Close
Duke shfaqur rezultatin -19 deri 0 prej 4
  1. #1
    i/e regjistruar Maska e BARAT
    Anėtarėsuar
    20-07-2006
    Vendndodhja
    Himarjot jet' e jet', Zot mbi male Hyll mbi det
    Postime
    2,565

    E.Ēabej: Ilirishtja dhe Shqipja

    Ilirishtja dhe Shqipja

    Eqrem Ēabej



    Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
    Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diēka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen ēuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveē kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
    &Ccedileshtja se ēfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birėrie) apo jo, kjo ēeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveē kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
    Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze ēeshtja se ē’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me mė shume a mė pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
    Ne kete ēeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembėll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te ēfaqur ne driten e plote te historise siē eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne ēeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
    Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo ēeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vėnėt e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenėsisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
    Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirė” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirė” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moēem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veēanta, si akeasit, danaėt, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
    Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne ēdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
    Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar ēeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
    Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
    Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.


    Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
    Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diēka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen ēuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveē kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
    &Ccedileshtja se ēfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birėrie) apo jo, kjo ēeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveē kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
    Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze ēeshtja se ē’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me mė shume a mė pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
    Ne kete ēeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembėll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te ēfaqur ne driten e plote te historise siē eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne ēeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
    Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo ēeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vėnėt e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenėsisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
    Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirė” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirė” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moēem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veēanta, si akeasit, danaėt, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
    Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne ēdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
    Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar ēeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
    Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
    Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.


    Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
    Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diēka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen ēuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveē kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
    &Ccedileshtja se ēfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birėrie) apo jo, kjo ēeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveē kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
    Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze ēeshtja se ē’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me mė shume a mė pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
    Ne kete ēeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembėll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te ēfaqur ne driten e plote te historise siē eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne ēeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
    Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo ēeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vėnėt e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenėsisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
    Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirė” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirė” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moēem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veēanta, si akeasit, danaėt, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
    Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne ēdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
    Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar ēeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
    Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
    Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.

  2. #2
    i/e regjistruar Maska e BARAT
    Anėtarėsuar
    20-07-2006
    Vendndodhja
    Himarjot jet' e jet', Zot mbi male Hyll mbi det
    Postime
    2,565
    lirishtja dhe Shqipja-pjesa e dyte

    Nga fusha e toponomastikes historike, duke u nisur me rrugen metodikisht te drejte prej rrethanave te brendshme te shqipes, ne konstatojme se emrat e atyre qyteteve, lumenjve, maleve etj. te treves nga Raguza gjer ne &Ccedilameri, nga Shtipi, Nishi, Shari e Shkupi e gjer ne brigjet e Adriatikut e te detit Jonik, te cilat dihen qe nga koha antike, me trajten qe kane sot ne gjuhen shqipe deshmojne per nje vazhdimesi, per nje kontinuitet ne kete truall. Keto emra ne pjesen me te madhe paraqesin nje zhvillim gjuhesor nga trajta e lashte ne te rene ne pajtim me ligjet fonetike te shqipes, dhe ne nje menyre qe trajta e tyre e sotmja nuk mund te shpjegohet veēse me mjetet e saj, duke mos gjetur shpjegim me ane te ndonje gjuhe tjeter te Gadishullit Ballkanik: Ragusium: Rush, Scodra: Shkoder, Astibus: Shtip, Naissus: Nish, Scradus mons: Shar, Scupi: Shkup, Drivastum: Drisht, Pirustae: Qafa e Prushit, Lissus: Lesh (si lat. Spissus: shpesh), Candavia: Kunavlja, Dyrrachion: Durres, Isamnus: Ishem, Scampinus: Shkumbini, Aulon: Vlone Vlore, Thyamis: &Ccedilam – . Kjo eshte nje nga provat me shtrenguese per autoktonine e popullit shqiptar. Perpjekjet e disa dijetareve per ta menjanuar ose minimizuar kete, jane caktuar a priori te deshtojne, sepse ketu ndeshin arsyetime pergjithesuese ne arsyetime te mbeshtetura ne fakte. Ne kete mes nuk mund te jete nje gje e rastit kjo, qe emri i albanoivet antike te Shqiperise qendro-veriore rron edhe sot, si emer nacional i vjetri i popullit e i vendit (arbėn, arbėr), ne truall te shqipes e ne ngulimet shqiptare te Italise e te Greqise. Ketyre vjen e u shtohet dhe rrethana, qe nga emrat e viseve te zones ilire nuk jane te pakte ata qe gjejne pergjegjesit e tyre ne leksikun e shqipes ose ne toponimine e saj, e gjithsesi vetem ne kete gjuhe. Khs. Bigeste: bige “mal me dy maja”, maje mali (?), Brindia Brundisium: bri brini, Dardania: dardhe, Delmatia: delme, Lamatis: lamė lėme, Molontum: mal, Mathis: mat “buze lumi, breg deti”, Meturbarbis: mjet, Pelagonia: pellg me e vjeter pellėg, Ragusium: Rush rrush, Sason emri i ishullit te Sazanit: thaj, te thate “toke, steré, terė”, Tara Tarentum: ter “thaj nje gje te lagur, ne ere, ne diell, ne zjarr”, Tergeste etj.: treg, Ulkinion: ulk, Vendum: vend etj.
    Duke kaluar tek emrat e personave, do te themi se me gjithe ndryshimet e medha qe ka pesuar antroponimia, si kudo, edhe ne Evropen juglindore e ne Shqiperi, sidomos me perhapjen e krishterimit nuk mungojne analogjite. Eshte vene re se disa emra personash te ilireve, si Bardus, Bardyllis, Bato, Dasas, Das(s)ius, Dida, Licaus, Licca, Marica, ose jane te gjalle edhe sot ne Shqiperi, ose gjejne pergjegjėset e tyre ne gjuhen shqipe, ose spiegohen me mjetet e saj(5). Ne ato do te perfshihen tani edhe Bardibalus, emer burri gjetur me kohe ne Serbi perendimore, te cilit mendojme se nga fusha e shqipes i pergjigjet kompozite me dy sinonime balbardhė, qe ndryshon nga ai vetem ne topiken e dy elementevet perkatese te tij(6). Hyn aty dhe emri i nje gruaje Lydra gjetur ne vjetet e fundit ne Durres(7). Ky emer i cili mund te lexohet edhe Lunda, per ne, si “e paster, e dlire”, i perket etimologjikisht e morfologjikisht grupit gr. Lutron “banje” lat. Latus “i lare; i paster” gal. Lautro “banje botore”; afrohet edhe me shq. i dlire, gje qe tregon se edhe i lirė nuk rrjedh me rruge te drejtperdrejte prej lat. Liber, po duket te jete perzier me nje fjale vendi te shqipes, te afer me Lydra. Te Skerdialidas, emri i njohur i dy princeve ardiane, ndersa te pjesa e pare mund te kemi te bejme, ne pajtim te H. Krahen(8) , me ilir. skerd – = lit. skerdzius “bariu”, sllav. e vjeter kishtare creda “rradhe, tufe”, ind. e vj. ēardhas “tufe, ēete”, shq. ēerdhe, te – laidas me fort se nje fjale te afert me gr. laidros “i leshurar, i pacipe”, kemi analogjine ilire te angl. leader, gjerm. Leiter “pris, udheheqes”, gjermanike e perbashket laidian; keshtu qe ky emer ilir del me kuptimin “pris ēetash” (fjale per fjale “ēeteprijes”), e jo (me Krahen) “ai qe leshon tufen”.
    Nuk mund te lihet menjane ketu edhe ekzistenca e nje terminologjie detare mjaft e pasur te shqipes, si ne lidhje me floren e faunen e detit, si dhe ē’i perket lundrimit e peshkatarise. Edhe kjo deshmi qe shqipja eshte formuar lashtesisht ne brigjet detare te krahut perendimor te Ballkanit(9).
    Ne kritikat qe u behen ketyre argumenteve nga disa dijetare, nuk shohim te shtrohet ndonje gje e re. Ato ne pjesen me te madhe jane nje paraqitje skemash te vjetra me nje pekt te ri, nje perseritje disi e modifikuar e tezave te ditura e me te shumtat te vjeteruara te G. Vajgandit, pa u shtuar atyre ndonje gje qenėsore e pa i ēuar me tej ne ndonje drejtim rezultatet e tyre.
    Lidhur me toponomastiken historike, ne tezen e Ivan Popoviēit(10) se shqiptaret paskan zene vend ne Shqiperi Veriore ne kohen pas dyndjes se sllaveve ne ato ane injorohet ky fakt, qe nje pjese e mire e toponimeve shqiptare e sllave te asaj krahine qe ai sjell si argument per kete teze, ne gjuhen shqipe jane apelative. Kjo gje, e cila nuk eshte vene re gjer me sot, deshmon qe sllavet i kane marre ato nga goja e shqiptareve, e jo anasjelltas. Aty hyjne nder te tjera Fundina ne Kuē te Malit te Zi (midis Hotit e Triepshit): fundėna, shumesi i fund-it, formim topik si Bishtna, Lisma, Ndėrfandna; Buenė Bunė, ne shek. XV S.Benedicti de Buena, serbokr. Bojana: shq. buenė boenė “te dalet e lumit jashte shtratit, vershim”; Lim shqip e serbokroatisht: lym (neper dialektet e Veriut edhe lim) “balte e lumit, toke qe ka sjelle lumi me vete” (N. Jokli); Dźjė edhe ne Mat: dźjė ne Vau i Dźjes, roman. Dagno, serb. e vj. danjo nga serbokroatishtja dan “dogane”; shq. dźjė “vendi ku eshte ulur bora, ku ka shkrire bora; vendi ku ujet eshte i ceket, ceke”: dźja e ujit: Dźjė edhe ne Mat: dźjė nje postverbal i dźhet bora “shkrin bora vende-vende: ulen ujrat e lumenjve”: Mati, serb. e vj. Mat, pas Payly-Wissowas prej ilir. mat – “buze lumi a deti”: shq. mat “buze lumi, breg deti”, Bulgėr emer vendi ne Mirdite e ne Shestan jo “bullgar”, po = bulgėr bujqėr” “Quercus macedonica, lloj lisi”. Mendimi i ketij dijetari “sigurisht” me ane te sllavishtes (Svac, Drac, Vojusa, Lab-) dhe qe Ulqin, Pult, Drisht, Lesh “thjesht teorikisht” mund te kene hyre me ane te sllav. Lcin, Pilot, Drivost, Lesb, ne kete situate gjuhesore as qe diskutohet.
    Ne lidhje me argumentin qe terminolojia detare e shqipes me fjale te lashta e te trasheguar qe ka, deshmon per pranine e elementin shqiptar qemoti ne viset e sotme bregdetare, eshte ngritur si kunderargument qe disa nga keto fjale si det, vä, mat, valė, shkulm, nuk i perkasin vetem detit, po edhe ujrave te brendshme; disa te tjera si grykė, anije (:anė, enė), ballė, pėlhurė, shul, lugatė, jane metafora ose rrjedhoja (derivate) fjalesh qe ne krye te heres nuk kane pasur lidhje me detin e qe ne perdorimin detar mund te kene arritur me vone e po keshtu – thuhet – qendron puna edhe me disa elemente te faunes, si likurishtė “polip”, ngjalė e ndonje tjeter(11). Pa mundur te hyjme ne hollesira ketu, per te pare nese terme te tilla vertetojne diēka apo nuk vertetojne asgje, le te keqyrim shkurt si paraqitet gjendja ne disa gjuhe te tjera, per te cilat nuk jane shprehur dyshime per nje afersi te moēme me detin. Aty shihet se fjalet e detarise edhe ne keto gjuhe burojne me te shumtat prej kuptimesh te tjera dhe se vetem ne perioden postetnike te tyren, dhe aty vetem me kohe, erdhen e hyne ne perdorimin detar. Ne greqishten fjaleve thalassa “det” dhe ochthe “buze lumi”, “breg deti”, nuk u dihet burimi; pélagos “det” do te thote ne thelb “siperfaqe, vend rrafsh”; hals “det” eshte “kripe”: pontos “det” eshte “udhe, shteg” dhe afrohet me lat. pons pontis “ure” e me sllav. put “udhe, udhetim”: kolpos “gji deti” eshte “gji” pergjithesisht; isthmos “ngushtice deti, istm” do te thote edhe “qafe” qe ne thelb duket te kete pasur kuptimin “kalim, hyrje”: kyma “vale, dallge” shenon dhe pjellen, embrionin dhe kuptimi detar i saj nuk eshte i pari, prymne “pjesa e prapme e anijes” eshte nje me prymnos “me i mbrapmi, me i poshtmi”: histos ”dyrek, shul i anijes” eshte me pare “shul i begjve, vegj: pelhure” dhe buron prej vegjetarise. Nga fusha e latinishtes aequor “det” eshte “siperfaqe e rrafshet, fushe”; sinus “gji deti” eshte “palė, preher, gji skute”: velum “velat” eshte pelhure, perde” dhe ne thelb nje fjale vegjtarie: alga “leshterik” eshte me pare diēka si “myk, te ndyte”. Ne gjuhet gjermanike gjerm. Schiff “anije” dikur ka pasur dhe kuptimin e enes, po ashtu si it. vascello frgj. vaisseau nga lat. vascellum “ene e vogel”, si dhe shq. anije e cila lidhet me anė, enė, khs. enė e mėdhaja e enėt e vogla te Ulqinit(12). Edhe ne keto gjuhe terma si gr. kolpos, lat. sinus maritimus, gjerm. Meerbusen “gji deti”, kjo nje perkthimi i fjales latine, nuk jane tjeter veēse metafora. Ne te tilla rrethana na duket pak si e ngutur te thuhet se fjale si det, mat, valė, gryke, anije nuk perbejne elemente te nje leksiku detar te trasheguar te shqipes. Edhe nese disa sosh ose edhe shumica e tyre u perkasin edhe ujrave te brendshme. Logjikisht prej kesaj nuk mund te nxirret se nuk jane qemoti edhe te detit. Dhe Mendimi qe fjalet e ketij llojit vetem ne nje shkalle te mepastashme te gjuhes hyne ne perdorimin detar, operon me nje argumentum ex silentio: me deshmimin e vone te shqipes si gjuhe askush nuk mund te thote qe keto nuk kane qene perdorur qemoti si shprehje te gjuhes detare.


