ornament në trupine fibulës janë dy vija paralele prej pikash të ngulitura. Duke u bazuar tek materialet e tjera të gjetura në varrezë, fibula i përket shekullit III e. s. Ajo tre shekuj më vonë pati një përhapje më të gjerë. Kështu mund të themi se këto fibula janë prodhuar dhe përdorur në Krujë rreth shekujve VI – VIII.

Fibulat broshë. Varreza e Krujës ka dhënë një numër fibulash broshe, të cilat janë pa dyshim nga objektet më të bukura të zbuluara atje dhe që meritojnë një vëmendje të veçantë. Ato janë të shumëllojshme dhe dallojnë midis tyre nga trajta, punimi, zbukurimi dhe nga metali i përdorur. Prandaj ato janë ndarë në disa grupe. Grupin e parë të fibulave broshe e përbëjnë shtatë copë të punuara thjesht. Pjesa kryesore e tyre është një petëz bronzi e rrumbullakët e hollë në të cilën kapeshin mbërtheckat, ku dilte dhe mbyllej gjilpëra e hekurt. Një ekzemplar tjetër ka faqen e sipërme të larë me argjend. Në një fibul broshe janë hapur katër vrima të vogla nëpër të cilat kalonin fije teli, të cilat mbanin të ngjitur me petëzën lëkurën apo stofin që aplikohej mbi të.

Grupin e dytë e përfaqësojnë broshet e punuara prej një petë bronzi masive në trajtë disku, të rrethuara me buzë të profiluara. Një rreth tjetër të profiluar ka në mesin e diskut. Si zbukurim ka të vendosur në qendër një figurë katërkëndëshe. Gjilpëra ka qenë prej hekuri. Ajo vendosej në mesin e faqes së prapme të fibulës. Këto fibula broshe kanë një diametër prej 4 – 4.5 cm. Këto fibula janë të derdhura në kallëpe. Ka edhe fibula të tjera me zbukurime në sipërfaqe e cila është e mbushur me rrathë të vegjël me pika në mes, të ngulitura . Një variant tjetër të fibulave broshë në trajtë disku të grupit të dytë formojnë tre ekzemplarë të tejshpuar. Edhe këta janë të punuar me derdhje. Kanë profilim anësor dhe një rreth të brendshëm, gjithashtu të profiluar. Tek ky rreth bashkohen brinjët e një kryqi, të cilat kanë trajtën e një trekëndëshi dhe buzët e profiluara. Nga prapa edhe tek keto broshe kapej gjilpëra prej hekuri në dy gjuhëza. Fibula të ngjashme me këto që përmendëm më lart, gjejmë edhe në lëndën e varrezës së kalasë së Dalmaces.

Një grup më vete formojnë dy fibula broshe me figura kafshësh. E para ka trajtën e një disku të tejshpuar; një rreth i trashë përbën kornizën, me të cilën kapet figura e një kali. Ndërsa rrethi është i zbukururar me vija zigzage të profiluara, trupi i kalit ka rrathë të vegjël të ngulitura me pika në mes. Ekzemplari i dytë nuk ka trajtë disku, por vetëm atë të një kafshe me katër këmbë. Mbi trupin e kafshës janë ngulitur rrathë të vegjël me pika në mes, që përbëjnë zbukurimin e vetëm të saj. Të dy fibulat janë të punuara me derdhje. Fibula broshe të ngjashme me të parën, janë gjetur në varrezën e hershme mesjetare në Kesthejt (Hungari).

