Masakra e Tivarit -1945
Nga: Azem Hajdini
Hyrje
Pse u masakruan 3.760 Shqiptarė partizanė tė grupit tė dytė, nė fillim tė vitit 1945 nė Tivarė tė Jugosllavisė ?
- Poqese i bėjmė njė retrospektivė historisė do tė shohim se Sėrbija qėllim kryesor gjatė shekujve ka pasė dhe ende ka ēfarosjen fizike tė Shqiptarėve. Kėtu duhet kėrkuar edhe pėrgjigjen nė rastin e Tivarit. Ky rrėfim imi kėtė e deshmon padyshim.
I Mobilizimi i Shqiptarėve te moshes 16 deri nė 65 vjeē nė fillim tė vitit 1945 dhe dėrgimi i tyre nga Kosova nė frontin e Sremit e tė Trieshtės kishte qėllim kryesor largimin e popullatės sė aftė Shqiptare nga kjo trevė pėr t' ua lėnė brigadave serbe e malazeze duart e lira tė veprimit nė Kosovėn e ēliruar. Nė kėtė mėnyrė iu lehtėsua realizimi i planit tė ndyrė tė masakrit ndaj popullatės sė pambrojtur, siē ndodhi nė Skenderaj polac Gllogovc Gjilan e shumė vise tjera tė Kosovés.
II Synimi tjetėr i kėsaj tradhtie ishte pengimi i realizimit tė vendimeve tė Konferences sė Bunjajt tė Gjakovės ku siē dihet mė 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944 u miratua rezoluta e cila u mundėson Shqiptarėve tė Kosovés pas luftės vetėvendosjen deri nė shkėputje. Pėr kėtė, u tha, garancia ėshtė Ushtria Nacional - Ēlirimtare e Jugosllavisė e ajo e Shqipérisė. Pėrveē kėtyre, kėtė e garntojnė edhe aleatėt e mėdhenj - Bashkimi Sovjetik, Anglia e Amerika ( Karta e Atlantikut, Konferenca e Moskės dhe e Teheranit ).
III Populli thot: << Nėse ėshtė ngrėnė pitja, tepsia ka mbetur >>. Pėr kėtė ( ekzistojnė ) dokumentet zyrtare tė botuara nė libėr tė veēantė tė tė Kėshillit populluer tė Krahinės sė Kosovė - Metohisė 1943 - 1953 i shtypur nė Prishtinė mė 1955.
IV Dhe nė fund, Tivari ishte zgjedhur si vend mė i pėrshtatshėm pėr masakrėn e madhe tė Shqipatarėve nga se nė njė anė ishte i rrethuar nga deti, nė tjetrėn nga shkėmbinjtė e poashtu edhe ishte atėbotė i izoluar nga komunikimet e opinionit.
Pikėrisht pėr shkak tė dėshirės qe kjo ēeshtje tė mos mbetet nė harresė, vendosa publikisht ta njohtoj opinionin.
TRAGJEDIA E TIVARIT
Qė nė fillim po ceku se unė - luftėtar i gjallė dhe pėrjetues i kėsaj tragjedie, pėrkundėr klimės gjithnjė tė pavolitshme qė po mbretėron nė Kosovė me dekada nėn sundimin bolshevik monist tė regjimit serb, qysh nė nėntorin e vitit 1966 lidhur me kėtė vepėr mizore e tė papresedencė nė histori, kam kėrkuar ndriēimin e saj nė parashtresen qė ua kam bėrė Komitetit Qendror tė LKJ, KQ, LKS, KK, LK tė Kosovės dhe Komitetit komunal tė LK tė Mitrovicės, me ē' rast kam kerkuar zbulimin dhe demaskimin e atyre qė ndėrmorrėn kėtė masakėr.
Lidhur me pėrgjegjet e marra do tė ndalem mė gjėrsisht nė fund tė kétij shkrimi.
* * *
Siē dihet, Proklamatės sė Partisė Komuniste tė Shqipėrisė dhe PKJ me tė cilėn ftoheshin shtresat e gjera popullore nė kryengritje kundėr fashizmit, unanimisht iu pėrgjegjen edhe shqiptarėt e Kosovės, tė cilėt rrokėn armét dhe krah pėr krah me kombet dhe kombėsitė e tjera luftuan kundėr pushtuesve tė pėrbashkėt deri nė fitoren definitive dhe ēlirimin e vendit.
Nė fillim tė vitit 1945, kur fashizmit duhej dhėnė grushtin vendimtar dhe tė arrihej fitorja mbi armikun, njė numėr i madh i Shqiptaréve pjestarė tė aradhave partizane me pėrvojė nga vitet 1943 / 45 si dhe njė numėr vullnetarėsh tė tjerė qė u mobilizuan atėbotė, u caktuan tė shkojnė nga Kosova nė vijėn e Frontit tė Trieshtės pėr dy qellime themelore:
--- Qė t" ia presin vijėn e frontit armikut tė fortifikuar nė frontin e Sremit, pėrkatėsisht t' u bėhet e pamundur forcave naziste tė tėrhiqen nė Austri apo Itali dhe.
--- Tė marrin pjesė nė ēlirimin e Trieshtės dhe tė Istrisė, sė bashku me njėsité e tjera tė UNĒ - sė para se tė hynin nė kéto troje njėsitė anglo - amerikane, nė mėnyrė qė kėto territore t' i bashkangjiten shtetit amė - Jugosllavisė. Pėr kėtė qéllim nuk duhej kursyer asgjė e as numri i viktimave. Pėr arritjen e kėtij qéllimi janė nevoitur edhe forca tė mėdha si pér nga numri ashtu edhe pėr nga cilėsia luftarake.
Tė bindur nė idealet e larta qė shtronte para nesh fakti se shkonim nė front pėr tė ēliruar vendin, nė asnjė moment nuk na shkonte mendja se ndaj nesh pėrgaditej njė kurth monstruoz e djallézor. Pėrkundrazi, nga tė gjitha viset e Kosovės u tubuam mė se 4.600 veta, mė se 99 pėr qind shqipatarė, pėr tė marrė rrugėn e Tivarit.
Ē' ėshtė e vėrteta, ne kishim dėgjuar se edhe njé grup i ngjajshėm ėshtė nisur po nė kėtė rrugė para nesh, edhe ata pa ditur se ishin destinuar tė bėhen viktima tė njė masakri tė paskrupullt qė pėr nga monstruoziteti nuk ka edhe njė shembull nė historinė e njerėzimit. Jemi tė bindur se as << Oshvienēini >> i Polonisė e << Mathauzeni >> i Austrisė nuk kanė qenė me siguri mė tė rėnda, aq mė parė kur dihet se nė llogoret e lartėcaktuara kanė pėsuar kundėrshtarét e nacizmit, kurse nė Tivar masakri ėshtė bėrė pikrisht ndaj bashkė - luftėtarėve dhe popullit duarthatė.
Piknisje e kėtyre forcave ushtarake nė grupe ishin qendrat e rretheve dhe ato komunale tė Kosovės. Nė njėrėn nga kėto ku isha edhe unė e pėrbėnin ushtarėt e aradhave partizane tė rrethit tė Mitrovicės, tė Shalės sė Bajgorės dhe tė Drenicės, vullnetarė dhe shumė tė mobilizuar nga kėto anė nė njė numėr tė pėrgjithshem qė arrinte nė 1. 1oo - 1. 2oo luftėtarė.
Nė rrugė e sipér drejt Prizrenit ky numėr gjithnjė rritej, kėshtuqė me numrin e luftėtarėve qė na u bashkuan nga qendrat e rretheve dhe komunave tė Vushtrisė, Besjanės, Prishtinės, Kaēanikut, Gjilanit, Lipjanit, Shtimjes, Therandės, Burimit, Pejsė Gjakovės, Rahovecit, Dragashit, Prizrenit e viseve tė tjera u bėmė mbi 4.6oo veta. Ėshtė interesant pėr theksuar se nė nismė qė nga Mitrovica e deri nė Prizren kemi qenė tė organizuar nė njėsi ushtarake formacionesh tė ndryshme gjithnjė nėn komandėn e oficerėve ushtarakė shqiptarė dhe se komandohej nė gjuhėn Shqipe.
Mirpo, nė vendtubimin qendror nė Prizren u bė riorganizimi i pėrgjithėshem dhe nė fjalėn e rastit qė na e mbajten dy oficerė tė lartė dhe dy civilė, na u tha ndėr tė tjera nė gjuhėn shqipe dhe serbokroate se nė pjestarėt e kėtyre njėsive llogaritet shumė dhe se duhet tė mburremi me misionin qė na ėshtė besuar sepse do tė japim kontributin tonė nė ēlirimin e Istrisė dhe Trieshtės, tė popujve qė aq shumė kanė vujtur nėn okupimin e huaj si dhe t' ia prejmė vijėn e frontit tė Sremit , me ē' gje do ta shpetojmė ēlirimin e vendit dhe kapitullimin e nacizmit.
Poashtu na u komunikua se :
a )- Nė kėtė marshutė janė nisur 4.580 luftėtarė
b )- pér shkak tė rrugės sė gjatė deri nė Tivar, rrugė kjo e cila do tė kalohet nėpėr territorin e Shqipėrisė kėmbė, tė gjithė ata qė posedojnė armė t' i dorėzojnė e mos t' i bajnė pėr sė rėndi. U theksua se kjo vlen edhe pér oficerėt dhe nėnoficerėt Shqipatrė sepse, siē u tha, ata mbajnė armė hetorogjene si gjermane, italiane, bullgare etj., kurse porsa tė mbėrrijnė ne Kroaci do tė armatosen tė gjithė me armė mė moderne angleze.
Pėrcjelljen tonė, thanė ata, tash e tutje do ta sigurojnė oficerėt dhe ushtarėt e rryer serbė e malazezė, kinse pėr tė na mbrojtur mė mirė prej ēfardo rreziku nė rrugė.
c )- Posa tė mbėrrihet nė Kroaci, do tė bėhet riorganizimi i kėtyre njėsive nė brigada, batalone, ēeta e togje, kurse udhėheqjen me to do ta rimarrin oficėret e ē' armatosur shqiptarė.