    1- Gröberes Grundriss der romanischen Philologie I (1888) 804
    2- H. Baric, Albanorumänische Studien I (1919) 125
    3- Fillimet e nje rryme te tille rrjedhin qe nga pjesa e dyte e shekullit te kaluar (XIX). Khs. Verejtjet e Gustav Majerit ne parathenien e Fjalorit etimologjik te gjuhes shqipe, 1891, f. XIII.
    4- D. Mustilli, Rivista d’Albania III (1942) 37 v., St. Alb. II (1965) 56 v., S. Anamali, F. Prendi, Konf. I st. Alb. (1962) 468
    5- Per keto emra M. Lambertz, ne IF, 60, 306 vv.
    6- Ndryshe per Bardibalus Krahe ne “Romanica, Festschrift für Gerhard Rohlfs” (1958), 259 vv.
    7- V. Toēi, „Bul. USHT, ser, shk. Shoq“, 2, 1962, f.127, Konf I st.alb. f. 466.
    8- Die Sprache der Illyrier I f. 59 v.
    9- Sh. Veretjet tona ne „Hyrje ne historine e gjuhes shqipe“ (Albanologji, disoense, 1947) 1960 f. 32 vv., Bul. USHT, ser.shk.shoq. XII (1958) Nr.2 f. 54 vv., XVI (1962) Nr. 1 219 vv. Nr. 4 123 e 147, Atti del VII Congresso Internaz. Di Scienze Onomastiche 161 f. 241 vv., „Revue (roumaine) de linguistique“ VII (1962) 162 v., X (1965) 104 v., „St. fil.“ XX (III) 1966 Nr. 4 147 v., „St. alb. I (1964) Nr. 1 f. 87, IV (1967) Nr. 1 f. 49 v. – W. Cimochowski, „La lingua posnaniensis“ VIII (1960) 133 vv. – A. Rosetti, Istoria limbii romāne II 4 (1964) vv. – L. Dodbiba, St. alb. III (1960), Nr. 2 f. 63 vv. St. fil. XXI (IV), 1967, Nr. 1 f. 35 vv., - H. Mihaescu, „Revue des études sud-est européennes“ IV (1966) 347 vv.
    10- „Zeitschrift für slavische Philologie“ XXVI 301 vv.
    11- C. Haebler, „Südost-Forschungen“ XXIII, 1964, 425 v., „Die sprache“ XIII 80. – E. P. Hamp, The position of Albanian nė „Ancient indoeuropean Dialects“, 1966, f. 98.
    12- Sh. per anije M. E. Scmidtin ne KZ 50, 235, per enet e Ulqinit, Rr Zojzin, „Bul.shk.shoq.“ 41 1955 f. 150.

  3. #3
    i/e regjistruar Maska e BARAT
    Anėtarėsuar
    20-07-2006
    Vendndodhja
    Himarjot jet' e jet', Zot mbi male Hyll mbi det
    Postime
    2,565
    Ilirishtja dhe Shqipja-Eqrem Ēabej-pjesa e trete

    Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
    Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diēka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen ēuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveē kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
    &Ccedileshtja se ēfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birėrie) apo jo, kjo ēeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveē kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
    Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze ēeshtja se ē’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me mė shume a mė pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
    Ne kete ēeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembėll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te ēfaqur ne driten e plote te historise siē eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne ēeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
    Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo ēeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vėnėt e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenėsisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
    Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirė” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirė” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moēem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veēanta, si akeasit, danaėt, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
    Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne ēdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
    Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar ēeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
    Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
    Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
    Nga fusha e toponomastikes historike, duke u nisur me rrugen metodikisht te drejte prej rrethanave te brendshme te shqipes, ne konstatojme se emrat e atyre qyteteve, lumenjve, maleve etj. te treves nga Raguza gjer ne &Ccedilameri, nga Shtipi, Nishi, Shari e Shkupi e gjer ne brigjet e Adriatikut e te detit Jonik, te cilat dihen qe nga koha antike, me trajten qe kane sot ne gjuhen shqipe deshmojne per nje vazhdimesi, per nje kontinuitet ne kete truall. Keto emra ne pjesen me te madhe paraqesin nje zhvillim gjuhesor nga trajta e lashte ne te rene ne pajtim me ligjet fonetike te shqipes, dhe ne nje menyre qe trajta e tyre e sotmja nuk mund te shpjegohet veēse me mjetet e saj, duke mos gjetur shpjegim me ane te ndonje gjuhe tjeter te Gadishullit Ballkanik: Ragusium: Rush, Scodra: Shkoder, Astibus: Shtip, Naissus: Nish, Scradus mons: Shar, Scupi: Shkup, Drivastum: Drisht, Pirustae: Qafa e Prushit, Lissus: Lesh (si lat. Spissus: shpesh), Candavia: Kunavlja, Dyrrachion: Durres, Isamnus: Ishem, Scampinus: Shkumbini, Aulon: Vlone Vlore, Thyamis: &Ccedilam – . Kjo eshte nje nga provat me shtrenguese per autoktonine e popullit shqiptar. Perpjekjet e disa dijetareve per ta menjanuar ose minimizuar kete, jane caktuar a priori te deshtojne, sepse ketu ndeshin arsyetime pergjithesuese ne arsyetime te mbeshtetura ne fakte. Ne kete mes nuk mund te jete nje gje e rastit kjo, qe emri i albanoivet antike te Shqiperise qendro-veriore rron edhe sot, si emer nacional i vjetri i popullit e i vendit (arbėn, arbėr), ne truall te shqipes e ne ngulimet shqiptare te Italise e te Greqise. Ketyre vjen e u shtohet dhe rrethana, qe nga emrat e viseve te zones ilire nuk jane te pakte ata qe gjejne pergjegjesit e tyre ne leksikun e shqipes ose ne toponimine e saj, e gjithsesi vetem ne kete gjuhe. Khs. Bigeste: bige “mal me dy maja”, maje mali (?), Brindia Brundisium: bri brini, Dardania: dardhe, Delmatia: delme, Lamatis: lamė lėme, Molontum: mal, Mathis: mat “buze lumi, breg deti”, Meturbarbis: mjet, Pelagonia: pellg me e vjeter pellėg, Ragusium: Rush rrush, Sason emri i ishullit te Sazanit: thaj, te thate “toke, steré, terė”, Tara Tarentum: ter “thaj nje gje te lagur, ne ere, ne diell, ne zjarr”, Tergeste etj.: treg, Ulkinion: ulk, Vendum: vend etj.
    Duke kaluar tek emrat e personave, do te themi se me gjithe ndryshimet e medha qe ka pesuar antroponimia, si kudo, edhe ne Evropen juglindore e ne Shqiperi, sidomos me perhapjen e krishterimit nuk mungojne analogjite. Eshte vene re se disa emra personash te ilireve, si Bardus, Bardyllis, Bato, Dasas, Das(s)ius, Dida, Licaus, Licca, Marica, ose jane te gjalle edhe sot ne Shqiperi, ose gjejne pergjegjėset e tyre ne gjuhen shqipe, ose spiegohen me mjetet e saj(5). Ne ato do te perfshihen tani edhe Bardibalus, emer burri gjetur me kohe ne Serbi perendimore, te cilit mendojme se nga fusha e shqipes i pergjigjet kompozite me dy sinonime balbardhė, qe ndryshon nga ai vetem ne topiken e dy elementevet perkatese te tij(6). Hyn aty dhe emri i nje gruaje Lydra gjetur ne vjetet e fundit ne Durres(7). Ky emer i cili mund te lexohet edhe Lunda, per ne, si “e paster, e dlire”, i perket etimologjikisht e morfologjikisht grupit gr. Lutron “banje” lat. Latus “i lare; i paster” gal. Lautro “banje botore”; afrohet edhe me shq. i dlire, gje qe tregon se edhe i lirė nuk rrjedh me rruge te drejtperdrejte prej lat. Liber, po duket te jete perzier me nje fjale vendi te shqipes, te afer me Lydra. Te Skerdialidas, emri i njohur i dy princeve ardiane, ndersa te pjesa e pare mund te kemi te bejme, ne pajtim te H. Krahen(8) , me ilir. skerd – = lit. skerdzius “bariu”, sllav. e vjeter kishtare creda “rradhe, tufe”, ind. e vj. ēardhas “tufe, ēete”, shq. ēerdhe, te – laidas me fort se nje fjale te afert me gr. laidros “i leshurar, i pacipe”, kemi analogjine ilire te angl. leader, gjerm. Leiter “pris, udheheqes”, gjermanike e perbashket laidian; keshtu qe ky emer ilir del me kuptimin “pris ēetash” (fjale per fjale “ēeteprijes”), e jo (me Krahen) “ai qe leshon tufen”.
    Nuk mund te lihet menjane ketu edhe ekzistenca e nje terminologjie detare mjaft e pasur te shqipes, si ne lidhje me floren e faunen e detit, si dhe ē’i perket lundrimit e peshkatarise. Edhe kjo deshmi qe shqipja eshte formuar lashtesisht ne brigjet detare te krahut perendimor te Ballkanit(9).
    Ne kritikat qe u behen ketyre argumenteve nga disa dijetare, nuk shohim te shtrohet ndonje gje e re. Ato ne pjesen me te madhe jane nje paraqitje skemash te vjetra me nje pekt te ri, nje perseritje disi e modifikuar e tezave te ditura e me te shumtat te vjeteruara te G. Vajgandit, pa u shtuar atyre ndonje gje qenėsore e pa i ēuar me tej ne ndonje drejtim rezultatet e tyre.
    Lidhur me toponomastiken historike, ne tezen e Ivan Popoviēit(10) se shqiptaret paskan zene vend ne Shqiperi Veriore ne kohen pas dyndjes se sllaveve ne ato ane injorohet ky fakt, qe nje pjese e mire e toponimeve shqiptare e sllave te asaj krahine qe ai sjell si argument per kete teze, ne gjuhen shqipe jane apelative. Kjo gje, e cila nuk eshte vene re gjer me sot, deshmon qe sllavet i kane marre ato nga goja e shqiptareve, e jo anasjelltas. Aty hyjne nder te tjera Fundina ne Kuē te Malit te Zi (midis Hotit e Triepshit): fundėna, shumesi i fund-it, formim topik si Bishtna, Lisma, Ndėrfandna; Buenė Bunė, ne shek. XV S.Benedicti de Buena, serbokr. Bojana: shq. buenė boenė “te dalet e lumit jashte shtratit, vershim”; Lim shqip e serbokroatisht: lym (neper dialektet e Veriut edhe lim) “balte e lumit, toke qe ka sjelle lumi me vete” (N. Jokli); Dźjė edhe ne Mat: dźjė ne Vau i Dźjes, roman. Dagno, serb. e vj. danjo nga serbokroatishtja dan “dogane”; shq. dźjė “vendi ku eshte ulur bora, ku ka shkrire bora; vendi ku ujet eshte i ceket, ceke”: dźja e ujit: Dźjė edhe ne Mat: dźjė nje postverbal i dźhet bora “shkrin bora vende-vende: ulen ujrat e lumenjve”: Mati, serb. e vj. Mat, pas Payly-Wissowas prej ilir. mat – “buze lumi a deti”: shq. mat “buze lumi, breg deti”, Bulgėr emer vendi ne Mirdite e ne Shestan jo “bullgar”, po = bulgėr bujqėr” “Quercus macedonica, lloj lisi”. Mendimi i ketij dijetari “sigurisht” me ane te sllavishtes (Svac, Drac, Vojusa, Lab-) dhe qe Ulqin, Pult, Drisht, Lesh “thjesht teorikisht” mund te kene hyre me ane te sllav. Lcin, Pilot, Drivost, Lesb, ne kete situate gjuhesore as qe diskutohet.
    Ne lidhje me argumentin qe terminolojia detare e shqipes me fjale te lashta e te trasheguar qe ka, deshmon per pranine e elementin shqiptar qemoti ne viset e sotme bregdetare, eshte ngritur si kunderargument qe disa nga keto fjale si det, vä, mat, valė, shkulm, nuk i perkasin vetem detit, po edhe ujrave te brendshme; disa te tjera si grykė, anije (:anė, enė), ballė, pėlhurė, shul, lugatė, jane metafora ose rrjedhoja (derivate) fjalesh qe ne krye te heres nuk kane pasur lidhje me detin e qe ne perdorimin detar mund te kene arritur me vone e po keshtu – thuhet – qendron puna edhe me disa elemente te faunes, si likurishtė “polip”, ngjalė e ndonje tjeter(11). Pa mundur te hyjme ne hollesira ketu, per te pare nese terme te tilla vertetojne diēka apo nuk vertetojne asgje, le te keqyrim shkurt si paraqitet gjendja ne disa gjuhe te tjera, per te cilat nuk jane shprehur dyshime per nje afersi te moēme me detin. Aty shihet se fjalet e detarise edhe ne keto gjuhe burojne me te shumtat prej kuptimesh te tjera dhe se vetem ne perioden postetnike te tyren, dhe aty vetem me kohe, erdhen e hyne ne perdorimin detar. Ne greqishten fjaleve thalassa “det” dhe ochthe “buze lumi”, “breg deti”, nuk u dihet burimi; pélagos “det” do te thote ne thelb “siperfaqe, vend rrafsh”; hals “det” eshte “kripe”: pontos “det” eshte “udhe, shteg” dhe afrohet me lat. pons pontis “ure” e me sllav. put “udhe, udhetim”: kolpos “gji deti” eshte “gji” pergjithesisht; isthmos “ngushtice deti, istm” do te thote edhe “qafe” qe ne thelb duket te kete pasur kuptimin “kalim, hyrje”: kyma “vale, dallge” shenon dhe pjellen, embrionin dhe kuptimi detar i saj nuk eshte i pari, prymne “pjesa e prapme e anijes” eshte nje me prymnos “me i mbrapmi, me i poshtmi”: histos ”dyrek, shul i anijes” eshte me pare “shul i begjve, vegj: pelhure” dhe buron prej vegjetarise. Nga fusha e latinishtes aequor “det” eshte “siperfaqe e rrafshet, fushe”; sinus “gji deti” eshte “palė, preher, gji skute”: velum “velat” eshte pelhure, perde” dhe ne thelb nje fjale vegjtarie: alga “leshterik” eshte me pare diēka si “myk, te ndyte”. Ne gjuhet gjermanike gjerm. Schiff “anije” dikur ka pasur dhe kuptimin e enes, po ashtu si it. vascello frgj. vaisseau nga lat. vascellum “ene e vogel”, si dhe shq. anije e cila lidhet me anė, enė, khs. enė e mėdhaja e enėt e vogla te Ulqinit(12). Edhe ne keto gjuhe terma si gr. kolpos, lat. sinus maritimus, gjerm. Meerbusen “gji deti”, kjo nje perkthimi i fjales latine, nuk jane tjeter veēse metafora. Ne te tilla rrethana na duket pak si e ngutur te thuhet se fjale si det, mat, valė, gryke, anije nuk perbejne elemente te nje leksiku detar te trasheguar te shqipes. Edhe nese disa sosh ose edhe shumica e tyre u perkasin edhe ujrave te brendshme. Logjikisht prej kesaj nuk mund te nxirret se nuk jane qemoti edhe te detit. Dhe Mendimi qe fjalet e ketij llojit vetem ne nje shkalle te mepastashme te gjuhes hyne ne perdorimin detar, operon me nje argumentum ex silentio: me deshmimin e vone te shqipes si gjuhe askush nuk mund te thote qe keto nuk kane qene perdorur qemoti si shprehje te gjuhes detare.


    1- Gröberes Grundriss der romanischen Philologie I (1888) 804
    2- H. Baric, Albanorumänische Studien I (1919) 125
    3- Fillimet e nje rryme te tille rrjedhin qe nga pjesa e dyte e shekullit te kaluar (XIX). Khs. Verejtjet e Gustav Majerit ne parathenien e Fjalorit etimologjik te gjuhes shqipe, 1891, f. XIII.
    4- D. Mustilli, Rivista d’Albania III (1942) 37 v., St. Alb. II (1965) 56 v., S. Anamali, F. Prendi, Konf. I st. Alb. (1962) 468
    5- Per keto emra M. Lambertz, ne IF, 60, 306 vv.
    6- Ndryshe per Bardibalus Krahe ne “Romanica, Festschrift für Gerhard Rohlfs” (1958), 259 vv.
    7- V. Toēi, „Bul. USHT, ser, shk. Shoq“, 2, 1962, f.127, Konf I st.alb. f. 466.
    8- Die Sprache der Illyrier I f. 59 v.
    9- Sh. Veretjet tona ne „Hyrje ne historine e gjuhes shqipe“ (Albanologji, disoense, 1947) 1960 f. 32 vv., Bul. USHT, ser.shk.shoq. XII (1958) Nr.2 f. 54 vv., XVI (1962) Nr. 1 219 vv. Nr. 4 123 e 147, Atti del VII Congresso Internaz. Di Scienze Onomastiche 161 f. 241 vv., „Revue (roumaine) de linguistique“ VII (1962) 162 v., X (1965) 104 v., „St. fil.“ XX (III) 1966 Nr. 4 147 v., „St. alb. I (1964) Nr. 1 f. 87, IV (1967) Nr. 1 f. 49 v. – W. Cimochowski, „La lingua posnaniensis“ VIII (1960) 133 vv. – A. Rosetti, Istoria limbii romāne II 4 (1964) vv. – L. Dodbiba, St. alb. III (1960), Nr. 2 f. 63 vv. St. fil. XXI (IV), 1967, Nr. 1 f. 35 vv., - H. Mihaescu, „Revue des études sud-est européennes“ IV (1966) 347 vv.
    10- „Zeitschrift für slavische Philologie“ XXVI 301 vv.
    11- C. Haebler, „Südost-Forschungen“ XXIII, 1964, 425 v., „Die sprache“ XIII 80. – E. P. Hamp, The position of Albanian nė „Ancient indoeuropean Dialects“, 1966, f. 98.
    12- Sh. per anije M. E. Scmidtin ne KZ 50, 235, per enet e Ulqinit, Rr Zojzin, „Bul.shk.shoq.“ 41 1955 f. 150.