Një zbukurim të veçantë ka një fibul broshe e cila u gjet e plotë. Faqja e sipërme e saj ka vija radiale të gërricura lehtë (me të njëjtën teknikë si në fibulat me këmbë të përthyera). Në qendër dhe në katër anët ka të ngjitura gjysmërruzuj prej petash argjendi, të cilët do t’i shohim shumë të përdorur tek vathët. Si zbukurime janë gërricur rrathë të vegjël me pika në mes, që shkojnë nga një gjysmërruzull në tjetrin. Duke i shikuar në tërësi të gjitha broshet e varrezës së Krujës, në pjesën më të madhe të tyre spikatin elementët e përbashkët. Kështu kemi dy gjuhëzat ku dilte dhe mbërthehej gjilpëra ose gjilpërën me spiralen bilaterale. E njëjtë për shumë fibula është edhe teknika e punimit të tyre: petëza të rrumbullakëta, të bashkuara me një rryp të hollë. Edhe zbukurimet e faqes së sipërme, megjithëse të ndryshme, janë punuar me të njëjtën teknikë. Mjeshtrat që kanë prodhuar këto fibula, në zbukurimin e tyre kanë përdorur kryesisht maja apo biza të ndryshme. Me këto maja duke rrahur petën nga prapa, sipas modeleve të caktuara, krijohen me anë kokrrizash të ngritura figura të ndryshme. Në fibulat broshe prej petash masive bronzi, të prodhuara me anë të derdhjes, ndeshim si motiv të vetëm zbukurimin prej rrathësh të vegjël me pika në mes. Kjo vihet re si në lëndën e varrezës së Krujës ashtu edhe në atë të Kalasë së Dalmaces. Këto karakteristika që shihen në fibulat broshe nuk lejojnë të kërkojmë shumë larg vendin e prodhimit të tyre. Në fibulat broshe, punimi i tyre nuk ishte aq i vështirë sa të mendojmë se ato janë të importuara.

Në se fibulat broshe të Krujës u prodhuan në vend, ekzemplarët që u shërbyen atyre si modele erdhën nga jashtë. Përafërsia e disa fibulave broshe me ekzemplarë nga lënda e kulturës Kesthej (Hungari) tregon se burimi për të dy ka qenë i përbashkët. Kjo ka qenë lënda e varrezave të vona perandorake romake. Fibulat tona prej argjendi dhe ari, nga konstruksioni janë të njëllojta me disa fibula broshe në trajtë disku nga Panonia (Hungari) të shekujve V – VI e.s. Të gjitha këto na detyrojnë të pranojmë si kohë për punimin e fibulave broshe shekullin VI dhe ndoshta edhe fillimin e shekullit VII .

Vathët. Edhe vathët janë gjetje interesante dhe të rëndësishme në varrezën e Krujës, sidomos vathët prej argjendi. Nga mënyra e punimit, nga trajta dhe materiali i përdorur vathët e Krujës i kemi ndarë në tre grupe: në dy të parët hyjnë vathët prej argjendi dhe në të tretin ato prej bronzi. Tipi më i rëndomtë i vathëve prej argjendi është ai në trajtë drapri hëne. Pjesët përbërëse kryesore të tyre janë: gjysmërrethi i sipërm prej teli me prerje të rrumbullakët, njëri skaj i të cilit përfundon me gremçin e mbërtheckës, peta në trajtë drapri hëne me vrimën e mbërtheckës në një skaj dhe me një faqe të zbukuruar me filigranë dhe varësja e përbërë prej një pete të hollë që kapet në faqen e prapme të draprit të hënës.

Peta si drapër hëne përbën pjesën më të zbukuruar të vathit. Asaj i përkasin dy rruzuj të vegjël prej petëze të hollë të vendosur në dy skajet. Faqja e sipërme e draprit të hënës është zbukuruar me filigranë sipas një rregulli. Ajo ka së pari një kornizë që e rrethon. Ajo është e hollë dhe e trashë. Në kornizën e hollë përdoret vetëm një fije rreth së cilës përdridhet një fije shumë e hollë që ngjitet në buzët e draprit të hënës. Korniza e trashë përveç kësaj fije ka një tel të përdredhur në vetvete, një tel të dyfishtë si kurriz peshku, të gjitha të salduara. Varësja ka kalotën të zbukuruar herë me dy vija paralele që kryqëzohen, herë me një figurë rozete të punuar prej një teli të hollë. Në këtë mënyrë janë të punuar në përgjithësi vathët në trajtë drapri hëne. Por midis tyre ka variante, të cilet dallojnë për elemente të tjera në zbukurimin e tyre. Në krahasim me vathët prej argjendi, ato prej bronzi janë të pakët. Në varret e Krujës mungojnë tipat e ndryshme prej bronzi që janë karakteristikë për varrezën e kalasë së Dalmaces. Përmendim një palë vathë bronzi, të përbërë prej një rreth teli me prerje të rrumbullakët, tek i cili ishte ngjitur një yll pesë cepash jo i rregullt.