Duke qenė tė sinqertė, tė ēiltėr e tė pastėr nė shpirt, sikurse e ka zakon shqipatri, e tė bindur se Partia komuniste nuk do ta ndjek politiken e shfarosjes sė Shqiptarėve siē ishte nė Jugosllavinė e Vjetėr, urdhėrat qė na i dhanė kėtu i respektuam e mandje i vlersuam si humane dhe shprehje kujdesi ndaj nesh. Askush nuk dyshonte se pas kėsaj fshehej njė dramė e vertetė pėr popullin Shqiptar, e pa shenuar nė histori. Fjalėt dhe parullat se po shkojmė nė front si dhe lėnja e armėve kinse pėr tė na kursyer nga mundimet e rrugės sė gjatė, ishin vetėm mashtrim pėr te realizuar mė lehtė qėllimin, nga se duarthatė s' ka rezistencė, ndėrkaq Tivari ishte zgjedhur si skuta mė e izoluar e Malit tė Zi, ku largė prej tė gjitha lidhjeve komunikative, nė mėnyre mė tė padiktueshme do tė ekzekutohej krimi i paparė nė Histori. Konfiguracioni i terrenit me shkambinjė kanjone e det te gjerė ofronin mundėsi ideale qė tė pėrbinin pa gjurmė te gjitha viktimat dhe kufomat e masakrit dhe keshtu krejt kėtė krim ta mbulojė terri dhe heshtja, pa depėrtua asnjė fjalė dhe e dhėnė nė opinion, e mos te flasim mė pér ndonjė jehonė mė tė madhe ne vend apo jashtė tij.
Planifikuesit e kėtij masakri nuk ka mundur madje t' i kėnaqė as dėrgimi i kétyre 4.6oo Shqipatarvė nė frontin e Treshtės, qė atje tė vriten nga armiku fashist. Tė pėrshkuar deri nė palc me urrejtje shoviniste antishqiptare, ata donin qė vet, nė mėnyrė ekzeltative tė shfryhen e kėnaqen me sadizmin e vet shtazarak.
Nė Prizren qėndruan dy ditė, derisa u tubuam tė gjithė dhe derisa u bė riorganizimi nė njėsi. Nga Prizreni, kolona e jonė e gjatė u nis nė drejtim tė territorit tė Shqipėrisė, e pėrcjellė tash nga pjestarėt e brigadave serbe e malazeze tė armatosur deri nė dhėmbė, e qė kishin pėr qėllim gjoja ta sigurojnė marshutėn.
Me tė kaluar tė kufirit tė Kosovės, sjelljet e mėparshme sadopak korrekte tė pėrcjellėsve tanė tė cilėt prej Mitrovicės e deri ne Kukės, megjithate i ngjanin sjelljeve te bashkėlutetarėve, kėtu e tutje tashmė u shėndrruan nė sjellje tė armiqėve tė paskrupullt, si tė bishave tė egra. Tani ata nuk na konsideronin, lere mė si bashkélutėtarė tė tyre, por as si robėr tė luftės, ndaj te cilėve edhe robėruesit mė gjakatarė e mė tė pacivilizuar konventat ndėrkomtare i obligojnė qė tė sillen nė mėnyrė sadopak humane. Madje, ata s' na konsideronin as si kope bagėtish, sepse ėshtė e ditur se barinjtė kujdesen qė kopenė ta shpijnė deri nė vendin e caktuar, kurse pėr pėrcjellsit tanė ishte krejt njė se a do tė vdesim gjatė rrugės apo kėtė gjė do ta bėjnė atje nė Tivar, nė vendin e caktuar pėr kryrjen e masakrit masiv ndaj Shqipatrėve. Na grahnin si tė denuarėve me vdekje, kur i shpiejnė nė vendin e ekzekutimit. Sipas deshirės, ndoshta edhe tė ushtarit mė tė thjeshtė, qė ndodhej nė percjelljen tonė, nėse i tekej, mund tė na ndante cilindo prej nesh nga kolona, ta bante shoshė me automatik, apo ta therte pa rreshtur me bajonetė e kufomėn ta shtyente me majen e ēizmes ushtarake nė hendek, pėr t' ua lėnė korbave si ushqim. Kėtė e bėnin pa kurrfarė droje se dikush do t' i merrte nė pėrgjegjsi pėr njė krim tė tillė.
Sa mė shumė qė largoheshim nga Kosova, pėrcjellsit tanė gjithėnjė e mė shumė e tregonin ftyrėn e vėrtetė tė bishės gjakpirėse. Nė ēdo hap drejt Tivarit, ata i shtonin torturat dhe represaljet ndaj nesh, dhe siē dukej, kėto u shérbenin si uvertyrė para shfaqjes sė madhe << Tė natės sė Bartolomeut >> qė do ta realizonin nė Tivar. Duke konsideruar se u ėshtė ofruar njė rast shumė i volitshėm pėr ta shprehur shkallėn << Patriotizmit >>, pėrcjellėsit tanė, serbė e malazezė, bėnin gara nė mes vedi sekush do t' ia kalojė tjetrit pėr nga egėrsia dhe pashpirtėsia. Pėrveē qė na mundonin me uri, duke mos na dhėne fare ushqim, akoma mė shumė na na mundonin me etje, duke na penguar tė afrohemi te ndonjė burim apo prrockė e kthjellėt pėr t' u freskuar, apo shuar etjen.
Poashtu, pėr ne nuk kishte strehim as kur binte shi e as kur bėnte tė ftohtė. Natėn e kalonim nėn qiellin e hapté e pėrcjellsit tanė flenin e pushonin nė objekte tė mbuluara.
Rrugės, pėrcjellsit tanė vazhdimisht ndėrroheshin. Derisa njė numér sish marshonte krahas kolonés, tė tjerėt pushonin nė kuaj ose nė qerre. Kėshtu ata ndėrroheshin, ndėrsa ne tė uritur, tė etur e tė rraskapitur duhej tė ecnim me atė tempo qė na e diktonin pėrcjellsit tanė tė ngopur e tė pushueshėm. Kėshtu marshonim tėrė ditėn, me pėrjashtim tė disa pushimeve nga gjysėm ore, jo aq pėr pushimin tonė, por mė tepér pėr t' u ngopur ata me tė mirat qė i kishin marrė me vetė. Gjatė kėtij pushimi duhej t' i kryenim nevojat tona fizologjike, nga se ato gjatė marshimit mund t' i bėnim vetėm nė brekė.
Disa prej nesh fizikisht mė tė dobėt nuk mundeshim me iu pėrballua mundimeve. Kishte raste qė tė sėmurėshin, e ndodhte tė vdesnin rrugės. Disa qė nuk mundeshin me ecė, pėrcjellėsit tanė i shpallnin simulant, andaj i pushkatonin aty pėr aty. Plumbin nė kokė apo bajonetėn nė gjoks e merrte edhe ai qė pėr njė hap sado tė vogėl ménjanohej nga rreshti pėr ta zbathur kėpucėn qė ia kishte vrarė kėmbėn, ose ai qe me kapele donte tė merrte ujė nė prrockė dhe pėr raste tė ngjashme. Sa ėshtė numri i atyre viktimave qė u mbetėn eshtrat rrugės pa arritur fare nė Tivar, askush nuk e di saktsisht, por pa dyshim ai ėshtė i madh. E them kėshtu, sepse nė kolonen e gjatė qė e pėrbėnin mbi 4.500 veta ai qė ishte nė krye tė saj nuk kishte mundėsi ta dij se ē' po ndodhė nė mes apo nė fund te kolonės, e poashtu ai i fundit nuk kishte mundėsi ta dinte se ē' po ngjet nė krye tė kolonės.
Nė kéto rrethana, ditėn e parė tė marshimit tonė, rreth ores 20 arritém nė Kukės, kurse lumin e atyshėm e kaluem pėrmes njė vigu pasi qė ura kishte qenė e shkatrruar. Atė natė mbetėm nėn qiellin e hapur, nė reshje tė imta shiu. Ishim tė rrethuar nga Drini i bardhė, e nėn mbikqyrjen e vazhdueshme tė forcave ushtarake serbo - malazeze. Diku kah mesnata filluan tė ftohen nė shtab njerézit mė autoritativ tė radhave tona, sidomos ata tė cilét kishin rėnė nė sy mė parė si eprorė tanė ushtarak rrugės pér nė Prizren, siē u tha, kinse pér konsulltime pėr rrugėn e mėtejme. Aty kah ora 01 pas mesnate dėgjuam disa tė shtėna me pushkė automatike dhe britma te tmerrshme tė cilat na habitėn dhe frikasuan, por ende besonim se nuk éshtė fjala pėr ndonjė tradhti tė pėrcjellsve tanė.
Ėshtė interesant rrėfimi i dy shokėve tanė qė kishin qenė tė ftuar, por edhe qė kishin pasur fatin qė nė errésirė tė ikin nėn rrebeshin e plumbave. Fjala ėshtė pér Bajram Zukėn dhe Rrustem Ahmetin nga Likoshani i Gllogovcit, tė cilėt na treguan se tė gjithė ata qė ishin ftuar kinse pėr konsultime nė shtab, i kishin ndarė nė grupe nė drejtime tė ndryshme dhe pastaj ua kishin pėrgaditur pusinė dhe boshatisur me plumba nga automatiku. Ky rrėfim i tyre tashmé na e bėri me dije se ndaj nesh megjithate po pėrgaditet diēka shumė e keqe, por s' kishim paragjykime se mund tė ndodhė ajo qė ndodhi mė vonė.
Pas késaj ngjarje tragjike, tė prirė nga Bajram Zuka dhe disa shokė tė tjerė, nė fshehtsinė ma tė madhe e kemi informuar pjesėn ma tė madhe tė kolonės pėr atė ēka ndodhi atė natė dhe jemi organizuar nė kuadėr té mundėsive qė kishim pėr té marrė masa tė duhura:
a ) - ua kemi bėrė me dije se jemi té rrethuar dhe tė pércjellė nga forcat serbe dhe malazeze dhe se nuk na konsiderojnė bashkėluftetarė e madje as si robėr lufte.
b ) - askush tė mos i pérgjigjet thirrjeve eventuale tė shtabit dhe
c ) - askush tė mos largohet madje as pėr nevoja fiziologjike nga vendi, kurse nė mėngjes tė kérkojmė sqarime pėr fatin e shokéve qė na i morėn dhe tė informojmė kėshillin krahinor nė Prizren pér trajtimin tonė.