    Ilirishtja dhe Shqipja ( 2 )


    Eqrem Ēabej

    pjesa e dyte

    Huazimet latine te shqipes me karakterin e tyre arkaik tregojne se kane depertuar heret ne kete gjuhe, dhe me depertimin nga nje faze me e hershme e latinishtes deshojne per pranine e shqipes ne viset e sotme te pakten ne ate periode. Te njejten deshmi japin edhe huazimet e shqipes nga greqishtja e vjeter. Karakteri dorik i vertetueshem i shume nga keto huazime na defton se te paret e shqiptareve kane banuar ne brigjet e Adriatikut e te Jonit te pakten qe nga koha e pranise se kolonive greke dorike ne keto bregdete dhe se i kane marre keto elemente gjuhesore nga keto koloni ose nga dialektet veriperendimore te Greqise se vjeter, te cilat dihen se afroheshin me dorishten. Mendimi qe keto huazime ne shumicen e tyre nuk paravendojne nje afersi gjeografike midis dy popujve perkates, ne ate kohe, po hyjne ne viset e brendshme me ane te tregtareve doras(13) , per emrin e mokres dhe te barishteve te kuzhines nuk mund te qendroje(14). Me shtjelluar do te themi se nuk na duket te jete afer mendsh qe t’i detyrohen transportit tregtar nga bregdeti ne hinterlande te largeta fjale te tilla si fier, presh, trumzė, shkop, shkarpė, mėshtekėn, -r, e aq me pak disa te tjera si qull, shpelle, shtylle, emra instektesh si kandėrr, merimangė, e fjale detarie si blī (peshk), ankyra “spirance” (hekur, N. Jokl) e ndonje tjeter. Shumica e ketyre fjaleve, sikunder shihet, nuk jane emra artikujsh te tregetise, karakteri autokton i popullit shqiptar te pakten qe nga koha antike i vertetuar me mjete gjuhesore, banimi i tij dhe formimi i gjuhes se tij ne nje territor ku kane banuar kryesisht fise ose popullsi ilire, flet ne te mire te filiacionit ilir te tij. Argumentimi gjuhesor me i drejtperdrejti do te ishte nje krahasim i gjitheanshem i sistemit te shqipes me ate te ilirishtes, po ky krahasim siē u vu ne dukje me lart, per mungese te dhenash nga ana ilire, nuk mund te kryhet veēse ne shume pak pika, edhe keto shpeshhere me fort me gjase (probable) se te sigurta. Per te arritur ketu – e jo vetem ketu, po pergjithesisht ne krahasimin e nje gjuhe te gjalle me nje te vdekur – ne nje gjykim e nje vleresim objektiv te materialit, na duket me rendesi te mbahen disa kritere parimore ne pune te metodes: ne radhe te pare kronologjia dhe kushtet e kerkesat e saj, gjendja gjuhesore e brendshmja dhe konkordancat specifike. Perpara ēdo krahasimi duan marre elementet e veēanta te sistemit te shqipes, dhe duan vendosur sipas moshes se tyre; duke shikuar cilat mund t’i perkasin periodes antike, cilat periodes mesjetare e cilat periodes se re te saj. Ne ēdo pike takimi qe mund te dale midis shqipes e ilirishtes, ne fushen fonetike a morfologjike qofte a ne ate te leksikut, do shikuar me pare a ka te ngjare qe te jete ajo ne shqipen e nje lashtesie te tille qe te lejoje krahasimin; nuk duhet harruar asnjehere ne kete mes qe kjo gjuhe qe ne kohe me te para ka pesuar ndryshime mjaft te medha. Kjo pune e kronologise shtron detyren e nje rishikimi te analogjive te shtruara gjer me sot nga gjuhesia dhe te perjashtimit te atyre qe eventualisht kane te bejne me procese te mepastajme te shqipes e qe si te tille tjeter nuk jane veēse spekulacione te thjeshta. Ne lidhje te ngushte me kronologjine qendron puna e gjendjes gjuhesore te brendshme. Nuk mund te merret nje forme a nje fjale e shqipes e te barazohet ashtu pernjehere me nje te ilirishtes ne baze te nje gjasie qe bie ne sy me nje veshtrim te pare. Me pare do hetuar mos eshte ajo sekundare, histerogjene ne gjuhen shqipe, rezultate proēesesh te nje zhvillimi gjuhesor te brendshem, gje qe do ta hidhte poshte barazimin ne fjale, si pjelle arbitrare te nje ēasti. Ne pune te filiacionit ēojne peshe pastaj edhe konkordancat specifike, perkimet e shqipes me nje gjuhe jo greke te Ballkanit te lashte. Nuk eshte shenje e nje metode solide e shkencerisht korrekte kur merren si deshmi relevante per nje filiacion te caktuar disa barazime tripaleshe, perkime te shqipes me dy a me shume nga ato gjuhe te vjetra.
    Nga struktura fonetike, reflektimi i o-se se shkurter indoevropiane me a ne shqipen (asht-i: lat, os, ossis, gr. ostéon “asht”) e ne ilirishten(15) nuk eshte nje perkthim specifik, sa kohe qe kete ndrim paraqesin dhe gjuhet gjermanike (dikur dhe sllavet), e ne Ballkanin e lashte edhe trakishtja. Megjithate fakti qe mesapishtja ka kete ndrim zanoreje, e qe me ane tjeter makedonishtja me fjalen akrunoi “male” per mendimin tone piqet me emrin e qytetit Acruvium ne grykat e Katorit dhe qendron perballe lat. ocris “arx, mons (me o) dhe gr. okris “maje mali, zgrip” prane akris “maje mali” e akra “maje”, ne kete mes mbase nuk eshte nje gje gand e rastit. Nje rishikim do edhe ēeshtja e divergjences qe eshte vene re midis shqipes e ilirishtes ne punen e menyres se reflektimit te likuideve e nazaleve sonantike (silabike), konkretisht te r-se, keshte te V Borcigu ilir. or, shq. ri. Shembujt qe figurojne per kete refleks nuk jane ne gjendje te vertetojne nje reflektim te tille ne kete gjuhe. Me ane tjeter bie ne sy pajtimi ne zhvillimin fonetik te l-se silabike ne te dy gjuhet shq. ulk: ilir. Ulkinion, Ulcirus mons, Ulcisia castra ne Panoni etj., pajtim qe perball formave te tilla si gr. lykos; lat. lapus, got, wulfus; sllav. e vj. kishtare vl_k_ etj., duhet te quhet specifik. Nje vemendje te veēante kerkon theksi. H. Krahe ka shprehur mendimin qe edhe ilirishtja ka pasur mbase theksin inicial (theksin ne balle te fjales) ashtu si gjuha protogjermane, gjuhet italike dhe keltishtja(16). Me ane tjeter Jokli qe me pare ka konstatuar rregullimin mekanik te theksit te shqipes me ngulitjen ne rrokjen parafundore, qe ne kohen romake. Keto dy dukuri na duket se pajtojne ne mes tyre dhe se plotesojne njera-tjetren. Kalimi i theksit te shqipes, i shikuar historikisht, shpie per ne me tej ne kete, qe kjo gjuhe ne fjalet origjinalisht trirrokeshe, me humbjen e shpeshte te rrokjes parafundore nga nje gjendje me theks inicial, pra ka kaluar nga ritmi daktilik ( Ķ_ vv) ne ritmin trokaik( Ķv). Ky eshte nje pajtim i shenueshem me ilirishten, dhe vijen e zhvillimit te tij e paraqesin qarte te tilla rasa prej Shqiperie si Drivastum, Drisht, Isamnus, Ishem, Durrachion: Durres, te cilat atehere shihet se duan lexuar Drivastum, Isamnus, Durrachion; ketyre nga treva mesapike, si vuri re separi P. Kretschmeri(17) , u pergjigjen Brundisium sot Brindisi, Hydruntum: Otranto, Tarentum: Taranto etj. Ne ketorrethana mendimi i A. Mayerit(18) se rregullimi mekanik i akcentit te gjuhes shqipe ka fshire ketu gjurmet e lashta, nuk mund te qendroje.
    Nga fusha e konsonatizmit reflektimi i se paravenduares (supozuares) bh indoeuropiane me b ne gjuhen shqipe, perkundrejt f-se se latinishtes e ph-se se greqishtes (bie, bar, mbar: lat. fero, gr. phéro), si nje dukuri e perhapur ne mbare gjuhet e lashta jo greke te Ballkanit e te viseve perreth (mesapisht, ilirisht, makedonisht, trakisht, frigisht etj.) e ne nje shumice gjuhesh te vjetra e te reja te Evropes e te Azise, pra shkurt ne shumicen e gjuhevet indoeuropiane, nuk perben ndonje perkim specifik, shume-shume mund te ēoje ne peshe si nje dukuri nder te tjerat, afersisht ashtu si o:a qe u zu ngoje me siper. Nga konsonantizmi nderkaq meriton vemendje mendimi i N. Joklit per pajtimin e veēante te shqipes me ilirishten e me trakishten ne menyren e pasqyrimit te labiovelarevet indoeuropiane me refleks te dalluara perpara zanoreve te ēeleta (e,i) dhe zanoreve te mbyllta (a, o, u), pajtim qe me perjashtimin e trakishtes nga ky mes qe ben V. Cimohovski(19) , paraqitet tani si teze e re e nje konkordance specifike midis ilirishtes dhe shqipes. Divergjencat qe jane vene re midis ketyre dy gjuheve ne fushe te guturaleve, per mendimin tone kerkojne te rishikohen. Keshtu edhe po te jete qe ilirishtja ne trajtimin e palataleve te kete shkuar me gjuhet indoeuropiane perendimore ose kentum (mendimet, sikunder dihet, jane te ndara ketu), puna qe shqipja eshte nje gjuhe lindore (satema) nga kjo ane, nuk perben nje argument te prere per te perjashtuar birerine ilire te saj. Si e kemi shprehur dhe me pare(20) , kjo eshte dhe nje ēeshtje kronologjike: ne kete menyre – me zhvillimin fonetik te palataleve ne gjysmokluzive (afrikate) e pastaj ne spirante – nga nje gjuhe kentum ne rrjedhe te koheve mund te perftohet nje gjuhe satem, karakteri satem i shqipes mund te jete nje dukuri e zhvilluar dhe relativisht e vone.
    Struktura morfologjike eshte pjesa me e panjohur e sistemit gjuhesor te ilirshtes. Ne qofte se eshte i drejte mendimi yne qe ne Scodra e Scupi na ēfaqet nyja shquese e mbrapme –a –i qe perdor shqipja ne emrat femerore e mashkullore si ara, mali(21) , atehere kemi nje takim te rendesishem te ilirishtes me shqipen ne lemin e fleksionit te emrit.
    Mesapishtja bashke me disa te tjera gjuhe indoeuropiane ka pasur gjindoren e mashkulloren njehes mė –i; nje gjurme te kesaj ruan edhe shqipja, ne i ati: i t’et. Me te dukshme jane disa perkime nga fusha e fjaleformimit, duke perfshire shqipen dhe ilirishten me trevat me te largeta te saj – nje rrethane qe perveē kesaj deshmon edhe per nje njesi gjuhesore ilire brenda ndryshimeve teritoriale, njesi per te cilen u fol me lart: sufiksi at (Demi) shm. Demat, emra vendesh si Dukat, Filat: ilir. –ćt- (Delmates, Daesitiates, Ulciniatae, emra vendesh si Lamatis, Aemate); shq. –shtė (Kopshtė, vėneshtė): ilir. –st- (Tergeste, Ladesta); mbase shq. –inj (kėrminj, shkėmbinj): ilir. –inium (Delmanion, Ulkinion). Nga prefikset khs. ilir. li- (Liburni: Burni): shq. lė- nė lėfyt: fyt, lėmazė: mazė etj.
    Nisja nga madhesia e panjohur e ilirishtes per te krahasuar te dhenat e saj me disa elemente te shqipes, vetvetiu paraqitet shume me e veshtire. Kesaj i shtohet fakti qe materiali ka mbetur po ai qe ka qene. Megjithate eshte me rendesi kjo, qe nje pjese e mire e atyre deshmive te pakta qe na kane mbetur, gjejne shpjegimin e tyre me mjetet e shqipes, e vetem me mjetet e kesaj gjuhe. Hyjne aty pikerisepari disa elemente te leksikut qe nxirren nepermjet te toponomastikes, si brin-, dalm-, delm-, lam-, pelag-, tar-, terg-, trag-, ulk-, vend-. Ne perpjekjen per te hedhur poshte ē’eshte fituar ketu me nje pune disa brezash, energjia me te cilen behet kjo nuk na duket se i pergjigjet fuqise se argumentimit: Argumentet qe sillen nuk na duket se jane ne gjendje t’i rezistojne nje kritike objektive. Prandaj kjo perpjekje si e tille nuk mund te quhet nje perparim ne fushe te gjuhes e te onomastikes historike. Po kjo gje vlen edhe per ato mbeturina gjuhesore, te lashta e te sotme, qe jane gjetur ne truallin e japigeve e mesapeve ne Italine Jugore, per te cilet burimet historike e gjuhesore bashke me emrat e personave e te viseve deshmojne per nje shperngulje nga brigjet e perkundrejta te Ilirise. Hyjne aty me nje ane nder te tjera mesap. Aran, bilia, Brendisium, enotr. Rhinos “erresire”: shq. are, bile, bije, brī, rź reja m gjithe errėt, per mendimin tone edhe (lat. lama “vendi i ulet, i lagshte o moēalor”: lamė, lėmė. Me ane tjeter disa fjale dialektore te sotme te asaj ane, si karparo “shtuf, cermo poroz e shume i forte, qe sherben si lende ndertimi”: karpė “shkemb, shkrep”, menna minna “gji, sisė”: mėnd “i jap gji foshnjes; ve qingjin te pije te nje tjeter dele kur i ka ngordhur e ėma” e ndonje tjeter. Ne keto rrethana gjeografike e gjuhesore nuk duket te jete nje takim i rastit fakti qe neper ligjerimet e sotme te disa trevave alpine, per te cilat Straboni na deshmon pranine dikur te dy popullsive ilire, ruhen disa fjale, kryesisht te sferes baritore e te bimesise, qe gjejne pergjegjeset e tyre ne leksikun e shqipes, si ber bero “dash”: berr: loba lauba “lope”: lopė: mants, manz “dem, mėzat”: māz mėz rum. minz; mus musso “gomar”: mushke: barga “kasolle, kashtore, kolibe prej kashte ose prej zunkthi ku mbajne barin e thate ose almiset bujqesore”: bar; savoj. melze frgj. mélčze “Larix”: mėllenjė mėllezė “Ostrya carpinifolia”. Ketyre u shtohen tani nder te tjera edhe retoroman. (Valtellina) mani “man toke, mjedhėr”: man, dak. (Dioskoridi) Mantia “fermanzė”; boradči shm. “Galanthus nivalis, it. Bucaneve” ne La Valle Agordina (Dolomitet)(22) , e cila mendojme se gjen shpjegimin e saj ne shq. borė.
    Duke permbledhur do te themi se analogjite qe vihe re ne mes te shqipes dhe te mbeturinave te ilirishtes, kur kundrohen me nje menyre objektive perbrenda pamjes gjeografike – historike e gjuhesore, deshmojne me fort per nje raport filiacioni midis ketyre dy gjuheve. Ajo eshte me afer mendsh te shikohen si elemente trashegimie te shqipes sesa si huazime te kesaj gjuhe prej ilirishtes si prej nje gjuhe te ndryshme nga ajo. Eshte gjithashtu metodikisht e gabuar te flitet per nje substrat ilir ne kete gjuhe. Sikunder e kemi theksuar edhe here te tjera, koncepti i substratit eshte i lidhur me nje ndrim gjuhe. Nje ndrim i tille nuk dihet te kete ngjare ne Shqiperi, ashtu si ka ngjare p.sh. ne Rumani ne rrjedhim te romanizmit te atij vendi. Ne keto kushte, ne problemin e burimit te shqipes, detyra e argumentimit u bie me shume atyre qe mohojne karakterin ilir te saj sesa atyre qe e pohojne. Nje studim me i thelluar, me i plote e me pak i njeanshem i gjuhes shqipe ne te ardhmen, sidomos i struktures fonetike dhe i trashegimise leksikore te saj, duke i caktuar kesaj gjuhe nje vend me te qarte e me te qendrueshem ne fushen e bashkise indoevropiane, mund te sqaroje mbase me mire edhe problemin e burimit te saj. Mundesite e nje sqarimi nderkaq nuk jane te medha sa kohe qe materiali te mbetet ai qe eshte. Ato do te shtoheshin po te shtohej me ndonje zbulim materiali i krahasimit.