Vathët e varrezës së Krujës, janë një material me vlerë për kulturën, së cilës ata i përkasin. Procesi i punimit të vathëve prej argjendi ka qenë mjaft i ndërlikuar. Duke parë edhe lëndën e varrezës së kalasë së Dalmaces, vathët e Krujës mund ti datojmë rreth shekullit VIII. Argjendarët vendas që prodhuan vathët prej argjendi kanë njohur modele të ardhura nga Bizanti, por nuk qenë vetëm imitues. Ata ditën të krijojnë tipe vathësh të tillë, të cilët i ndërtuan dhe zbukuruan sipas shijeve të vendit duke krijuar ekzemplarë që nuk i shohim në kulturat e tjera të Evropës Juglindore të kësaj kohe.

Byzylykët. Në krahasim me stolitë e tjera, byzylykët e gjetur në varre nuk janë të shumtë. Përveç ekzemplarëve të tipit të njohur të kalasë së Dalmaces, u zbulua një tip byzylyku i ri, të cilin e ndeshim për herë të parë në vendin tonë. Ky lloj byzylyku përbëhet prej një teli bronzi me prerje të rrumbullakët, ekstremitetet e të cilit, kapen me njëri tjetrin duke formuar një syth dhe pastaj përdridhen përreth vetë telit në drejtime të kundërta. Byzylykët e këtij tip përbëhen prej një ose dy rrathësh. Diametri i këtyre byzylykëve lëviz nga 6 – 7 cm, kurse trashësia e telit 0.2-0.3 cm. Ekzemplarë të ngjashëm me këto byzylyqe janë të njohura edhe në viset fqinje të Ilirisë Veriore, në Panoni dhe Daki. Në përgjithësi ata bëjnë pjesë në inventarin e varrezave të shekujve të parë të erës sonë. Byzylykët që janë të ngjashëm me ato të kalasë së Dalmaces, origjina e tyre duhet kërkuar në kulturën e hershme mesjetare shqiptare.

Varëset. Në varrezën e Krujës varëset më të shumtën janë gjetje të rastit dhe ekzemplarë unikë. Kemi gjithsej tri varëse. Varësja e parë është e punuar prej pete bronzi dhe ka trajtën e dy kokave të stilizuara kuajsh, të bashkuara në fundin e qafave të tyre të gjata. Aty ku bashkohen qafat ka një vrimë, e cila shërbente për t’u varur. Varësja është mjaft e zbukuruar. Sytë janë shënuar me nga një pikë të thelluar dhe një rreth të ngulitur. Zbukurimi përsëritet në të dy faqet e varëses. Kjo varëse ka përmasa më të mëdha se dy të tjerat, 5-6 cm e gjatë. Varësja e dytë, me përmasa më të vogla përfytyron edhe ajo dy koka të stilizuara kuajsh të bashkuara në fundin e qafave të tyre të shkurtëra. Varësja nuk ka ndonjë zbukurim. Varësja e tretë është e përbërë edhe ajo prej dy kokash, por që më tepër janë koka zogjsh të bashkuar. Kjo është shumë e ngjashme me një varëse të zbuluar në varrezën e kalasë së Dalmaces. Shumë mirë ato mund të datohen me objektet e tjera.

Tokëzat. Ato janë përgjithësisht prej bronzi dhe ndryshojnë nga trajtat e tyre. Në përshkrimin e tyre i ndajmë në dy grupe: të thjeshta dhe të zbukuruara. Tokëza të thjeshta kemi gjithsej rreth 13 copë. Ato pothuajse kanë të gjitha një trajtë katërkëndëshe. Një ekzemplar ka katër skajet e rrumbullakëta dhe brinjët e lakuara. Thumbet e këtyre tokëzave kanë qenë prej hekuri dhe janë ruajtur gjurmët e oksidimit të tyre. Mënyra e punimit të tokëzave të thjeshta është ajo e zakonshmja, ato janë të derdhura në kallëpe. Fundi i tokëzave është i dystë. Këto lloj tokëzash ndeshen edhe në varreza të tjera, si brenda ashtu dhe jashtë vendit tonë, dhe datohen nga shekujt VII – VIII.