Masat qė i ndérmorrėm dhanė fryt, sepse mė askush nuk largohej nga vendi dhe se askush nuk iu pėrgjigjej thirrjeve tė shtabit. Pėrjashtim béjnė Bajram Zuka dhe Ferat Dani nga Likoshani tė cilėt ishin tronditur thellė dhe pasiqė kishin kuptuar tradhtinė pas asaj qė kishin parė nė shtab, vetėm kérkonin rastin mė tė volitshėm qė tė kthehen nė Kosovė.
Lidhur me sqarimet qė i kérkuam nė méngjes pėr zhdukjen e shokėve tanė, pėrcjellsit u pėrpoqėn t' i demantojnė pohimet tona duke thėnė se fjala ishte pėr dezertorė. Mirėpo, duke parė vendosmerinė tonė, na premtuan se do tė kemi trajtim tė njejté me pėrcjellėsit dhe se tash e tutje gjatė rrugės nuk do tė na gjej asnjė e keqe. Poashtu na thanė se pėr rrugėn tonė ėshtė nė dijeni shtabi kryesor i LNĒ -sė nė Kosovė dhe se vazhdimisht janė nė kontakt me Fadil Hoxhėn.
Nė mėngjes njė numér i shokėve tanė tė rraskapitur nuk mundi tė léviz"vendit e tė nisej nė rrugė. edhepse kėrkuan qė tė sigurohen mjetet Transportuese pėr ta e tė dėrgohen nė ndonjė spital tė afėrt, kjo kérkesė jona nuk u plotėsua. Pėrkundarzi, mbi ta u vėrsulen ushtarėt porsi bishat e egra dhe i rrahėn me shkopinj druri. Ata qė edhe pas dajakut nuk mundėn tė lėviznin vendit i shpallén simulanta dhe para syve tanė i pushkatuan.
Para se tė vazhdonim rrugėn na dhanė njėfar mishi tė terur e shumė te kripur dhe me erė tė rėndė. edhe pse e dinim se ėshtė i prishur, shumė prej nesh tė uritur e ngreném, mirėpo, s' kaluan as dy orė dhe shumica e sėmurėm. Kishin dhimbje stomaku, barkqitje, vjellje e temperturė tė lartė. Nė kėtė situatė ishim tė detyruar qė tė largoheshim prej kolone pėr tė kryer nevojat fiziologjike. Mirėpo, edhe pse gjelatet tanė e dinin se jemi tė helmuar dhe se kemi nevojė veēmas pėr ujė, ēdo pėrpjekje e jona pėr t' iu afruar burimit me ujė, prrockės apo ndonjė ujvarje, kėrcnohej me vdekje. Qė mė parė ushtarakét i rrethonin burimet dhe vazhdimisht shtinin me armė drejt tyre.
Mirėpo, as rrebeshet nuk i ndalonin njerézit t' ia mėsyjnė burimeve tė ujit pėr ta shuar etjen dhe helmimin, kėshtuqė njė numėr sidh gjeti vdekjen nė prag té arritjes deri te burimi. Edhe sot e kam tė freskėt vrasjen e njė tė riu nga Krasmirovci i Drenicės, i cili gjeti vdekjen me kokė nė burimtė njė kroni.
Kėshtu tė rraskapitur kemi vazhduar rrugėn pėr nė Pukė, ku atė ditė kemi arritur rreth orės 19.oo dhe na kanė vendosur nė njė luginė tė rrethuar me pyje, kurse mbi ne vazhdimisht binte shi si rrėke. Nė kėto kushte, nė periferi tė Pukės e kemi kaluar natėn. Tė nesėrmen shumė veta nuk kenė mundur ta vazhdojne rrugėn kurse mbi dhjetra sish, mėngjesi i gjeti tė vdekur.
Kėsisoji, radhét tona vazhdimisht zvogloheshin, sepse njė numėr i shokėve tanė nuk mund t' iu pėrballonte torturave, helmimit, urisė, veshmbathjes sė dobėt e sidomos frigės nga likuidimi fizik. Aq sa shtohej numri i tė sėmuarve, njėkohsisht rritej edhe numri i tė vdekurve sepse edhe ne, tė rraskapitur, nuk ishim nė gjendje mė t' i mbajmė pėr krihėsh, sikurse vepruam njė ditė mė parė.
Prej Puke, nė rrethana si ato tė deritashmet, vazhduam rrugėn kurse kah ora 20.oo arritėm nė vendin e ashtuqujtur << Ura e Zogut >>, te njė kanion i thellė nėpėr tė cilin rridhte ujė fare pak. Meqė urėn e kishin shkatrruar fashistėt Italian, transportimin tonė nė anėn tjetėr tė kanionit perpiqeshin ta organizojnė pėrmes njė vigu dhe njėlloj vagonete. Nė atė vagonet me qellim i ngarkuan mėse 50 veta dhe natyrisht teleferiku i improvizuar u kėput, kėshtuqė tė gjithė ranė nė atė greminė tė thellė. Disa prej tyre vdiqėn kurse njė numėr sish u lėnduan rėndė e lehtė. Tentuam menjėherė t' u ndihmojmė, por na penguan pércjellsit duke na thėnė se atyre do t' u ndihmojé ushtria, kurse ne ne duhet tė vazhdojmė kalimin népér atė vig tė improvizuar. Mirpo, duke e ditur fatin qė na priste, refuzuam tė vendosemi nė atė vagonetė té ndrequr dhe pas shumė bindjesh e rezistencash u detyruan té na dergojnė kembe nėpėr kanion pér tė dalė nė anėn tjeter tė tij. Mirpo, posa kaluam kanionin, sėrish na urdhėruan tė kthehemi poshtė dhe natėn ta kalojmė nėn qiellin e hapur.
Edhe pse ishim tė rraskapitur dhe qullė nga shiu, tėrė natėn jemi pėrpjekur t' u ndihmojmé shokėve qė mbetėn gjallė e tė lenduar nga rėnja prej vigu. Poashtu kujdeseshim edhe pėr disa shokė qė i kishim bartur tėrė ditėn nė lese tė improvizuara, pėr krihėsh apo nė supe.
Dikur kah mesnata na e kanė kumtuar urdhėrin se duhet t' i identifikojmė tė gjithė tė sėmurėt dhe tė barten nja 50 metra largė gjoja pér t' i dėrguar nė ndonjė spital tė Shqipėrisė pėr shėrim. Mirėpo, tė udhėhequr nga pėrvoja e hidhur qė e patėm gjatė térė rrugės, ne kėtė urdhėr tė shtabit e refuzuam kategorisht.
Nė mėngjes vrejtem se njė numėr i shokėve qė i kishim bartur dhe shumica e atyre qė kishin pėsuar lėndime pas rėnjes nga vigu kishin mbetur tė vdekur, kurse na u pamundésua bartja edhe tė disave qė lėngonin nga semundjet. Posa u larguam nga ai vend ata i mblodhėn nė qerre dhe i ēuan nė drejtim tė panjohur. Ne tė tjerėt vazhduam rrugėn dhe arritėm nė njė vend afėr Shkodrės ku duhej kaluar tė ashtuquajturin << Vau i Spasės >>.
Edhe kėtu, meqė ura ishte e shkatrruar, filloi transportimi ynė me njė anije tė improvizuar. Tė mésuar nga pėrvoja me kėso improvizimesh refuzuam tė hipim nė atė anije pa prezencen e ndonjė oficiri dhe tė sė paku dy - tre ushtarėve qe na pėrcillnin. Shtabi, i cili ende nuk kishte kaluar << Vaun e Spasės >> pranoi kėrkesat e parashtruara kėshtu qė transportimi u bė pa ndonjė vėshtirsi tė madhe. Mirpo, edhe kėtu nė anėn tjeter mbetėn disa shokė tė sėmurė rėndė, pėr fatin e tė cilėve kurrė nuk jemi informuar.
Nė Shkodėr arritėm rreth orės 16.oo me datėn 30 mars 1945. Nė tė anėt e rrugėve na pritėn mijra njerėz, shumica prej tė cilėve duke na pėrshendetur qanin, duke pėshperitur << ku jeni duke shkuar >>, << me siguri nė ndonjė vend pakthim >>.!? Shumė prej tyre na ofruan bukė e veēmas ujė dhe kėtu pėr herė tė parė shuam etjen. Kjo nuk zgjati shumė pasi qė shpejtė e shpejtė na vendosėn nė kazerma nė njė kodėr bukur tė lartė, emri i te cilės nuk mė kujtohet por e dij se aty nuk kishte pasur ujė pėr pije. Por, pėr ēudi, ne kėtu veten e ndienim pak mė tė sigurtė. Mirėpo, pėr fat tė keq, kėtu nuk na lanė tė qėndrojmė gjatė.
Dikur pas mesnate u nisėm nė drejtim tė Ulqinit duke i lėnė tė sėmurėt nė mėshirėn e ushtarėve serbė e malazezė. Nė rrugė e sipėr, jo forte larg Shkodrés, kolona jonė aty kah ora 3 pas mesnatės ka hasur nė njė eksploziv qė shtrihej mjedisit tė rrugės, nė njė gjatsi prej 10 deri 20 metrash. Me tė ndezur tė explozivit mes nesh u krijua njė panik shumė i madh, por pėrnjėherė pasoi urdhėri qė tė mos lėvizim nga vendi. Mirėpo, nga frika shumė prej nesh u rrokullisén nė tė dy anėt e rrugės e mė pastaj filluan tė shtėnat e ushtarakėve me ē' rast u vranė dhe u plagosėn shumė shokė tanė, kurse nė mesin e tyre kam njohur Tafil Shabanin nga Kozhica.
Pas nja 30 minutash na kumtuan se jeta e jonė mė nuk ashtė nė rrezik, duke thėnė se << kjo qė ndodhi ėshtė vepėr e reakcionarėve apo e diverzantėve shqiptarė tė Shqiprisė, tė cilėt hakmerreshin ndaj shqiptarėve kosovarė pėr masakrat dhe torturat qė kinse paska bėre Xhafer Deva dhe regjimenti i ashtuqujtur kosovar >>. Krejt kjo u bė sigurisht pėr fshehur qéllimin e vet dhe pėr tė nxitur urrejtjen véllavrasėse nė mes tė shqiptarėve.