    Iliret dhe Gjeneza e Shqiptareve (Sesion shkencor, Tirane, 3-4 mars, 1969)



    13- A. Philippide, Origenea Rominilor II 775 shenimi; Haebler, „Südost-Forschungen“ XXIII 426.
    14- N. Jokl, IJ XIV VII 169
    15- Per ilirishten N. Jokl Reallexion der Vorgeschichte I f. 91; G. Bonfante, Bull.Soc. de Linguitique de Paris XXXVI 142
    16- Indogermanische Sprachwissenschaft, 1943 f. 34
    17- „Glotta“ XIV 89 v.
    18- Die Sprache der alten Illyrier II 161.
    19- „Bul. USHT ser. Shk. Shoq.“ 2, 1958 f. 45 v.
    20- Po aty 1962, Nr. 4, f. 122, 139.
    21- Po aty, 1963, Nr. 3 f. 79, 105.
    22- G. B. Rossi, Flora populare agordina (Contributo allo studio del lessico della Val Cordevole): Con introduzione di G. B. Pellegrini, 1964, f. 96; „La forma di L. V. č isolata e di etimo oscuro“.

    --------------------------------------------

    ps.
    nje falenderim per 3-shin...gjithmone nese i bie rruga ketej
    Lexim te mbare

  4. #4
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    29-01-2009
    Postime
    19
    Parashtresa e Profesor Eqerem Ēabej pėr gjuhėt indoeuropiane

    Sanskritishtja
    Parashtrim e kėtyre dijeve do ta nisim me Indishten.Kjo gjuhė ka njė traditė shkrimi shumė tė lashtė,rreth 3000 vjeēare.Nė periodėn e pare indishtja pėrfshihet me vedat himne fetare Rigvedat ,Atarvavedat etj, tė cilat datohen ,ta kenė burimin rreth vitit 1000 para erės sė re.Nga shekulli IV para erės sė re flitet pėr periodėn thjesht klasike tė indishtes ,qė quhet sanskritishtja. Sanskritisht do tė thotė “gjuhė e sajuar,gjuhė letrare”Nė kėtė gjuhė janė shkruar vepra tė famshme letrare,si epet Mahabharata,Ramajana etj.,dramat e Kalidasės,edhe ajo pėrmbledhje e famshme e pėrrallave me titullin Panēatantra,kuptimi i tė cilave ėshtė “Pesė librat”.Kjo pėrmbledhje pėrallash pati njė ndikim tė madh pėr zhvillimin e pėrrallės jo vetėm nė popujt e Azisė,por pastaj tė arabėt e prej andej pastaj edhe nė literature europiane.Prej sanskrtishtes u zhvillua pali ,njė gjuhė letrare sidomos e mbretit budist Ashoka rreth vitit 300 tė epokės sė re si dhe perioda e shkrimit ,njė periodė e gjuhės popullore qė quhet prakrit.Prej kėndej pastaj u zhvillua indishtja e re me njė mori dialektesh e gjuhėsh qė mund tė thuhet se sot janė mbi 200.Sot,gjuhėt Munda dhe Dravida nė Indinė jugore janė gjuhė indoeuropiane.Nė filimet e shekullit 20 ,… nė Mesopotami zbulohen gjurmėt e para tė indasve me karakter thjesht indisht,edhe emrat e perėndive tė paganizmit Indian,si hyjnitėndra,Varuna .Indasit kanė ardhur nė Indi nga viset mė perėndimore.Disa thonė nga anėt e Kaspikut,disa thonė se nėpėrmes Kaukazit zbritėn nė Indi.
    Persishtja e vjetėr dhe gjuhėt iranike
    Indasit e vjetėr bashkė me iranasit e vjetėr e kanė quajtur veten arias,njė term qė pėrdoret edhe nė Europė me formėn arianė.Nga ky emėr rrjedh emri i Iranit.Gjithė gjuhėt qė pėrfshihen nė kėtė degė indoeuropiane nė perėndim tė Indisė janė gjuhėt iranike.Persishtja e vjetėr( e dokumentuar nga mbishkrimet e dinastisė sė Akemenidėve ,tė pėrmendur nga historia e Greqisė sė lashtė) ėshtė njė nga gjuhėt iranike antike. Janė mbishkrime monumentale afėr qytetit Persepolis ,nė alfabetin kuneiform asiro-babilonas ,tė periodės 520 afėrsisht deri nė kohėn e Lekės sė Madh,rreth vitit 334 para epokės sė re.Duke nisur me kohėn e mbretėrve tė derės Saranidėve ,shekulli III tė herės sė re ,me tė parin mbretin Ardashir u zhvillua persishtja pehlevi.Persishtaj e re u formua nė shekullin IX tė epokės sonė,ka zhvilluar njė literature shumė tė pasur ,po ka pasur dhe ndikime arabe.Kjo do tė ishte iranishtja perėndimore ,ndėrsa nė Iranin lindor u zhvillua shkrimi avesta ,njė tjetėr gjuhė iranike.Kjo pėrfshin shkrimet fetare tė mazdeizmit ,njė fe qė pėrfaqėsohet me Zarathustrėn.Gatat (himnet fetare)tė kėsaj gjuhe ,kanė vjetėrsi pothuaj aq tė madhe sa dhe Vedet e Indisė.
    Po nga koha antike kėtu rreth Detit tė Zi edhe Kaspikut kanė banuar popuj me gjuhė iranike siē janė skitėt (qė i pėrmend Herodoti),Sarmatėt nė Rusinė jugore edhe Kimerėt ,qė dalin shpeshherė nė historinė e Ballkanit tė vjetėr,duke bėrė inkursione nga Deti I Zi nė Ballkan dhe nė Azinė e Vogėl.Tė dhėnat pėr kėto gjuhė janė nga mbishkrime tė ndryshme dhe nga epitafe.Nė Turkestanin kinez a nė Mongoli ,ka shkrime tė mesjetės nga njė gjuhė iranike qė quhet sogdishtja ,qė ron sot me emrin Jaguobi(nė Uzbekistan).Kėtyre gjuhėve u pėrket edhe sakishtja (arishtja veriore ) e folur nė disa vise tė azisė qėndrore.Nė gjuhėt e gjalla iranike lindore kemi afganishten,beluēishten,dialektet e Pamirit,gjuhėn e taxhikėve nė Taxhikistan etjer.Kurdėt flasin njė dialekt tė njė gjuhe iranike perėndimore.Nė Kaukaz flitet gjuha e osetėve ,tė cilėt mund tė rrjedhin nga alanėt ose skitėt.Gjuhėt iranike janė njė grup gjuhėsh,po tė njė familjeje tė ngusht nė mes tyre.
    Tokarishtja
    Nė Turkestanin kinez u zbulua njė tjerėr gjuhė indeoeuropiane qė quhet tokarishtja(e dialektit Arsi dhe i Kuēės )Kjo gjuhė nuk afrohet as me indishten e as me iranishten ,po pėr ēudi me disa gjuhė mė perėndimore tė Europės.Populli nė mbishkrime e quan veten Tohri.
    Armenishtaj
    Nė Armeni flitet armenishtja.Vet Herodoti pėr Armenėt thotė se rrjedhin nga Frigasit e Azisė sė Vogėl .Ata duhet tė jenė shpėrngulur nė Armeni nė shekullin VII para epokės sė re.Si gjuhė armenishtja e vjetėr ėshtė e kohės sė Justinianit ,Shekulli V-VI tė erės sonė,me shkrime mė fort fetare ,kronika historike,dhe armenishtja e re shekull XV e kėtej.Nė gjuhėn kishtare pėrdoret armenishtja e vjetėr