Më interesante janë tokëzat e zbukuruara. Ato përbëhen prej dy pjesësh: pjesës ku mbërthehej rripi, rrethi i tokëzës, dhe pjesës tjetër që nuk kryente ndonjë punë, por që kishte karakter thjeshtë zbukurues. Variantin e parë të këtyre tokëzave e kemi në të quajturën tokëza me trajtë maske njeriu. Ato janë fikse dhe të lëvizshme. Një variant interesant është një tokëz lëvizëse e përbërë prej dy pjesësh. Rrethi ka trajtë eliptike të shtypur në mes dhe të pajisur me lugun për mbështetjen e thumbit. Ai lidhej me pjesën tjetër në trajtë maske njeriu me anë të një thumbi hekuri. Pjesa në trajtë maske njeriu përshkohet në sipërfaqe nga brazda të ulëta . Këto lloje tokëzash kanë qenë mjaft të përhapura në Evropën Juglilndore dhe deri diku në Evropën Qendrore. Në vendin tonë tokëza të tilla janë gjetur në varrezën e kalasë së Dalmaces. Këto tokëza janë të datuara në përgjithësi në shekullin e VII, që i përgjigjet plotësisht varrezës së Krujës.

Rruazat. Gjerdanë rruazash janë zbuluar thuajse në të gjitha varret e grave. Përgjithësisht në varrezën e Krujës janë mbledhur gati 2000 copë rruaza. Ato janë të shumëllojshme. Ata dallojnë midis tyre nga brumi, trajta, ngjyra dhe menyra e prodhimit të tyre. Kemi këto grupe kryesore në varrezën e Krujës: -Rruaza të vogla prej brumi qelqi poroz të verdhë. -Rruazat në trajtë bërthame shalqiri. Ky tip rruazash ka qenë mjaft i përhapur dhe gjendet dendur në gjerdanët e zbuluar në varrezë. Ato janë zakonisht prej qelqi mjaft transparent të gjelbër dhe blu. -Rruaza të tipit “millefiori”. Edhe këto janë të përdorura gjerësisht. Janë të punuara prej një brumi ngjyrash të ndryshme (të kuqe, të gjelber, blu, të bardhë). Këto rruaza kanë trajtë cilindrike.

Këto janë tipet më të zakonshme të rruazave të gjetura në varrezën e Krujës. Varret e Krujës edhe te rruazat kanë dhënë tipe të njohura dhe të gjetura më parë në varrezën e kalasë së Dalmaces. Rruazat prej qelqi dhe prej brumi qelqi ndeshen qysh në kohë të lashta, por ato janë më tepër karakteristike për shekujt e parë të erës sonë. Një shembull të tillë në Ilirinë e veriut kemi në varrezën e Jezerinës (Jugosllavi). Në mesjetën e hershme rruazat ndeshen me shumicë në varrezat e Evropës Qëndrore, në trajta e tipe të ngjashme me rruazat tona. Për sa i përket vendit të prodhimit ato mund të vijnë nga punishte jo lokale; ka mundësi se qendra që furnizonte banorët e Krujës me këto rruaza të ketë qenë Durrësi.

II-5. Përmbledhje
Duke u nisur nga materiali i mbledhur në varrezën e Krujës, mund të përcaktojmë moshën e varrezës së Krujës. E shikuar si një tërësi organike lënda e mbledhur në të i përket në përgjithësi shekujve VI - VIII. Por ka edhe objekte të cilat ndeshen qysh në kohët e vona antike. Në lëndën e varrezës së Krujës, veçanërisht në masën e stolive janë ndeshur trajta të njohura dhe njëkohësisht të lashta. Midis tyre fare mirë shquhen varëset e ndryshme, thikat, byzylykët, etj. Të gjitha keto tregojnë se nuk mund të bëhet fjalë për një kulturë materiale të huaj, por për një kulturë vendase. Popullsia që përdori varrezën, nuk janë tjetër veçse pasardhësit e banorëve të vjetër ilirë, të cilët në mesjetën e hershme njiheshin me emrin arbër. Gjatë pushtimit romak dhe bizantin ata ruajtën gjuhën, zakonet dhe kulturën materiale.