Pas shumė kėrcnimeve pėr ta heshtur kėtė situatė jemi detyruar tė nisemi dhe tė vazhdojmė rrugėn. Pos tre te plagosurve qė na lanė t' i bartim, tė sėmuerėt dhe tė plagosurit e tjerė nuk lejuan t' i marrim me vete, por i ngarkuan nė mjete tė ndryshme transportuese dhe i dėrguan nė drejtim tė Tivarit me qėllim qė tė mos biejnė nė sy. Shokėt e plagosur i kemi bartur mbi supe deri nė njė fshat, emri i tė cilit nuk mė kujtohet, por ishte me pullaze prej guri dhe me pak tokė tė plleshme. Aty fshatrėt na kanė dhėnė kanata qerresh tė punuara prej thuprave pėr t' i bartur tė plagosurit dhe té sėmurėt.
Nga kėto tortura dhe reprezalje qė na bėheshin gjatė rrugės, sigurisht me sė véshtiri e kanė pasur ata qė ndodheshin nė fund tė kolonės. Ata edhe kanė pasur mundėsi tė numrojnė mė saktsisht viktimat e rrugės, por sigurisht se nė kėto rrethana pak kujt i ka shkuar ndėrmend ta bénte kėtė, nga se nė ēdo moment ekzistonte mundėsia qė edhe vet té bėhej viktimė e pėrcjellėsve tė tėrbuar. Instinkti i vetėekzistencės dhe rreziku qė nė ēdo moment mund tė likudohej, nuk lejonte tjetėr tė mendohej por vetem si tė shpėtohet jeta. Kėtė gjendje psiqike e bėnte edhe mė tė tmerrshme hasja gjatė rrugės nė kufomat qė binin nė krye apo nga mesi i kolonės. Nė kėtė pjesė tė rrugės sharjet dhe ofendimet si << viste zarobljeni, vodiqemo vas u llogor na prinudni rad >>, << shoptarsku vam majku >>, << osvetiqese crnogorska omladina >>, e tj. ishin << pėrshendetjet >> mė tė shpeshta qė na i drejtonte masa dhe pėrcjellsit tanė, duke na provokuar vazhdimisht dhe duke na i shtuar reprezaljet. Edhe nėse ndonjeri ishte i gatshėm qė nga revolti tė reagojė duke ditur se ndoshta do ta paguaj me kokė, kėtė nuk e bėnte, sepse e dinte se pos tij do tė pėsojnė edhe shumė tė tjerė. Zatėn ushtarėt serbė e malazez mezi pritnin reagimin tonė mė té vogėl pér tė shtiré nė neve.
Késhtu tė lodhur e tė rraskapitur nga rruga, uria e etja, e mė tepėr nga pasiguria, nė gjendje tė tensionit té lartė psiqik, e kaluam rrugėn nėpėr tėrė territorin e shqiprisė.
Me tė hyrė nė kufirin e Jugosllavisė, afėr Ulqinit na kanė urdhėruar qė tė ndalet kolona gjoja pėr pushim, kurse tė gjthė tė sėmurėt dhe tė plagosurit qė ishin me ne, tė ndahen nė njė vend tė caktuar, gjoja pėr tė evituar ndonjė epidemi tė mundshme. Thanė poashtu se ata tė transportohen nė ndonjė spital tė Malit te Zi pėr shėrim, por sipas tė gjitha gjasave edhe ata i gjeti fati i njajtė si shokėt tanė tė mėparshėm, kurse ne vazhdim rrugėn pėr né Tivar.
Me té arritur nė Tivar, dikund nė mes tė orės 12 - 13.oo nė ēdo skutė té qytetit diktohej njė mobilizim i madh i ushtrisė dhe popullsisė tė cilét me armė né doré té drejtuar kah ne, na shikonin me pérbuzje tė madhe. Diktuam qartė komplotin dhe grackėn qė na ishte pérgaditur. Shpirtrat tona virgjėresha u gjetėn nė shenjester tė pushkéve dhe mitrolozėve qė ishin vendosur nė ēdo qoshe tė rrugėve, dritare dhe tarracė tė shtėpive e shkambinjtė nė kodrat pėrreth. Fitohej pėrshtypja se nga kjo bllokadė as zogu s' do tė mund tė fluturonte gjallė.
Nė qendėr tė Tivarit tė ri, na kanė urdhėruar tė ndalemi dhe tė ulemi midis rrugės, gjoja pėr pushim. Nė afėrsi tė rrugės kishte qenė njė krua nga i cili ujė rridhte pa ndėrprerė. Pasi qė ishim shumė tė etur, u muarėm vesh qė tre shokė tanė tė prirė nga Sylė Gllobari tė ngriten nė kėmbė dhe té apelojnė te njė oficir qė ishte afėr ēesmes pėr tė na lejuar tė pijmė ujė. Mirėpo, me tė paraqitur te apelit, pėrnjėherė diktuam se oficeri u mėrdhez dhe filloi piskamėn e kėrcnimin me fjalė ofenduese << shiptarsku vam majku >> etj. Nė momentin kur Syla me shokė u pėrpoq tė arsytojė kėrkesen, pėrnjehere oficiri ka urdhėruar ushtarét té versulen mbi tė dhe tė shtijnė me armė tė zjarrta. Pos vrasjes sė tyre, nga plumbat qė kishin bredhur anash, u plagosėn disa shokė tanė dhe njė ushtar malazez.
Pas késaj tragjedie, ne mbetėm té shtangur nė mes tė rrugės, pa patur guxim tė lévizim apo tė bisedojmė dhe me frigė pritnim se ēdo tė ndodhė me ne, pasi qė na ishin drejtuar shumė tyta te armėve dhe bajoneta. Pėr njė ēast ushtria u tėrhoq nja 50 metra largė nesh dhe zurėn pozita mė tė sigurta - dikush pas shkambinjėve, dikush pas shtėpive e disa sish edhe brenda tyre. Dhjetė apo pesėmbdhjetė minuta mė vonė nga komanda e vendit arritėn tre oficirė tė lartė dhe shumė oficirė e ushtarė tė tjerė. Ardhjen e tyre ne e pritėm me njė fije shprese se nė mesin e tyre do tė gjendet ndonje revollucionar apo komunist qė do t' i jep fund kėtyre torturave tona
Mirėpo, shpresa ishte e kotė, sepse njėri prej tyre zuri pozitė nė njė lartėsi dhe filloi tė na sulmoi e kėrcnohet me fjalet << shiptarsku vam majku >>, << sve qemo vas ubiti >>, << samo minuti su u pitanju >> e tj.
Nuk vonoi shumė dhe pérmes altoparlanti na u komunikua se gjoja dikush prej nesh ka tentuar t' ia grabis ushtarit té plagosur malazez revolen, andej kjo dhe kėrkesa e organizuar pėr ujė u shérbeu si preteksti pėr ta kualifikuar si tentim kryengritje, pėr ēka u kėrcnuan me masa hakmarrje mė drastike. Mirėpo, ne tė gjithė mirė e dinim se ky ėshtė vetėm njė trillim si bazė pėr njė masakér me pėrmasa mė té mėdha.
Pas disa ēastesh té heshtjes se varrit u ngrit nė kėmbė njeri nga shokėt tanė pėr te cilin mė vonė mėsuam se ishte njė i ri nga fashati Kozhicė, i cili pas konsultimeve me shokė ishte drejtuar kah oficieret me kėrkesė dhe apel qe t' u japin fund kėtyre vrasjeve, maltretimeve dhe sjelljeve barbare. Por, pa u ofruar mirė, nė tė u vėrsulen ushtarėt malazezė, dhe me armė dhe bajoneta qė i kishin vu nė pushkė e coptuan por si lakėr.
Tė shtrénguar dhe tė tronditur nga kjo skenė e tmerrshme patologjike, ne nuk dinim me ēka te bėjmė, tė flasim apo si tė veprojmė. Tė hutuar e me sy tė zgurdulluar, vetėm shikonim para vetes dhe pritnim se ēka do tė sjellė secili ēast e minut i ardhshėm. Kur mė nuk ngrihej askush nė kėmbė dhe nuk bėnte zė, oficierėt filluan té kėrcnohen se njė nga njė do tė na likuidojné tė gjithėve.
Heshtjes sonė tė mėtejme filluan t' u pėrgjigjen me terbim. Urdhruan qė nga mesi i kolonés tė ndahen 80 veta, te cilėt i lidhėn duarsh dhe i dėrguan pas njė ndėrtese, e mėpastaj vetėm dėgjuam refallet dhe britmat e klithjet e tyre qė u masakruan.
Ndėr shokėt qė unė i kam njohur, e qė u pushkatuan nė mesin e kėtyre 80 vetve, ishte edhe Abdyl Bislimi nga Kryshevci i Drenicės.
Me tė pėrfunduar tė kétij akti mizor, meqé ne ishim nė kolonė pėr katėr, nė gjatsi prej 5 - 6 kilometrash, e mundsia pėr shfarosje masive ishte mė e vogėl, na kanė urdhéruar té ngritemi nė kėmbė dhe tė qėndrojmė nė vend me duar té lidhura mbi kokė. Pas pak na kanė urdhėruar té ecim drejtė njė ndertese tė madhe trikatshe, me njė siperfaqe prej afro 300 metra katrore dhe me oborr tė rrethuar rreth dhjete ari. Ndértesa ishte e rrethuar nga tė tri anėt me kodra shkémbore, kurse oborri ishte me muri tė lartė me rrethojė tė hekurt, me maje tė prehta, gjė qė krijonte kushte shumė tė volitshme pėr likuidimin e tė gjithė neve pa marr parasysh a gjendeshim nė oborr apo nė ndėrtesė.
Nė tė hyrė tė oborrit tė ndėrtesės ishin vendosur nga 10 - 15 ushtarė nė tė dy anėt e hyrjes tė pérgaditur me shufra hekuri nė dorė. Secili prej nesh qė hynim nėpér atė hyrje merrte goditje nė kokė, gjoks apo shpinė me shufėr hekuri dhe vaj halli pėr atė qė nuk mund t' iu bėnte ballė tė rénave, sepse akzistonte mundėsia ēdo herė qė tė mbetet nė vend. Ai qė mbetej i shtrirė nga tė rėnat shkilej pa mėshirė nga turma qė kalonte nėpér atė hyrje, pa pasur mundėsi askush t' iu ndihmojė.