    Frigishtja
    Frigishtja njė gjuhė e vdekur indoeuropiane .Nga perioda e figishtes sė vjetėr ,shekulli VIII-VII para epokės sė re,kemi mbishkrime varresh ,me atė, mė tė famshmin ,tė mbretit Mida.Mbishkrime tė frigjishtes sė re janė hasur ato qė datohen tė shekullit II era e re (perandoria Romake)Frigasit duhet tė kenė ardhur prej Ballkanit .Herodoti thotė,e tė tjerė grekė thonė ,qė frigasit kanė banuar diku nė Ballkan nė pjesėn e Ballkanit qėndror dhe quheshin aty Bryges,e duke shkuar nė Azi ndruan edhe emrin ,pra duhet tė jenė me origjinė ballkanike.Ka njėfarė afėrie midis gjuhės sė frigasve dhe trakishtes,sikur ka vėnė re Norbert Jokli e tė tjerė.
    Hetitishtja
    Po prej Azisė sė Vogėl u bė njė zbulim sensacional,mė sensacional se ai i zbulimit tė tokarishtes.Ėshtė fjala pėr ato qė nė gjuhėsi quhen “dy letrat e Arzavės “dėrguar Faraonit nga mbreti i Arzavės qė u gjetėn nė qytetin El Amarna nė Egjipt. Pėr Arzavėn nuk dihej gjė e sigurtė,por sigurisht ky ishte i lokalizuar diku nė Azinė tė Vogėl.Arkeologu gjerman Hugo Winckler ,mė 1906-1907 nė katundin Bogazkoy,950 kilometra nė lindje tė Ankarasė ,zbuloi njė arkiv tė plotė tė ministrisė sė Jashtme tė Mbretėrisė sė Hetitėve.Hetitėt pėrmenden edhe nė biblėn e vjetėr ,po nuk dihej gjė konkrete pėr madhėsinė e kėsaj perandorie tė madhe.U gjetėn me mija mbishkrime nė tabela ,rrasėza tė ndryshme .Kėto mbishkrime janė dy llojesh.Njė pjesė janė shkruar me alfabet ideogramash.Ideogram ėshtė njė alfabet qė krahas gėrmave e fjalėve vihet edhe figura pėrkatėse pėr shembėll kur ėshtė puna pėr njė shpend atėhere ėshtė edhe figura e shpendit,kėshtu qė lexuesi,edhe ai qė nuk e di gjuhėn pak a shumė merr njė ide se pse ėshtė puna ,pėrse flitet.Kėto ideograma interpretohen ,rroken nga ana kuptimore ,po nuk lexohen .Mė anėn tjetėr ka edhe mbishkrime me alfabet kryesisht hieroglif tė asiro-babilonasve.Kėto mbishkrime lexohen mirėfilli ,po nuk kuptohen.Kėshtu shkenca u ndodh para vėshtirėsive tė mėdha pėr t’i lexuar e interpretuar mbishkrimet hitite.Me krahasimet me mbishkrimet e asirėve etj.u pa se kėtu ka disa gjuhė tė ndryshme tė mbretėrisė hitite .Mbretėria hitite ,kryesisht nė Azi tė Vogėl ,nė kohėn 1600 deri 1200 para erės sė re ,ka qėnė njė mbretėri shumė e forte. Mė 1915 dijetari ēek Bedrich Hrozny konstatoi se hetitishtja ,nė sistemin morfologjik ,gramatikor tė saj ėshtė njė gjuhė indoeuropiane.Mbishkrimet hetite janė nga pikėpamja e kohės mė tė lashtat nė tė gjithė fushėn indeoeuropiane,mė tė lashta se tekstet mė tė vjetra tė greqishtes, edhe mė tė lashta se tekstet e indishtes.Mbretėria e hetitėve nga sa duket mori fund aty nga shekulli XII,aty nga viti 1200.Duket se me dyndjen e frigasve ,qė nė atė kohė erdhėn nė Azi tė Vogėl,mori fund edhe mbretėria hetite.(Pėr ēudi ky konkluzion i profesor Ēabejit ka njė lidhje me fundin tragjik tė Trojės mė 1180 pa erės sė re,ku jo vetėm Ilioni po edhe 23 mbretėritė dardane qė pėrfshiheshin terė territorin Azi e Vogėl u pėrpinė nga Akejasit fitimtarė shėnimi I autorit)Nė Bogazkoy u zbuluan pėrveē hetitishtes edhe ajo gjuhė qė e quajtėn hetitishtja heroglifike ,e pėrdorur nė Azi tė Vogėl dhe nė Siri,Luvishtja ,e afėr me hetitishten dhe e pėrdorur nė Anatoli jugore ,palaishtja .Edhe ndonjė gjuhė si burrishtja (ose protohatishtja),qė nuk ishte gjuhė indoeuropiane ,pėrbėn njė nga gjuhėt e shumta tė mbretėrisė hetite.Tekstet kanė pėrmbajtje administrative ,sidomos ritual fetare ,pėr shembėll japin porosi si do tė veprojė prifti kur bėn fli hyjnive.Brenda perandorisė hetite feja ishte njė .Pėrmbajtja pak a shumė e njejtė e teksteve tė gjuhėve tė ndryshme ka lehtėsuar zbėrthimin kuptimor tė tyre edhe pse shteti hetit kishte gjuhė tė shumta.Nė Azi tė Vogėl ka pasur njė mori gjuhėsh tė tjera .Nė viset jugperėndimore ka qėnė folur likishtja gjuha e likasve,nė pjesėn veri perėndimore banonin lidasit.Afėr tyre banonin mizėt.Edhe mizishtja ėshtė njė gjuhė indoeuropiane.Emri i mizėve na kujton emrin e fisit trakas mezėt nė Bullgarine e sotme.Nga Ballkani ka pasur shpėrngulje mjaft pėr nė Azi tė Vogėl,e cila ka qėnė edhe ėshtė truall shumė i begatishėm.Gjuhė anatolike nuk pėrfshihen nė gjuhėt indoeuropiane.

    Trakishtja Trakishtja Trakishtja
    Nė pjesėn lindore tė Gadishillit tė Ballkanit flitej trakishtja.Trakasit i quan Herodoti popullin mė tė madh pas indasve.Trakishtja shkonte qė nga Karpatet deri nė Egje ,qė nga Morava e Vardari deri nė Det tė Zi.Trakasit ishin tė ndarė nė shumė fise dhe tė ndryshme .Trakasit ndaheshin nė shumė fise si: getėt,dakėt,ndofta dhe tribalėt etj.,ndėrsa pėr disa fise nė perėndim si dardanėt e peonėt diskutohet nėse kanė qėnė trakas apo ilirė.Trakasit ishin tė ndarė nė shumė fise ,e trakishtja flitej nė shumė dialekte. Dakėt dhe getėt pas njė lufte tė gjatė e shumė tė ashpėr me perandorėt romak nė kohėn e Trajanit perandor u asimiluan.Raporti gjuhėsor midis dakasve dhe trakasve tė mirėfilltė nuk ėshtė shumė i qartė.Nga trakishtja kemi vetėm mbishkrime tė paka, unaza e arit e Ezerovos gjetur mė1912,e me alfabetin grek-jonik e me shkrim tė vazhdueshėm.Mbishkrimet janė tė vėshtirė pėr tu kuptuar edhe pėr faktin se janė bustrofedon ,me njė termė grek ,domethėnė “si kau nė arė”Ka mbishkrime pėr shembėll qė nisen edhe nė greqishten e vjetėr nga e djathta nė tė majtėn e pastaj nga e majta nė tė djathtėn,kėto quhen bustrofedon(Zonja Nermin Vlora Falaski e quan shkrimi lėvizjes sė gjarpėrit )Fusha e Plovdivit Bullgari ėshtė plotė me kodėrvorre,si i thonė malėsorėt tanė,tuma ,dhe nė to kanė dalė nė dritė disa mbishkrime .Midis disa dijetarėve qė i kanė interpretuar kėto mbishkrime ėshtė edhe Vladimir Georgiev.

    Iliririshtja
    Nė perėndim tė trakasve kanė banur ilirėt.Ky popull pėrfshinte krejt perėndimin e Gadishullit ballkanik duke nisur me Vardar e Moravė gjer nė Adriatik dhe nga Panonia e kėndej nga Istria gjer poshtė nė gjirin e Artės,simbas dėshmisė sė autorėve grek,tė cilėt thonė qė kush hyn nė kėtė gjirin e Ambrakisė ka djathtas grekėt e majtas barbarėt.Grekėt me fjalėn “barbarėt” quanin gjithė ata popuj qė nuk flisnin greqisht.Dihet se njė degė e ilirishtes pas gjithė gjasėsh ka qėnė dhe mesapishtja nė Italinė jugore.Emri “ilir” ėshtė pėrhapur nė njė periodė historike jo fortė tė lashtė,duke dalė nga njė emėr fisi e duke u shtrirė nė mbarė fiset me gjuhė ilire,njė dukuri e shpeshtė nė emėrtimet e popujve.Nė Iliadėn e Homerit ky emėr nuk del e aq mė pak nė mbishkrimet egjiptiane ,qė janė shumė mė tė motshme .Pėrkundrazi emri i dardanėve del jo vetėm nė Iliadė,po edhe nė dokumentet e egjiptasve.
    Makedonishtja
    Makedonishtja,njė tjetėr gjuhė indoeuropianenė qendėr tė Gadishullit tė Ballkanit,u asimilua qė nė kohėn antike nga ana e greqishtes.Shkenca mė objektive e pa paragjykime ka konstatuar se nė thelb makedonishtja ka qėnė njė gjuhė mė vete ,e pavarur nga greqishtja.Nė biografine Aleksandrit Kurt Rufi ,thotė se nė njė grindje me Filotėn Aleksandri e grishi atė qė tė mbrohej ose greqisht ose makedonisht.Filipi mbreti i makedonasve merrte pjesė nė lojnat Olimpike, sepse krenohej pėr stėrgjyshin e tij Herakliun.
    Pellazgjishtja
    Qė nga shekulli I 19-tė ėshtė folė shpesh pėr pellazgjishten,pėr gjuhėn e pellazgėvet,tė cilėt i pėrmend Homeri, pastaj Herodoti e tė tjerėt e pėrmendin si njė popull tė zhdukur nė kohėn klasike.Gjuhėsia e re mendon se ka qėnė gjuhė indeoeuropiane ,edhe disa fjalė tė paspjeguara me elelementin grek i kanė spjeguar si tė pellazgjishtes.
    Shqipja
    Burimi i shqipes mund tė jetė a prej ilirishte,a prej trakishtes ,apo prej njė burimi tė dyfisht iliro-trak,pėr arsye gjeografike e historike mė shumė gjasė ka qė shqipja rrjedh nga njė dialekt i ilirishtes.
    Greqishtja
    Greqishtja bashkė me hetitishten pėrbėjnė dy nga gjuhėt mė lashtėrisht tė dokumentuara indoeuropiane.Si teksti mė i vjetri konsideroheshin epet e Homerit(shek VIII-VII) ,por me zbulimet e reja qė janė bėrė ėshtė konstatuar se greqishtja ėshtė shkruar nja shtatė shekuj para homerit ,diku nė shekullin XV-XVI para epokės sė re.Nė mbishkrimet e faraonėve aty nga shekulli X del emri i akeasve ai mė i pėrmenduri nė epopetė e Homerit.Po edhe mė pėrpara ,nė mbishkrimet hetite nga shekulli XV ,permenden marrėdhėniet qė kishte mbretėria e hetitėve me Ahhijavėn,qė gjuhėtarėt e kanė interpretuar si vendi i akeasve.Dihet se greqishtja ndahej nė mjaft dialekte,tė diferencuara qė nė fillim.Dialekti jonik me degėn e atikishtes ,i cili flitej nė disa ishuj edhe nė Azi tė vogėl ,u bė edhe gjuha letrare nė Greqi.Nė dialektin jonik-atik janė shkruar dhe epopetė e Homerit,megjithėse ka Homeri disa dialektalizma mė veriore ,qė quhen eolizma.Nė ishullin Lesbos ,nė pjesėn verilindore tė Greqisė,flitej dialekti eolik,nė tė cilin kanė shkruar Alkeu,poetesha Safo etj.Disa e pėrfshin dialektin eolik si mė vete, disa si degė veriore tė akeishtes e cila pėrfshinte edhe dialektin e Kipros,atė tė Arkadisė dhe disa dialekte tė Peloponezit.