Por në kontakt me këto kultura të huaja, banorët e kësaj zone u ndikuan prej tyre. Kjo ndodhi me prodhimet e qeramikës dhe me disa stoli, vegla pune dhe armë. Objektet që huazoheshin iu nënshtruan një përpunimi krijues, duke dalë me trajta karakteristike, siç ngjau me fibulat me këmbë të përthyera, vathët, etj. Sasia e madhe e objekteve metalike tregon për një veprimtari të gjallë të metalpunuesve vendas në shekujt VI- VIII, qoftë në shfrytëzimin e metaleve, qoftë në punimin e tyre. Në varret e Krujës është shikuar një pabarazi në përmbajtjen e inventarit. Ky ndryshim i inventarit të varreve pasqyron pabarazinë e pasurisë, pra diferencimin social të popullsisë që përdori varrezën. Duke parë afërsinë e varrezës së Krujës me atë të kalasë së Dalmaces, në mbyllje mund të themi se të gjitha të dhënat tregojnë se ka qenë e njëjta popullsi që ka përdorur të dy varrezat.

Përfundime

Siç shihet pra, nga burimet kryesore historike dhe gërmimet arkeologjike të ndërmarra në qytetin e Krujës mund të arrijmë në disa përfundime. Nga të dhënat që vijnë nga gërmimet e ndërmarra në kala, dalim në përfundimin se ky vend ka filluar të banohet qysh në shekullin III p.e.s. Aty ka pasur një vendbanim të vogël, i cili në periudhën e vonë antike u pajis me mure mbrojtëse, nga të cilat është ruajtur një pjesë e vogël, që u zbulua në anën veriore të kalasë. Duke filluar nga mesjeta e hershme, Kruja bëhet një qendër e rëndësishme, me një jetë intensive. Këtë e vërteton edhe qënia e një varreze relativisht të madhe pranë kalasë. Zbulimi i kësaj varreze na lejon të mendojmë edhe për kalanë të njëjtën moshë domethënë ndërtimin e saj në fillim të mesjetës së hershme. Gjurmimi i varrezës ka rëndësi të madhe për kohën kur u përdor ajo, për mesjetën e hershme shqiptare, mbasi na ka lejuar të shkojmë më afër kuptimit të zakoneve të popullsisë, duke sqaruar përbërjen etnike dhe lidhjet kulturore. Kështu në shekujt VII - VIII Kruja bëhet një vendbanim i rëndësishëm dhe këtu kemi të bëjmë me një popullsi jo të ardhur por vendase dhe se bartësit e kësaj kulture të mesjetës së hershme në Krujë, janë pasardhësit e ilirëve, shqiptarët. Kruja mbetet një qendërbanim i fortifikuar i rëndësishëm i arbërve gjatë gjithë mesjetës, sikurse e tregojnë rindërtimet e bëra në muret e kalasë së saj. E tillë ajo mbeti deri në vitin 1478, kur u pushtua nga osmanët. Gjetjet që i përkasin periudhës së para pushtimit osman, tregojnë se kjo popullsi kishte arritur një shkallë të lartë zhvillimi ekonomiko-shoqëror dhe politik. Kështu Kruja duke u gjykuar nga lënda arkeologjike e gjetur në të, është një nga qendrat më të rëndësishme të kulturës mesjetare të hershme.