Ishte e pamundur tė kalojshe nėpėr ate hyrje tė ngushtė e tė mos marrésh goditje. Vetėm gjatė kėtij akti, kétu nė hyrje tė oborrit, mbetėn tė shtrirė rreth 100 apo 150 veta. Shumica prej tyre edhe tė vdekur.
Ashtu tė pėrgjakur dhe té rraskapitur nja 1000 veta qė ishim nė ballé té kolonės, na futėn por si lopét nė atė ndėrtesė. Pasi qė ndėrtesa u mbush pėrplot, nė oborr sipas njė vlersimi ngelén mbi 2200 - 2500, kurse nė rrugė tė gjerė 7 - 8 metra e te gjate 80 - 100 metra, kanė ngelur tė rrethuar 1.000 - 1.100 veta, por tani jo te rreshtuar, por grumbull. Kjo u bė pėr shkak se nė kėtė mėnyrė bėhej likuidimi mė i lehtė i tyre. Me tė pėrfunduar tė kėtij aksioni, ushtarėt e kapėn Milazim Haxhiun nga fshati tėrnavc, me pretekst se ai qenka njėri prej atyre qė ka tentuar t' ia marrė revolen oficierit malazez qė u plagos ashtu siē pėrshkruam mė heret. Edhe pse ky refuzoi akuzat, mbi trupin e tij para syve tanė u zbraz njė shanzher i revoles.
Edhe pse e dinim se xhelatet e pashpirtė po pėrgatitin masakėr tė paskrupullt ndaj nesh, i riu 17 vjeēar Ibrahim Koca nga fshati Polac i Drenicés se bashku me 7 shokė shkoi te komanda e shtabit, e cila ishte e vendosur nė oborr dhe urdhėronte << udari majku vam shiptarsku neka znaju da je ovde Cerna Gora i da qemo sve do jednog zaklati...>>>, Pér dy qéllime:
a ) - tė apelojė tė ndėrpritet masakri i mėtejme, sjlelljet brutale, rrahjet ne hyrje me shufra hekuri, dhe
b ) - t ' u lejojnė t' u ndihmojnė shokėve tė lėnduar qė kishin mbetur nė hyrje tė ndėrteses nga tė rėnat qė kishin pėsuar.
Para se Ibrahim Koca ta kryente paraqitjen e kėrkesave tė pėrmendura, me urdhėrin e komandantit, nė tė janė vérsulur shumė ushtarė, e kanė ngulur nė bajoneta, e kanė ngritur lartė e pastaj e kanė gjuajtur nė njė shkamb pėr t' a parė mė lehtė. Pastaj, me njė fjalė nė mėnyrė mizore ia kanė pre hundėn, veshėt, krihėt, e kanė bėrė copa - copa.
Pas kėtij akti shtazarak, shtabi dhe ushtarėt janė tėrhequr anash 100 deri 150 metra. Pas dhėnjes sė sinjalit me njė armė tė rėndė tė kalibrit tė madh, pėrnjėherė nga tė gjitha anėt janė dėgjuar krisma. Rebeshet e armve tė ndryshme vinin drejtė nesh nga ēdo skutė, oborr, shtepi, shkėmbė,dritare e pullaze tė shtėpive. Shtihej me armė tė zjarrit, si pushkė, automatik, mortaj dore, revole e ēka tjetėr jo. Kėsisoji, brenda njė ore, asnjė nga grumbulli i njerėzve, pėrafersisht mbi 3 mijė veta qe ishin vendosur ne oborr dhe shesh, nuk mbet nė kėmbė, kėshtu qė rrethi i ndėrteses, oborri dhe sheshi u shendrruan nė lumė gjaku qė i pėrgjante njė kataklizme tė vertetė.
Krahas sulmit nė oborr dhe shesh, me armė tė njejta dhe intesitet te njejtė sulmuan edhe brenda ndėrtesės. Nga tė shtėnat e armve dhe bombat, plafonet e ndertesės filluan tė bijnė mbi kokat e njerėzve, kurse dyshemeja e shendrrua nė liqe gjaku. Nė njėrin prej kateve, nga tė shtėnat u rrėnua krejt pllafoni dhe sė bashku me te, njė pjesė e madhe e njerėzve tė gjallė dhe te vdekur ranė mbi kokat e atyre qė ishin njė kat mė poshtė.
Gjatė sulmit, ne qė ishim nė dhoma tė paplagosur, apelonim te shokėt;
a ) qė tė mos ngriteshin nė kėmbė, sepse ishin nė shėnjestėr tė armėve tė kurdisura nė shkėmbinjė rreth dritareve,
b ) qė bombat e hedhura nė dhomė tė grabiten pa exploduar dhe tė kthehen jashtė,
c ) tė pengohet dalja e secilit nga dhoma dhe levizja nga vendi ku ėshtė gjetur, sepse secili qė iamėsynte me dalė automatikisht goditej me armė tė zjarrta nga dritaret,
ē ) nė rast se xhelatėt tentojnė tė hyjnė brenda ndėrteses tė pėrgaditen pér kundėrsulm gjer nė vdekje dhe
d ) tė pengohet kėrcimi nga dritarja
--- vetėvrasja e t' u ndimohet tė plagosurve dhe atyre qė pėsuan psiqikisht.
Nuk dij si ta pérshkruaj, por mė kujtohet se njė pjesé e atyre qė u sėmurėn psiqikisht, por edhe tė tjerė, nga friga e madhe, pérnjėherė ranė né njėfarė kome
--- gjumė té thellė dhe mė nuk dijshin asgjė. Nė kėtė mėnyrė u lehtsuam sado - pak, sepse nuk kishim nevojė tė angazhohemi rreth shpėtimit tė tyre, kurse nė anėn tjetėr kishim mundėsi mė tė mėdha tė merremi me vetorganizim pėr kundėrsulm eventual. ndėr ata qė kontribuan mė sė shumti nė qetsimin e situates brenda ndėrtesės dhe ofrimin e ndihmės mė kujtohen: Ismail Ramadani nga Lubovci, Nasuf Bajrami dhe Selman Shabani nga Baksi,Riza Hajdini e Rrustem Ahmeti nga Likoshani e tė tjerė.
Pėr shfarosjen tonė kanė qenė tė angazhuar jo vetėm ushtarėt, por mendoi tė gjithė qytetarėt e Tivarit; burra dhe gra, mantilbardhė, pjestarė tė institucioneve te ndryshme tė Tivarit, me njė fjalė, nė ne kanė shtėnė tė gjithė qytetarėt qė atė ditė me ose pa qellim janė gjendur aty dhe atė nga tė gjitha llojet e arméve. Tė shtėnat kanė zgjatur gjersa nuk ėshtė ngritur askush nė kėmbė dhe derisa s' kena dhėnė ndonjė shenjė gjallėrie. Kėtė e vėrteton edhe njė raport zyrtar i shtabit operativ; ku mes tjerash thuhet:
***************************************
<<...padalle su bombe sa svih strana, pucalo se od svih oruzhja, a u pucnjavu su se umesali odbornici, bolniēarke - jednom reēju, svak ko se trefio u tom momentu i ko je posedovao oruzhje. Pucnjava je prestala onda kada se nije niko vise od gomile podizao niti micao. Svemu ovome prisustvovali su komandant i komesar X brigade i sve skoro vojne i civilne ustanove koje se nalaze u Baru. Mnogo od njih su aktivno uēestvovali u tom pushkaranju na ljude >>.
****************************************
E gjithė kjo na bėnė tė ditur se pėr shfarosjen tonė ishin pėrgaditur si mos mė mirė. Sikur fitohej pėrshtypja se janė vėnė nė gare cili prej tyre do tė vret mė shumė shqiptarė. Sulmi nga tė gjitha anėt dhe nga tė gjitha llojet e armėve sikur breshėri ka zgjatur pa ndérprerė rreth njė orė e gjysmė, prej ores 14.oo deri ne ora 15.45, porse mė - pastaj me intesitet mė tė dobėt, tė shtėnat kanė vazhduar ndaj atyre qė janė pérpjekur tė ikin kėmba - dorės si dhe ndaj tė plagosurve qe janė strehuar nėpėr shtėpi, plivica, kotarė tė derrave, ahėr tė kafshėve, zgavrat e trupave tė ullirit, nė gypat e kanalizimit e gjetiu.
Nė disa raste, ( mė vonė kemi marrur vesh ) , disa familje i kanė strehuar dhe ua kanė shpétuar jetėn tė plagosurve tė ikur, por pėr fat tė keq, nė tė shumtėn e herave, ata qė janė zėnė duke u strehuar, janė likuiduar nė ményrė mė mizore. Mė duket se edhe sot mė dalin para sysh kufomat e masakruara nė oborrin e njė shtépie - Brahim Syla e Behram Ajeti nga ternavci, dy tė rinjėnga Krasmirovci dhe njéri nga Kopiliqi.
Pas kėtij akti mizor, i cili siē thamė zgjati mbi njė orė e gjysmė, tė shténat u ndėrprenė, me pėrjashtim tė ndonjė pushke e cila aty - kėtu shtinte mbi ata tė cilėt kishin tentuar tė largohen nga kjo kasaphane. Pas nja 10 - 15 minutash pasoi proklamata e re e shtabit, nė tė cilėn thuhej:
a ) informohen tė gjithė ata qė kanė mbetur gjallė ose tė plagosur se komandanti suprem i UNĒ, shoku Tito ka urdhėruar ndėrprerjen e zjarrit dhe tė gjithė i ka falur - pavarsisht prej gabimeve qė kanė béré,
b ) tė gjithė tė plagosurve do t' u ipet ndihma mjekėsore dhe sipas nevojės do tė dėrgohen nė shérim kurse tė plagosurit lehtė tė ngriten nė kémbé dhe té skajohen.
c ) Nė fund kėrkonin nga tė gjallét tė brohoritnin parullat: << Rrnoft shoku Tito, >> << rrnoftė bashkim - vllazėrimi >> dhe << Rrnoftė ushtria nacionalēlirimtare >>.