    DORISHTJA
    Dorishtja ėshtė dega e tretė ,dialekti qė flitej nė pjesėn veriperėndimore.Dorishtja ndahej dysh:-dorishtja e Peloponezit,me Spartėn (lakonishtja) dhe dialektet veriperėndimore ,Etoli,Akarnani,.Dorisht flitej edhe nė ishullin Kreta po dhe nė anėn tjetėr Magna Graecia(Greqia e Madhe)Aty nga shekulli III para erės sė re u bė njė bashkim i dialekteve nė njė guhė letrare tė vetme ,qė quhet koine.Nė koine janė shkruar edhe gjithė shkrimet fetare tė ungjijve ,tė biblės etj.Nė Peloponez (More),nė pjesėn lindore,ka njė dialekt tė sotėm qė quhet cakonishtja,qė ėshtė mbeturinė e dorishtes.Edhe nė Italinė Jugore ,Kalabria jugore ,flitet njė greqishte nė tė cilėn ka mbeturina tė dorishtes.Kufijtė e greqishtes me dialektet jogreke tė Epirit ,me gjuhėn e fiseve epirjote si thesprotėt,molosėt etj. janė nė Ambraki.Po greqishtja pastaj fitoi terren nė pjesėn veriore nė dėm tė elementit shqiptar,sllav etj,Nė kohėn antike greqishtja ,pėrveē se nė Greqi ,siē e dime nga historia ėshtė folur edhe nė njė pjesė tė konsiderueshme tė viseve bregdetare tė ndryshme tė Mesdheut,nė kolonitė greke qė shkonin qė nga Spanja,Franca jugore e Italia,nėpėr Ballkan gjer nė Det tė Zi. Grekėt ishin njė popull tregtar dhe natyrisht themeluan kolonitė e veta me karakter tregtar,tė cilat pastaj mbajtėn edhe lidhjet me vendet mėmė nga tė cilat ishin shpėrngulur. Pėr historinė e greqishtes ka rėndėsi tė madhe qė janė zbuluar mbishkrime por interpretimi i tyre nga greku Mihail Ventris dhe anglezi J.Chadwick ,ish punonjės tė shėrbimit tė Intelligence Servicit anlez arritje e madhe .Ata morėn e studiuan mbishkrimet qė ishin gjetur mė pare nė Knosos tė Kretės dhe nė qytetet Mikenė dhe Pylos (sot Navarin) nė More,qė pėrmendet nė Odisenė e Homerit si rezidenca e Nestorit .Kėto mbishkrime Ventris me njė vėshtrim gjenial i zbėrtheu mė 1953 dhe u konstatua qė aty kemi tė bėjmė me mbishkrime greke afėrsisht tė shekullit XV-XIV ,tė kohės rreth 1400 para erės sonė.Ky zbulim ka bėrė njė revolucion nė historinė e greqishtes.Quhet edhe Lineari B ,domethėnė shkrimi vijor, linear.


    Mikenishtja
    Mikenishtja ėshtė edhe sot nė studim e sipėr .Mendimet e dijetarėve pėr pozitėn e mikenishtes ndaj dialekteve tė ndryshme tė greqishtes qė njohim nga koha historike ,ndaj jonishtes ,ndaj akeishtes mendimet ndahen.Ka disa dietarė qė thonė se mikenishtja ka qėnė dialekt mė vete ose qė shohin ndonjė afėri me kėtė apo atė dialekt.Sidoqoftė ,ėshtė faza mė e vjetėr e greqishtes .Ajo bashkė me shkrimet e hetitishtes pėrbėjnė dokumentet mė tė vjetra tė gjuhėve indeoeuropiane nga ana e kohės,mė tė vjetra se Vedet e indishtes.Nė Kretė janė folur dhe tė tjera gjuhė,ndėr to sidomos eteokretishtja,e cila nga mbishkrimet e gjetura shihet se nuk ėshtė gjuhė indeoeuropiane..

    Gadishulli italik ose apenin
    Sot Italia ėshtė homogjene nė pikėpamjen e gjuhės,me pėrjashtim tė disa kolonive (arbėreshe ,greke,gjermane )Nė kohėn antike,nė kohėn e Romės,flitej nė veri gjuha e galėve ,nė Veneti venetishtja ,nė trevat qėndrore etruskishtja ,umbrishtja e latinishtja nė Romė,oskishtja ,mesapishtja nė Jug etj.Sundimi I Perandorisė romake i rrafshoi kėto edhe u asimiluan gjithė kėto gjuhė.Gjuhėt italike tė mirėfillta ndahen nė dy degė-dega e latinishtes qė pėrfshinte edhe faliskishten,gjuhėn e faliskėve afėr Romės edhe tė qytetit Preneste,edhe dega e osko-umbrishtes qė pėrfshinte oskishten nė pjesėn jugore ,nė anėt e Pompeit deri poshtė afėr Kalabrisė,si dhe gjuhėn e disa fiseve italike si marucinėt,pelignėt,marsėt,samnitėt etj.,edhe dega ėshtė gjuha e umbrėvet nė Umbrie dhe nė anėt e Ankonės.
    Latinishtja

    Prej latinishtes dokumentet mė tė para janė tė shekullit V(latinishtja e vjetėr) pastaj vjen mbishkrimi I shtyllės sė Forumit romak,qė ėshtė I shekullit III para erės sė re.Prej umbrishtes kemi shtatė rrasa metali ,bronzi,qė quhen Rrasat iguvine,tė shekullit II para epokės sė re.Kėto gjuhė largohen mjaft nga latinishtja Ka tė dhėna qė e bėjn ė mjaft afėrmendsh mendimin qė qenė gjuhė tė ndryshme e qė bashkėjetesa nė itali e nė njė territor relativisht tė ngushtėi afroi nga pikėpamja gjuhėsore ,sidomos me ndikim nga ana e Romės.Prandaj kėtu sundon koncepti i integrimit. E dimė nga historia se me zotėrimin e gjatė tė perandorisė remake u romanizuan njė pjesė e madhe e Europės ,sidomos e Europės mesdhetare.Kėshtu prej latinishtes popullore kanė rrjedhur bijat e latinishtes ,qė janė portugalishtja,spanjishtja,katalanishtja,provencal ishtja,frengjishtja,italishtja,sardishtja,retoroma nishtja nė Europėn perėndimore.Nė Gadishullin e ballkanit ,nė atė trevė qė i pėrket romanitetit lindor kemi dalmatishte dhe rumanishten.Dalmatishtja flitej nė kohėn e mesme e gjer nė fillim tė kėtij shekulli.I fundit qė rrontr dhr fliste kėtė gjuhė ishte njė Udina Burbur(vdiq mė 1898)nė ishullin Velja(Veglia).Dalmatishtaj pėrdorej nė Dubrovnik e nė mbarė bregdetin dalmatin nė kohėn e mesme .Ajo ndahet nė dy dialekte ,dialekti I Dudrovnikut dhe dialekti I ishullit Velja.(studiuses tė dalmatishtes linguisti Italian M.Bartoli dhe Petar Skoku dijetari I Zagrebit)

    Rumanishtja
    Rumanishtaj ndahet nė katėr degė dialektore –rumanishtja nė Rumani(dakorumanishtja),rumanishtja nė vise tė ndryshme tė Ballkanitqėndror e jugor(aromumishtja) dhe meglenishtja afėr Selanikut edhe istrorumanishtja nė Istri.(Dijetari rumun Silviu Dragomir ka bėrė vepėr tė madhe pėr rumunėt perėndimor)Edhe moldavishtja ėshtė njė dialekt i rumanishtes.

    Venetishtja
    Nė Veneti flitej venetishtja .Mė pare mbahej si njė degė e ilirishtes ,po tani linguistika ka ardhur nė pėrfundimin qė ka qenė njė gjuhė mė vete,po mjaft e afėrme me gjuhėt italike..Ka pasur mbishkrime (tė gjetura nė Este ,nė luginė tė lumit Piave edhe gjetkė)qė fillojnė nga shekulli VI para epokės sė re dhe vijnė gjer nė shekullin I.Nė Itali veriore tė lashtė ka qėnė folur edhe lepontishtja nė jug tė Alpeve ,ligurishtja nė Liguri,retishtja nė Alpet,e cila bashkė me etruskiushten e Italisė qėndrore duket se ka qėnė gjuhė joindeoeuropiane po me disa element indoeuropiane.Pastaj pikenishtja ,mesapishtja etj.,nė Siqeli sikulishtja me sikanishten.Nė periudhėn romake kėto gjuhė ishin zhdukur.

    Keltishtja
    Nė perėndim tė Italisė dhe nė veriperėndim ishte dikur grupimi madh i gjuhėve kelte.Keltėt kanė qenė njė nga popujt mė tė pėrapur nė kohėn historike ,sidomos protohistorike tė Europės,duke jetuar nė mbarė Francėn ,nė njė pjesė tė mire tė Spanjės ,nė Italinė veriore ,nė Panoni e gjetkė.Ata zbritėn pastaj nė Greqi,nė Det tė Zi edhe mė vonė shkuan nė Azi tė Vogėl.Pra njė nga popujt mė tė pėrhapur nė Europėn e lashtė,po qė me kohė u rrudhėn nė numrin tyre,pjesėrisht duke u romanizuar,pjesėrisht duke u gjermanizuar ,qoftė nė Gjermani nga gjermanėt e vjetėr,pastaj nė Angli nga anglosaksonėt.Gjuhėt kelte ndahen neė dy grupe:keltishtja kontinentale dhe keltishtja ishullore.
    Nė keltishten kontinentale pėrfshihet gjuha e zhdukur e galėve nė Francė dhe nė italinė veriore (Gallia transalpine dhe Gallia cisalpine ,pėrtrej e kėtej alpeve)Edhe njė pjesė e mirė e poetėve tė Romės ishin nga kjo popullsi.
    Keltishtja ishullore ndahet nė dy degė.Grupi gelik ,qė pėrfshin irlandishten nė Irlandė,Skotishten nė Skoci dhe manishten nė ishullim Man.Skotishtja rrjedh nga njė shpėrngulje irlandezėsh nė kohėn e mesme. Dega tjetėr ėshtė dega britanike ,e cila pėrfshin ymrishten nė Wales(Uells) edhe kornishten nė Cornwall(sot e zhdukur),si dhe bretonishten nė Bretagne tė Francės,tė shpėrngulur prej Anglie nė shekullin V tė epokės sė re . Nga keltishtja janė mbishkrimet Ogam nga irlandishtaj qė datohen tė shekullit IV-VI tė epokės sė re.Sot gjuhėn kelte e flasin skocezėt ,irlandezėt etj.