[BARAT]

ZGERDHESHI ANTIK

Qyteti Ilir i Zgerdheshit nuk permendet si i tille ne ndonje dokument historik, megjithese shume dijetare besojne se ishte qyteti i ALBANOPOLIS i permendur nga Plini. Kerkimet arkeologjike kane treguar se vendosjet ne kete vend filluan ne shekujt e VII dhe VI para Krishtit, ku nje zone prej 1.3 ha u rrethua me mure. Ne nje faze te dyte ndertimesh, ne shekujt IV ose III para Krishtit, u rrethua nje zone shume me e madhe duke mbuluatr mbi 8 ha, dhe me nje gjatesi te mureve 1350m. Ne kete faze u ndertuan nje varg kullash mbrojtese gjithashtu.

Qyteti mendohet te kete lulezuar per 300 - 400 vjet perpara se te braktisej masivisht ne shekullin e II pas Krishtit, dhe banoret u vendosen ne Dyrrah (Durres) dhe Lisus (Lezhe). Disa deshmi te ketyre vendosjeve jane gjetur ne shekullin e VI, kur Kruja dominonte kompletesisht te gjithe rajonin.

Nje vizite ne Zgerdheshin Antik eshte mjaft e kendeshme dhe ofron pamje nga ultesirat bregdetare drejt Adriatikut, gjithashtu rrenojat impresionuese te mureve Ilire te qytetit antik te Albanopolit. Ne nje dite te qete mund te shikohet nje pamje e qarte e detit.

Duke u afruar nga pjesa e ulet e kodres, fillimisht shikohen themelet masive dhe muret e tre kullave Ilire, qe mendohet se jane ndertuar ne shekullin IV pas Krishtit. Jashte mureve, nje mase dheje eshte hedhur per te ndihmuar ne mbrojtjen e forteses. Duke ndjekur rrugen per ne majen e kodres, ne anen e djathte ndodhet nje kamp ushtarak dhe nje qender stervitjeje. Gjate rruges, rreth 500m larg hyrjes, ne qender te forteses, ndodhet nje shtrat fosilesh ku mund te shikohen dhe te mblidhen shume prej tyre.


Pas kullave jane dy mure mbrojtese te mbushura me dhe ne mes tyre. Keto mure mbrojtes te jashtem vazhdojne perreth akropolit deri ne fundin me te ulet rreth 300m nga maja. Duke u ngjitur, kalohet pergjate pjeses me te ulet te qytetit me themele te ndertesave te ndryshme te cilave nuk u dihet funksioni, pastaj ngjitesh drejt mureve mbrojtese te brendshem te qytetit antik. Ne te majte eshte nje kulle e forte rrethore dhe nje mur i brendshem, me nje hyrje ku mund te kete qene nje porte e brendeshme. Ky mur eshte rreth 150m i gjate dhe ka tre kulla mbrojtese ne pjesen e jashtme.

Brenda hyrjes jane themelet e nje kishe te hershme kristiane, nje ndertese shume e vogel qe tregon okupimin e vazhdueshem te vendit ne antikitet.

Nga rrenojat e qytetit origjinal ka mbetur shume pak per tu pare, pervec disa mureve mbrojtes, me nje kulle ne cepin veri-lindor. Gjithsesi, eshte nje vend i bukur, me shume lule dhe zogj, dhe i pershtatshem per te reflektuar mbi boten e Ilireve te lashte dhe, cfare vizitoret gjejne ne Shqiperi eshte misteri qe rrethon banoret e ketij territori.

UDHEZIME PER TE SHKUAR NE ZGERDHESHIN ANTIK: Ne Fushe Kruje, merrni rrugen nga lindja, kaloni shtepite dhe nje zone te vogel industriale. Ndiqni kete rruge per rreth 4km derisa kaloni ne nje rruge tjeter ne te djathte te se pares. Mund te udhetohet me makine rreth 1km ne kete rruge, me pas te ecni drejt vendit. Eshte e mundur te kthehesh ne Kruje, qe zgjat rreth nje ore e gjysem, ne rruge kembesore.