Duke menduar se thirrjet e proklamatés ishin tė sinqerta, shumica e tė plagosurve filluan tė ngritėn e té kérkojnė ndihmė mjeksore. Mirėpo, posa u zbuluan shumica e tė gjallėve, mbi ta prap u vėrsulėn ushtarėt dhe banorét dhe i masakruan sėrish. Pastaj vazhdoi aksioni i hulumtimit dhe asgjėsimit tė atyre qė ende jepnin shenjė gjallėrie. Ky lloj gjurmimi dhe asgjėsimi zgjati pėrafersisht deri pak para mbrėmjes.
Nė proklamatėn qė u shpall ndérkohė, sėrish té gjith tė plagosurve iu premtua ndihma mjekėsore nėpėr spitalet e Tivarit, Dubrovnikut, Splitit e gjetiu, kurse nga tė plagosurit lehté u kérkua qė tė skajoheshin me qellim té hapjes sė rrugés pėr t' iu ndihmuar té plagosurve réndé.
Mirėpo, tė mashtruar tash disa herė, askush nga turma nuk lėvizi vendit. Pas pak, aty arritén njė grup oficieresh qė deri atėherė nuk i kishim parė. Pasoi njė bisedė mes tyre dhe shtabit, herė - herė e pėrcjellur me zhurmė dhe tone polemizuese. Pėrmbajtjen ne s' ishim nė gjendje ta dijmė, por nga gjestikulacionet kuptohej se habiteshin me kėtė qė kishte ndodhur.
Pasi u informuam se masaker ėshtė bérė edhe ndaj njerėzve qė kishin hyrė nė ndértesė, nga dritaret dėgjuam apelin qė tė dalim jashtė, me premtime se nuk do tė na ndodhė asgjė e keqe. Pėrsėri na u tha se ndėrprerjen e zjarrit e ka urdhėruar vet Titoja i cili, siē thoshin, na ka falur jetėn.
Nė ndėrtesė brenda u hamendém njė kohė té gjatė se a duhet dalur apo jo. Nė kėtė ndikoi pėrvoja e hidhur qė e kishim gjetė tėrė rrugės dhe me té drejtė dyshonim nė kėtė apel. Pasi nja 20 - 30 veta u konsultuan se si t' ia bejmė, Isuf Halili nga Radisheva u deklarua se ai do tė dal i pari pér tė kontaktuar me njėrzit qė apelonin pėr té dalė.
Ashtu edhe u bė. Pas kontaktit qė vunė ky me y shokėt tjerė me shtabin dhe oficiret, tė prezentuar si dalmatin, si dhe pas premtimeve qė morėm se nuk do tė ketė vrasje, edhe ne tė tjerėt vendosėm ta léshojmė ndėrtesėn. Para se tė fillojė dalja, nė ndėrkohė serbet dhe malazezét vunė roje nė ēdo kat tė ndėrteses dhe askush s' mund ta lėshonte atė pa u kontrolluar detajisht. Prej nesh kanė konfiskuar ēdo gjė tė vlefshme, si unaza ari, orė dore ose xhepi, tė holla e tj.
Kur dolém jashtė, vėrejtėm se oficeret qé na kishin pėrcjellur dhe ata tė paraqitur si dalmatin, edhe mė tutje diskutonin me tone tė larta dhe plot nervozizém. Mésuam se tė parėt pėrpiqeshin ta arsytojnėmasakrin andaj prej ushtarėve dhe oficiravė tė ardhur kerkonin qė tė largoheshin prej vendit tė ngjarjes. Nuk vonoi edhe ata u tėrhoqėn, sigurisht nė aradhat e veta e neve na lanė prap nė mėshirėn e gjakatarėve. Derisa dilnim nga ndertesa, pas nesh mbeteshin njė numėr i madh i tė plagosurve, duke qarė e kėrkuar ndihmė.
Me tė dalur nė oborr, vėrejtėm njė rrethim tė madh nga ushtarėt serbė e malazezė, por edhe njė skenė tė llahtarshme para nesh, ku shtriheshin me mijra tė vrarė e tė plagosur. Pamje trishtuese ofronim sidomos gjėsendet e mprehta si bajonetat, sépatat,tėrfurqit shkopinjtė, qė kishin mbetur tė ngulitura nė gjoks, stomak apo gjymtyrė tė tjerė trupit. Nė atė grumbull njerėzish tė kryqzuar si kubiku i druve njė mbi njė, nuk mund tė dallohej se kush ėshtė kush, ku e ka kokėn e ku kėmbėt apo trupin. Kishte shumė tė plagosur qė vuanin duke vajtuar, kėrkonin ndihmė, klithnin e ēka jo tjetėr. Ėshtė vėshtirė tė pėrshkruhet gjithė ajo skenė e tmerrshme, kur tė plagosurit qė u shkonte gjaku rrėke, kėrkonin ndihmė e nuk ishin nė gjendje t' u ndihmojmė. Ishte shumė i vėshtirė pėr ne qė mbetėm gjallė detyrimi tė qéndrojmė nė kėmbė mbi kufoma. Edhe ne qanim sė bashku me tė plagosurit tė cilėt shpesh klithnin: << ... ndihmom vėlla, e mos shkel mbi varrėn time >>, << vėlla, ma jep njė pikė ujė >>, << ma hiq sopatėn >> tėrfurkun, thikėn nga gjoksi, << mė nxirrė prej kufomave e tj, e tj >>. Nuk ishin tė rralla edhe lutjet: << vėllazėr, mos na leni nė duar tė kėtyre xhelatėve >>. << na mytni ju >> <>
Tė shtėrnguar nga tė gjitha kėto kėrkesa, edhepse ishim tė rrethuar nga qindra ushtarė tė armatosur, ne megjithatė u pėrpoqėm qé sado - pak t' u japim ndihmė duke i nxjerrur tė plagosurit nga kufomat. Por, atė moment kur na kane diktuar se po u ndihmojmé, ushtarakėt dhanė urdhėr tė ri kėrcnues se ēdokush qė tenton t' ju ndihmojė ose qė shmanget nga turma qė qéndronim nė kémbė, do ta zé plumbi. Poashtu dėnohet me vdekje ēdo i plagosur qė tenton t' u bashkangjitet atyre qė kanė mbetur gjallė nė ndértesė. Po ceku se tė plagosur e duke kėrkuar ndihme njoha Asllan Mustafen nga Tėrnavci, Bislim Pajazitin nga Krasimovci, Bejtė Bislimin nga Kryshefci e disa tė tjerė emrat e tė cilėve tani nuk mė kujtohen.
Ndėr kufomat nė oborr njoha Sinan Avdiun nga Tėrnavci, Hysen Zeqėn nga Kuēica, njė djal tė ri nga Rakinica, tre tė tjerė nga Kopiliqi, dy shokė nga Prekazi e tė tjerė.
Nė njė situatė tė tillė kur kudo rreth nesh por edhe nėn kémbét tona dėgjoheshin vaje, ofshime edhe klithje tė té plagosurve qė kėrkonin ndihmė, xhelatėt tanė mbanin fjalim pėr rrolin e levizjes nacionalēlirimtare me Titon ne krye, per bashkim - vėllazėrim e tj. Nevė na detyronin tė bėrtasim: << Rrnoftė shoku Tito >>, << Rrnoftė vėllazerim - bashkimi >>, << Rrnoft UNĒ - ja >>, duke thėnė se e tėrė kjo qė ėshtė bėrė kėtu nuk ėshtė e rastit, por me urdhėrin e komandantit suprem, shokut Tito me ērast edhe cituan fjalėt, siē thanė, nga urdhėresa qé e kishte dhėnė. Njėkohsisht, edhe pėr pėr nderprerjen e kėtij masakri thanė se ka urdhėruar vet Titoja dhe kinse citonin atė atė urdhėresé. Na thanė se duhet t' i jemi mirėnjohės, sepse neve qė kemi mbetur gjallė ai na ka falur jetėn. Pėr tė shprehur mllefin e vet shtazarak, fjalimi i tyre zgjati plot 60 minuta, derisa u pastrua sheshi para oborrit nga viktimat dhe gjaku qė ecte si prrockė. Mė kot tė plagosurit kėrkonin ndihmė prej nesh, sepse me qindra ushtarė pérreth vėshtronin ēdo levizje tonėn, kurse ēdo pėrpjekje pėr ndihmė e dėnonin me vdekje.
Nė spastrimin e oborrit dhe tė sheshit, pėrnjeherė u mobilizuan banorėt; gra, pleqé, tė rinjė e ushtarė, si dhe punėtorėt e ndryshém, sigurisht me qėllim qė sa mė shpejtė tė fshihen gjurmėt e kėsaj vepre mizore. Pėr kėtė qéllim u angazhuan, cisternat, kamionėt, kovat e fshisat e tė gjthė Tivarit. Nė kumtesėn qė e dhanė mė parė e qė dėgjohej fortė mirė, u tha :
1 . -- Tė gjitha njėsitė ushtarake nė qytet, e tė gjithė qytetarėt dhe punėtorėt me tė gjitha mjetet qė disponojnė tė mobilizohen pėr pastrimin e qytetit nga stėrvinat e banditėve shqiptarė.
2 . -- Nė mjetet transportuese si kamionė, vagoneta, qerre e tė tjera, tė ngarkohen bashkarisht njė mbi njė tė vdekurit dhe tė plagosurit.
3 . -- Pas transportimit tė viktimave tė pastrohen rrugėt, sheshi dhe oborri i ndėrtesės, edhe gjaku e rrobat e banditėve.
Zbatimi i kėsaj urdhérese filloi menjėherė, kėshtu qė nė mjetet transportuese vėrtetė ngarkoheshin bashkarisht té vdekurit dhe tė plagosurit. Tė kota ishin kundėrshtimet dhe tentimet e tė plagosurve qė t' i ikin kėtij transporti tė papresedan, sepse ata qé rezistonin masakroheshin aty per aty me armė tė ftohta e diku - diku edhe me pushkė.
Edhe pse ishin tė shtėrnguar dhe tė rrethuar nė ēdo anė, njė grup prej 3 shokėsh tanė tė gjallė qė u printe Elez Murta nga Llausha u nda nga turma jonė dhe shkuan tė komandanti qė ishte largė nja 20 - 25 metra me kėrkesė qė tė ndėrpritet masakri dhe tortura ndaj nesh, tė kenė mėshirė ndaj tė plagosurve, nė mėnyrė qė tė plagosurve, nė mėnyrė qė tė mos transportoheshin sė bashku me tė vdekurit dhe qė tė na lejonin neve qė nėn mbikqyrjen tė perkujdesemi pėr shėrimin e tyre ose dérgimin nė ndonjė spital.