    Gotishtja
    Gjuha e gotėve (gjuhėt gjermanike lindore ) ishte gotishtja .Ostrogotėt dhe visigotėt shkuan nėpėr ballkan ,qėndruan ostrogotėt nja 150 vjet edhe nė Shqipėri,ku u shpėrngulėn pėr nė Itali.Aty ostrogotėt u zhdukėn, visigotė shkuan nė Spanjė edhe u mundėn nga arabėt.Gotishtja ka rėndėsi kryesore pėr gjuhėsinė.Aty nga shekulli IV I epokės sė re nė Mėzi(nė Bullgarinė e sotme )peshkopi got Wulfila pėrktheu ungjillin nė gotisht.Ky ėshtė njė nga dokumentėt mė tė vjetra tė gjuhėve gjermanike.Njė grup i gotėve shkoi nė Krime.Bashkė me gotėt bėjnė pjesė eshe disa popuj qė ne i njohim nga historia ,siē janė vandalėt,rugėt,skirėt,herulėt.


    Nordishtja
    Nordishtja pėrfshin dy nėndegė,perėndimoren(norvegjishtja me islandishten) dhe lindoren(danishtja me suedishten).Quhen edhe gjuhė nordike ose skandinave.Dokumente mjaft tė vjetėr janė Runet qė janė shkruar nė Danimarkė qė i pėrkasin shekullit III tė epokės sė re.Nga islandishtja e vjetėr kemi Edda-n njė pėrmledhje sagash.Dega perėndimore pėrfshin anglishten edhe gjermanishten si dy gjuhė kryesore ,pastaj frizonishten nė Holandė ,e cila afrohet mė forte me anglishten.Nga njė dialekt i gjermanishtes si gjuhė mė vet u shkėput hollandishtja disa shekuj mė parė.Ėshtė njė gjuhė e cila nė gjermanishten sot dėgjohet si njė dialekt i frankishtes sė vjetėr.E afėrt me tė ėshtė flamandishtja ndėr flamandė tė Belgjikės.Monumenti mė i vjetėr i gjuhėve gjermanike (dhe i gjuhėsisė indeoeuropiane) ėshtė njė pėrkrenare e gjetur nė Negau nė Austri,e quajtur “Pėrkrenarja e Negaut” qė i pėrket viteve tė para tė shekullit I era e re .
    Anglishtja ndahet nė anglishten e vjetėr,nė anglishten e mesme dhe nė anglishtebn e re .Nga anglishtja e vjetėr kemi sidomos eposin qė quhet Beowulf.
    Gjermanishtja gjithashtu ndahet nė gjermanishten e vjetėr ,gjermanishten e mesme dhe gjermanishten e re .Epopeja e Nibelungėve ėshtė e gjermanishtes sė mesme ,kurse eposi i Hildebrandit i takon gjermanishtes sė vjetėr. Nė bazė tė gjuhės sė kancelarisė saksone,bazuar edhe nė dialiktin sakson Lutheri pėrktheu biblėn ku hodhi edhe bazat e gjermanishtes letrare qė pėrdoret sot.

    Gjuhėt baltike
    Lituanishtja dhe letonishtja janė dy gjuhė tė gjalla .Lituanishtja njihet qė nga viti 1547.Lituanishtja ka ruajtur tiparet mė arkaike tė ēdo gjuhe tė gjallė indeoeuropiane .Letonishtja paraqet njė karakter gjuhėsor mė tė ri.Njė gjuhė e vdekur baltike ėshtė edh prusishtaj e cila u zhduk nė shekullin e XVII,u asimilua nga gjermanishtja.Nga shekulli XVI prej kėsaj gjuhe kemi ndonjė glosar,katekizėm,a ndonjė pjesė ungjilli.Ndėr to gjuhė ėshtė edhe kurlandishtja qė ėshtė zhdukur me kohė

    Gjuhėt sllave
    Gjuhėt sllave ,kjo familje e madhe gjuhėsh pėrfishin tri degė:
    Sllavishten lindore me rusishten,,rusishten e bardhė(bjellorusishten) e me ukrainishten.
    Sllavishten perėndimore me polonishten ,ēekishten,sllovakishten,sobishten,kashubishten ,qė janė edhe sot tė gjalla ,ndėrsa njė gjuhė slave perėndimore ,polabishtja ,me kohė ėshtė zhdukur
    Gjuhėt sllave jugore : sllovenishtja,serbokroatishtja,bullgarishtja dhe maqedonishtja .
    Dihet se dy vėllezėrit Cirili dhe Metodi ,pėr sunduesit e Moravisė aty nga shekulli IX pėrkthyen nė dialektin e tyre tė anėve tė Selanikut tekstet biblike me alfabet tė marrė prej greqishtes ,po tė modifikuar ,qė quhet alfabet cirilik.Popujt slave me besim ortodoks kanė pėrdorur dhe pėrdorin edhe sot nė njė pjesė tė madhe alfabetin cirilik,po tė tipit tė ashtuquajtur uncial.Nė Kroaci ka qėnė pėrdorur dhe glagolishtja .Nė kohėn e dy vėllezėrve Cirili dhe Metodi gjuhėt sllave kanė qėnė shumė afėr njėra tjetrės ,gati si tė thuash njė sllavishte e pėrbashkėtNė kėtė mėnyrė tekstet e shkruara nė njė dialekt tė anėve tė Selanikut kuptoheshin fare mire te sunduesit e Moravisė.

    Metoda krahasimtare
    Ē’duhet kuptuar me konceptin indoeuropian dhe si duhen kuptuar marrėdhėniet e afėrisė qė kanė gjuhėt indeoeuropiane me njėra jatrėn.Shqip afėri i thonė ,jemi tė afėrm ,farefisni.Nė njė kuptim tė pėrgjithshėm .tė gjitha gjuhėt e botės kanė tipare tė pėrbashkėta nė kuptimin ,tė gjitha gjuhėt shqiptohen me tinguj qė formohen nė organet e shqiptimit,kanė elemente gramatikorė,kanė leksikė etj. Dijetarėt e gjuhės duke studiuar dukurinė e karakterit historik tė gjuhės ,mbėshtetur nė karahasimet e brendshme tė zhvillimit tė saj ,domethėnė nga e tashmja nė tė kaluarėn dhe anasjelltas , si dhe kur krahasojmė dialektet e sė njejtės gjuhė tė sė njejtės periodė.Ka edhe krahasime tė jashtme kur krahasojmė lėndėn gjuhėsore tė njė gjuhe me atė tė njė gjuhe tjetėr.Gjuhėsia vepron me tė dy karahasime njėherazi .Dijetarėt qė nė shekullin e kaluar kanė vėrejtur se kėto gjuhė kanė trajta ,elemente ,fjalė,forma gramatikore tė afėrta , si p.sh.Folja “jam” nė vetėn e tretė njejės nė indishten e vjetėr i thonė asti,nė greqishten e vjetėr esti ,shqip ėshtė-ashtė , latinisht est , gjermanisht ist, lituanisht esti ,sllavishtja e vjetėt kishtare jestb edhe pse nuk janėkrejt identike duket qartė qė janė si shkėndia tė njė tipi tė pėrbashkėt. Dijetarėt e ardhshėm do t’ju duhet tė merren mė fortė me trajtat gramatikore,sepse njė gjuhė mund njė pjesė tė madhe tė tė leksikut,bie fjala shqipja,por ruan pėr bukuri trajtat gramatikore. Njė gjuhė qė humb trajtat gramatikore mund tė themi se ajo gjuhė ka marrė rrugėn e zhdukjej (Ēabej)
    Tashmė dihet se prej latinishtes kanė rrjedhur gjuhėt romane si:spanjishtja,frengjishtja,italishtja, etj..Trajtat e gjuhėve romane nuk janė njėsoj njėra me tjetrėn . Kjo tregon se latinishtja ka pasur zhvillime tė veēanta nė provincat e ndryshme romake tė Europės . Latinishtja u perhaps nė mbarė Europėn,por popujt qė e kan folė,as nė Romė as nė Itali nuk kanė qėnė njė popull homogjen.Ne dime se u romanizuan galėt,etruskėt,samnitėt,mesapėt,trakasit etj.tė cilėt sollėn edhe shqiptime tė veēanta nė kėtė gjuhė qė pėrvetėsuan.Kėshtu afėrsisht mund tė ketė ndodhur e dhe me gjuhėt indoeuropiane tė cilat pėr afėritė qė shfaqin duhet tė kenė pasur njė gjuhė meme,qė pėr professor Ēabejin duhet tė ketė qėnė njė indoeuropjanizim i elementėve heterogjenė.Historia –thotė professor Ēabej –na tregon se nuk ka njėsi etnike nė njėsinė gjuhėsore.Gjuha pėr amerikanėt sot ėshtė njė element bashkues ,po ne e dime nga historia se atje ka pasur integrim elemenėsh shumė heterogjenė ,qė morėn njė gjuhė tė pėrbashkėt.Pėr amerikanshen ka ndodhur procesi i sintezės ,ndėrsa pėr latinishten procesi analitik ,largimi gjithmonė progresivisht njėra nga tjetra e gjuhėve romane.I sollėm shembuj e mėsipėrm pėr tė treguar se si mund tė rindėrtohet gjuha mėmė indeoeuropiane brenda njė procesi logjik. E rėndėsishme ėshtė qė kėto forma t’i shohim historikisht ,qė tė arrihet tė kuptohet edhe forma e tyre e sotme.Ēdo rindėrtim qė mund tė bėjmė ėshtė i karakterit gjuhėsor.Gjuha ėshtė njė process nė zhvillim tė pėrhershėm .
    Shkurtimorja u pergatit nga Stavri Trako

Tema tė Ngjashme

  1. Huazimet e gjuhėve tė huaja nga gjuha shqipe
    Nga bela70 nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 650
    Postimi i Fundit: 06-03-2024, 14:35
  2. Shqipja, gjuha qė lindi gjuhėt indoevropiane
    Nga dodoni nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 86
    Postimi i Fundit: 16-06-2023, 14:08
  3. Fjalori latin-shqip i Frank Bardhit
    Nga King_Gentius nė forumin Historia shqiptare
    Pėrgjigje: 2
    Postimi i Fundit: 18-01-2006, 23:46
  4. Shqipja, Gjuha Qė Lindi Gjuhėt Indoeuropiane
    Nga Kuksjan_forever nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 08-09-2003, 14:39
  5. Pastėrtia e Gjuhės Shqipe
    Nga AsgjėSikurDielli nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 26-03-2003, 03:41

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund tė hapni tema tė reja.
  • Ju nuk mund tė postoni nė tema.
  • Ju nuk mund tė bashkėngjitni skedarė.
  • Ju nuk mund tė ndryshoni postimet tuaja.
  •