BIBLIOGRAFI

ZGERDHESHI ANTIK, KESHTJELLA E KRUJES, HISTORIA E SEKTIT BEKTASHIAN dhe MUZEU KOMBETAR GJERGJ KASTRIOTI SKENDERBEU
Pettifer, James. Blue Guide: Albania & Kosovo A & C Black, Londer & WW Norton, Nju-Jork: 2001


HISTORIA E KRUJES
UNOPS liber udhezues per Kruje & Cortona


HISTORIA E SKENDERBEUT
Logoreci, Anton. The Albanians Londer: 1977
Noli, Fan S. George Castrioti Scanderbeg Nju-Jork: 1947

HISTORIA E SEKTIT BEKTASHIAN
Dollma, Baki. Pak te dhena per Bektashizhmin, Sarisalltekun e Teqene e Dollmes 2004

marre nga: AGJENSIA RAJONALE E ZHVILLIMIT KRUJE

[BARAT]

Kalaja E Zgerdheshit Paraqet Interes Per Ekspeditat Franceze

KRUJE- Ne fshatin Zgerdhesh te Krujes gjendet nje vendbanim i kahershen ilir me emrin domethenes Albanopoli. Ne kete vend piktoresk ndodhet dhe nje kala, e cila mban te njejtin emer me ate te fshatit piktoresk Zgerdhesh dhe qe lidh banoret e kesaj treve me epoken e te pareve tane, iliret, por njekohesisht sherben edhe per te zhvilluar turizmin kulturoro-arkeologjik, per te cilin ministri Leskaj ka paraqitur nje platforme konkrete para pak ditesh. Nisur nga rendesia qe ka Zgerdheshi, jo vetem ekspedita shqiptare arkeologjike te drejtuara nga arkeologu i mirenjohur durrsak Afrim Hoti, kane pare ne vend vlerat qe ka kjo kala dhe vete fshati i Zgerdheshit, por per te kane paraqitur interes dhe studiues franceze. Nje nder te paret ka qene vete drejtori i pergjithshem i muzeve te Frances, z. Paskual Amon. I pasionuar pas vlerave te trashgimise kulturore te kesaj treve, ardhja e Pascual Amon u inicua nga ish-diplomati nga Kruja, Haxhi Taga. Ambiciet per kete vendbanim ilir jane kurajoze, se pari per ta kthyer ate ne identitet sic ka qene para viteve (90. Duke u hapur rruge germimeve te metejshme arkeologjike, ky vend synohet te kthehet ne nje park arkeologjik per turiste te huaj e vendas, studiues, etj. Kjo do te mundesoje qe kjo qender te paraqese interes gjithashtu edhe per turizem familjar, per vete anen piktoreske dhe ate te trashegimise kulturore qe ajo zoteron. "Prane rrenojave te qytetit ilir,- shton me tej ish-diplomati i apasionuar pas trashegimise kulturore, Taga,- po leviz dhe ideja per te mbjelle nga nje peme cdo i ri, me qellim qe pylli prane ketyre rrenojave te zgjerohet. Ne muajin maj, kete qender te Ilirise do ta vizitoje dhe zevendesrektori per arkeologjine ne Lille teFrances, si dhe drejtori i shkolles franceze te arkeologjise ne Selanik. Ardhja e tyre do kete si qellim dhe vendosjen e bashkepunimit me ekspeditat shqiptare arkeologjike fillimisht per rivelimin dhe me pas germimet arkeologjike. Ndersa nje muaj me vone nje grup nxenesish nga Marseja do zbresin prane kalase se Zgerdheshit, ku do ngrejne nje atelie. Bashke me ta do vijne dhe 3 fotografe, nje skulptor e 3 muziciene franceze qe do zhvillojne ketu 10 dite kurse. Edhe per kete ka ndihmuar bashkepunimi me Ambasaden Franceze i ish-diplomatit Taga, qe i adhuron vlerat e trashegimise kulturore dhe ruajtjen e tyre, ne vecanti ate te zones se Zgerdheshit, si nje qender ilire e rendesishme qe eshte dhe qe rrezaton kulture per brezat me te rinj. Per here te pare muret antike te kalase ilire ne fshatin Zgerdhesh, i ka vizituar 140 vjet me pare, studiuesi austriak Georg Han, i cili hodhi idene e guximshme se pikerisht ne vendin e quajtur kodra e Kakariqit duhej te kerkohej per gjurmet e Albanopolit te vjeter.

Garip Troci - Koha Jone