Kėrkesen e tyre xhelatėt e dėnuan me vdekje. Por nuk u knaqėn me kaq. Nga turma e jonė morėn edhe nja 5 - 6 veta me motivacion se edhe ata ishin nė grup me protestuesit dhe qė tė gjithė i likuaduan, kurse neve na u kėrcnuan se po qe se na dégjohet vetėm edhe njė zė do tė na gjej fati i njejtė.
Pra, pėrkundėr kerkesave tona, me mobilizim tė shtuar vazhduan transportimin e tė vdekurve dhe tė plagosurve dhe pastrimin e sheshit dhe tė oborrit nga rrobat dhe gjaku nė mėnyrė qė tė mos mbetet asnjė gjurmė e masakrit. Derisa zhvillohej ky aksion nga masa e qytetarėve dėgjohej kėnga << Druze Tito mi smo ti obeqali da qemo sve shiptare zaklati, osim devojaka i mladih nevesta s kojima qemo kolo zaigrati >> e tj.
Pasi qė ushtria, puntorėt, grat, burrat dhe fėmijtė, pastruan pjesėn mė tė madhe tė sheshit dhe tė rrugės pėrreth nga kufomat dhe tė plagosurit, nga rrobat dhe mbeturinat e tjera tė masakrit, rradha i erdhi oborrit ku ishim ne tė vendosur mbi kufoma. Derisa neve na urdhėruan ta lėshonim oborrin, pas nesh mbetėn klithma tė plagosurve, duke dėshiruar tė vinin me ne. Ata qanin dhe bėrtitnin: << Vėllezėr, ku po na leni neve, mos na leni nė mesin e kėtyre gjelatve >> etj. Ky ishte njė trishtim i madh pėr ne qė kishin mbetur gjallė e nuk kishim mundėsi t' u ndihmojmė. Prej kėtu na kanė dėrguar nė njė plazh, i cili prej kasaphanes ishte largė 200 deri 300 metra. Prej atje shiqonim se si pastronin oborrin dhe ndėrtesen nga kufomat dhe tė plagosurit tė vazhdonin tė transportoheshin njė mbi njė, nė drejtim tė Tivarit tė Vjetėr kah do shkembinjė apo humnerė e pafund.
Nė plazh kemi kaluar natėn tė rrethuar nė njė anė nga deti i hapur, ndėrsa nė anėn tjetėr nga qindra ushtarė me armė tė drejtura prej nesh qė ishim tė zbehur, tė lodhur e tė torturuar, tė friksuar e tė uritur. Tė gjithė kishim frigė se gjatė natės do t' na kidnapojnė apo do tė na likudiojnė njė nga njė dhe vazhdimisht e kėrkonim mjedisin e turmės.
Nė mėngjes vėrejtem se si mbi ujė notonin plisat e bardhė, shokat, japangjet dhe kufomat e shokėve tanė. Nė plazh kemi qėndruar plot 18 orė pa ngrėnė, kurse etjen pėrpiqeshim ta shuejmė me ujė tė detit. Pas kėsaj kohe tė qėndrimit na kanė urdhėruar tė pregaditemi pėr ndėrrimin e vendit. Sėrish na kanė sjellur nė oborrin e ndėrteses sė masakrit, porse tash tė pastruar nga kufomat. Atė ditė, pėr herė tė parė prej marshutės nė Kosovė na kane pėrgaditur gjellė tė ngrohtė - groshė. Pas tė gjithė atyre vuajtjeve na kanė urdhėruar tė rreshtohemi pėr tė marrė racionin e ushqimit. Por, pėrsėri u deshpruam, sepse na urdhėruan tė shėrbehemi me enėt e shokėve tanė tė vrarė tė cilat ishin tė lara me gjak. Tė mllefosur deri nė fund, kemi refuzuar urdhėrin duke mos pranuar tė hamė nė ato enė tė pėrgjakura. Xhelatėt na u kėrcnuan sėrish duke i pėrforcuar radhėt se , po qe se nuk i marrim ato enė, s' do tė na japin ushqim. Mirėpo, edhe pėrkundėr kėsaj, e tė vetėdijshem edhe pėr pasojat e mundshme, kemi refuzuar t' i marrim ato enė. Dėnimi qė pasoi nė shenjė hakmarrje pėr refuzim tonė ishte shtyrja e dhėnjes sė ushqimit pėr 12 orėt e ardhshme.
Kėshtu tė uritur dhe tė rraskapitur na kanė urdhėruar qė tė hyjmė nė atė ndėrtesen famoze. Mirėpo, me t' u ofruar hyrjes kryesore, disa shokė tanė si Nasuf Bajrami, njėfarė Haki nga Vushtria, Riza Hajdini nga fshati Baks, dy shokė nga Llapi, Smajl Ramadani nga Luboveci, njė nga Gjilani e disa tė tjerė, njėzėrit kanė refuzuar tė hyjnė nė ndėrtesė pa u pėrpiluar regjistri me emėr e mbiemer dhe adresa tė sakta pėr secilin prej nesh qė kemi ngelur ende gjallė dhe tė na ipej kopja, pastaj tė tregohet regjistri i atyre qė janė nisur nga Kosova dhe tė dihet numri i tė vrarėve.
Kėtė kėrkesė tonėn, oficerėt kategorisht e refuzuan, duke na u kėrcnuar se do t" na likuidojnė tė gjithėve. Menjėherė i pėrforcuan radhet dhe i drejtuan tytat. U bėnė pérpjekje pėr t' i veēuar udhėheqsit pėrkatsisht ata mė tė zéshmit nė kėrkesa, me nė krye Hakiun nga Vushtria, gjoja pėr bisedime, por ishte i ditur qellimi i ndarjes sė tyre. Tė mėsuar nga pėrvoja e hidhur, nuk lejuam kurrfar ndarjesh, por njérzit kėrkuam qė tė bisedohet nė prezencėn e tė gjthėve. Me kėtė rast u betuam se nuk do tė lejojmė mė vrasjen e shokėve tanė qė i caktuam pėr ta ngritur zėrin nė emėr tė tė gjthėve pa u vra tė gjithė ne.
Mė nė fund, pas shumė kėrcnimesh dhe tė njė dialogu tė gjatė, qė u zhvillua para hyrjes sė ndėrteses, oficeret pranuan tė numrohemi para se tė hyjmė dhe pėr kėtė qėllim caktuan njė oficer tė tyre. Kėtė propozim sėrish e kemi refuzuar, duke kėrkuar qė numrimin ta bėjė njeriu unė e pastaj tė na komunikoj se sa kishim mbetur gjallė, kurse oficerėt tė na thonė numrin e atyre qė janė vrarė.
Pas shumė peripitive, presionesh e kėrcnimesh me likuidim tė pėrgjithshėm, ėshtė arritur marrėveshja qė tė caktohen dy shokė tanė dhe njė oficier e njė ushtar nga ana e atyre pėr numrim. Nga ana e jonė, nė emėr te shokėve, qysh mė parė qe caktuar Hakia nga Vushtria dhe Smajl Luboveci. Pas numrimit njė nga njė gjatė hyrjes nė ndėrtesė ėshtė konstatuar se gjallė kemi mbetur vetem 810 persona, kurse sa i pėrket numrit qė janė nisur nga Kosova oficeri me regjistér nė dorė na ka komunikuar se nga Kosova jemi nisur 4.580 veta, gjė qė do tė thotė se gjatė rruges dhe nė masakrin e Tivarit janė mbytur dhe janė zhdukur 3.760 shqiptarė.
Nga personat tė cilėt kanė mbetur gjallė nga kjo tragjedi dhe asaj qė kam vėrejtur vet, mbi 90 per qind kanė shpėtuar ata qė kanė qenė brenda nė ndertesė, sepse mundėsitė pėr shpetim nė oborr dhe shesh kanė qenė minimale. I gjallė ka mbetur aty - kėtu ndonjeri qė ėshtė fshehur ndėr kufoma dhe ate vetėm pse nuk kanė arritur t' i transportojnė para terri. Natėn, ata qé kanė qenė tė plagosur, kanė mundur mė lehtė tė nxirren nga kufomat dhe tė ikin nė drejtime tė ndryshme. Ka raste qė edhe nė shesh kanė shpėtuar, por ato janė shumė mė tė rralla.
Sipas vlersimit tė shokėve tanė, nga 60 pėr qind tė atyre qė i kishte marrė plumbi e ende tregonin shenja tė jetės, sikur t' ju ofrohej ndihma perkatse, do tė shpėtonin nga vdekja. Mirėpo, siē thamė, kjo ishte e pamundshme, sepse ata transportoheshin sė bashku me tė vdekurit.
Nė ndėrtesė na pritėn telashe tė reja. Nė njė anė ishin tė rrethuar kurse njėkohsisht na u komunikua urdhėri se askush nuk mund tė dal jashtė ndėrtese madje as pėr nevoja fizeologjike.
Mosrrespektimi i kėsaj urdhėrese dėnohej me vdekje. Nė kėto kushte u detyruam qė nevojat fiziologjike t'i kryenim po aty ku qėndronim nė dhomė. Fitohej pėrshtypja sikur xhelatet i pengonte fakti se ne kishim mbetur gjallė, dhe se nuk ishin ngopur as me krimin qė bėnė, torturat dhe zullumi qė na u bė tėrė kohėn, masakėr ky i paparė nė histori. Nė mėnyrė mė perfide provokonin dhe kėrkonin shkak qė tė shtinin nė neve dhe tė na likuidojnė. Njė nga kėto provokime ishte lėnja e bombave dhe revoleve nė ndėrtesėn nė tė cilin ishin vendosur, por tė cilave mė parė ua kishin hequr gjilpėrat dhe eksplozivin. Sigurisht se kjo ishte bėrė me qėllim qė dikush prej nesh tė provojė tė hedhė ndonjė bombė tė prishur dhe t' iu jap rast pėr tė intervenuar. Mirėpo, kėtė lojė tė tyre ne e kuptuam menjėherė, dhe qė tė gjitha ato i tubuam nė njė vend pėr t' i vėnė nėn kontroll.
Fatkeqsisht, kjo nuk ishte e tėra. Né disa kėnde tė ndėrteses xhelatet kishin vendosur disa eksplozive tė vėrteta, tė cilat nė njė ēast u aktivizuan. Nga eksplodimi i fortė u dėmtua dyshemeja e dhomės ku gjendesha unė me ē' rast lehtė apo rėndė u lėnduan disa shokė tanė. Mėpastaj u shkaktuan edhe dy eksplodime mė tė lehta tė cilat pėr fat nuk shkaktuan viktima.
Nė kėtė gjendje kaotike, frige dhe pasigurie aty e kemi kaluar natėn.
Nė mėngjes kemi kėrkuar sqarim pėr eksplozivine vėnė. Kėrkesave tona iu kanė pėrgjegjur disa oficier, kinse ekspertė, me ē' rast na komunikuan se dyshohet se ato kanė mbetur pas tėrheqjes sė gjermanėve. Poashtu edhe armėt janė mbeturina tė ēetnikėve dhe gjermanėve qė kanė mbetur pas tėrheqjes nga ajo ndėrtesė. Oficierėt na shprehen gjoja keqardhje pėr kėtė incident.
Pas 22 orė qėndrimi nė atė ndėrtesė kur gjendja u bė e padeshirueshme nga kundėrmimet, njė grup shokėsh nga Llapi protestuan dhe kėrkuan tė na lejohet dalja nga ndėrtesa, tė na ipet ushqim dhe tė gjendet njė strehim mė i pėrshtashem. Vetėm ditėn e dytė tė qėndrimit kėtu na kanė urdhėruar tė dalim nga ndėrtesa dhe tė rreshtohemi. Ashtu tė rreshtuar na kanė dėrguar nė njė vend tjetėr tė izoluar me njė ndėrtesė tė vjetėr, me njė oborr pėrafersisht 0, 10 hektarė, i rrethuar me tela tė xhembuar tė lartė mbi dy metra. Kjo s' ishte asgje tjetėr pos sipas tė gjitha gjasave llogor gjerman me kushte tė kqija, por me njė pėrparsi se nevojat fiziologjike i kryenim nė oborr. Nė kėtė llogor kemi kėrkuar tė na ipet ushqimi dhe tė na mundėsohet kontakti me udhėheqsit tanė nė Kosovė, si Fadil Hoxhėn, Xhavit Nimanin, Rifat Berishėn, Mehmet Hoxhen, Ismet Shaqirin, apo me udheheqsit e Shqiprisė. Mirpo, tė gjtha kėto ishin tė kota sepse kėrkesat tona nuk i pėrfillnin, pėrkundrazi vazhdimisht shtonin masat e sigurisė. Njė oficier i lartė madje na u kėrcnua se po qe se vazhdojmė me kėrkesa tė tilla, do tė na likuidojnė tė gjithve. << Shihni atė tym te zi nė atė shkėmbė ? Aty po digjen shokėt tuaj, mos dėshironi edhe ju tė pėsoni si ata ? >>.
Pas nja tri dite qėndrimi kėtu, na kanė urdhėruar qė tė pėrgatitemi pėr tė shkuar nė njė vend tjetėr, nė Bokėn e Kotorit, me qėllim tė largimit tonė sado pak nga kufiri i Shqiprisė dhe pėr tė mos e parė kėtė llogor Shqipatarėt e Tivarit dhe rrethinės. Ne kemi refuzuar njė urdhėr té tillė gjer sa tė mos na plotėsohen kėrkesat qė i cekėm mė lartė. Kemi kėrkuar qė sėrish tė pėrpilohet regjistri i atyre qė janė likuiduar dhe tė atyre qė mbetėn gjallė dhe t' u dorėzohen udhėheqėsve nė Kosovė dhe nė Shqipri. Pėrveē kėsaj kemi kėrkaur qė aty pėr aty udhėheqjen ta marrė pėrsiper kuadri i oficierėve Shqipatrė sė bashku me ata serbė e malazezė. Kėrkesat tona menjėherė u refuzuan, por edhe ne mbetėm kategorik qė pa plotsimin e tyre tė mos e vazhdojmė rrugėn tutje.
Pas dy - tre ditėsh arriti njė grup oficierėsh shumica prej tė cilėve u prezentuan si malazezė, kurse dy ishin Dalmatinė. Ata na kominikuan se gjoja pėr tė gjitha kėrkesat tona ėshtė informuar udhėheqsia e Kosovės dhe se gjoja prej andej ka arritur njė porosi e cila na u lexua nė gjuhen shqipe dhe sėrbokroatishte. Nga kjo mė kujtohet vetėm ky tekst:
<< Me keqardhje kemi marrė lajmin pėr incidentin dhe tragjedin qė ndodhi nė Tivar, pėr ēka ju vet ishit fajtorė.Kemi marrė tė gjitha masat pėr sigurimin e jetės suaj dhe kushteve mė tė mira jetėsore. Tash e tutje pėr nė front pėrveē udhėheqsve serbė e malazezė do t' u shoqėrojnė edhe oficierėt kroatė e sllovenė, si dhe disa oficierė shqiptarė >>.
Pas shumė kėrcnimeve u detyruam tė pajtohemi me fat. Njė lehtėsim e kishim se tash e tutje, nė kroaci pos oficerėve serbė e malazezė, nė udhėheqje do tė kishim edhe kroatė e sllovenė si dhe disa shqiptarė.
Nė llogor qėndruam edhe nja 10 - 12 ditė. Meqenése ishte afėr njė rruge qarkullueshme, kurse kushtet ishin mizerie, vrenim se si popullata e atyshme kur afroheshin afėr llogorit, nga qelbja e tij, vinin faculetat nė gojė dhe hundė kurse duke kthyer kokėn anash shanin: << Majku vam shiptarsku, lipshite tu kao stoka >> ! ( Nėnėn e juve shqiptare, ngordhni aty si kafshėt ).
Pasi qė ishim mbushur pėrplot morra nga papastėrtia dhe kushtet tejet tė vėshtira nga tė cilat kėrcėnohej epidemija e tifos apo ndonjė sėmundje tjetėr, pėrcjellsit tanė nė njė luginė tė Tivarit tė vjetėr organizuan njė punkt pėr pėrvlimin e rrobave tona. Duke i bartur rrobat pėr nė kėtė punkt, unė, Nasuf Bajrami nga Baksi, Sylė Ferizi nga Radisheva e disa tė tjerė u ngulfatėm nga kundėrmimi i rėndė qe vinte nga shkėmbinjtė e afėrt nė formė tymi apo mjegulle. Nga dy qytetarė mėsuam se kjo erė e rėndė vinte nga kufomat e Shqiptarėve qė digjeshin nė humnerat e atyre shkėmbinjėve tė Tivarit tė Vjetėr.
Nė pėrfundim tė kėtij operacioni, do tė thotė pas 10 - 12 ditė qėndrimi nė kėtė llogor, mė nė fund na kanė futur nė njė anije dhe kemi filluar rrugėn pėr nė vijėn e frontit, gjė qė na gėzoi shumė sepse menzi pritnim largimin nga ky vend mizorik. Natėn e parė jemi ndalur nė Spital por edhe tani pa ujė dhe ushqim, te mbėshtetur pėr disa shkėmbinjėve disi e kemi pritur mėngjesin. Por, jo tė gjithė.
Tė rraskapitur nga uria, lodhja dhe sėmundjet e ndryshme, njė numėr shokėsh kanė ngelur nė vend, kurse pėr fatin e tyre mė s' kemi mėsuar asgjė. Prej aty kemi vazhduar rrugėn pér ne Shibenik, Trogir e pastaj nė Biograd na moru. Para se tė vendosemi nė disa ndėrtesa, jemi pastruar me ujė deti, jemi rruar, veshur mirė dhe armatosur me armė angleze. Nė kėtė mėnyrė jemi pėrgatitur pėr front. Pér herė tė parė kėtu kemi marrė ushqim tė ngrohtė si griz, ēaj, ngapak bukė dhe pastaj na kanė ndarė nė njėsi mė tė vogla. Pėr udhėheqje i caktuam njerėzit tanė mė tė aftsi si tetar, rreshter, nėntoger e toger. Poashtu i pėrpiluam regjistrat me emėr e mbiemėr dhe adresė tė tė gjithė neve qė kishim mbetur gjallė. Pėr fat tė keq ky numėr ishte shumė i vogėl - gjithsejt 786 veta. Mė kujtohet se prej kėtu prap filluam ta ndiejmė vehten Shqipatrė sepse tani kishim eprorėt tanė tė cilėt na i mundėsonin ushtrimet dhe komandėn nė gjuhėn shqipe qė i udhėheqte eprori Riza Hajdini e disa tė tjerė dhe njėkohėsisht ishim mė tė sigurt sepse tani s' ishim duerthatė.
Prej kėtu vazhduam rrugen pėr ne Zarė, Cėkvenicė dhe nė fund arritėm nė Rijekė e pastaj prej aty nė Lublanė. Kétu sérish na kane shpérndarė nėpėr njėsi
----brigada sėrbe e malazeze dhe mė pak nė ato sllovene e kroate. Kėtu pėr herė tė parė u hodhėm nė luftė kundėr armikut, pėrkatsisht mbeturinave ēetnike, ustashe, domobrane e tė tjera qė pėrpiqeshin tė rezistojnė ose té ikin nė Itali dhe Austri pėr tė mos rėnė nė duart e partizanėve.
Eshtė pér t' u habitur, por edhe kėtu vrehej njė mosbesim ndaj njėsive ku shumicėn e pérbénin Shqiptarėt. Edhepse nė betejė hudheshim tė parėt, nė vend mirėnjohje pėr sukseset qė i arritshim nė front, pas ēdo aksioni luftarak dhe pas ēdo pozite tė re qė zinim, ende pa u ēlodhur na kontrollonin detalisht dhe na konfiskonin ēdo gjė qė e kishim grabitur nga armiku. Kėtė e bėnin duke na rreshtuar nė ndonjė fushė dy nga dy, njėri pėrballė tjetrit, pasi qė parė na detyronin t'i lėmė armėt disa metra larg. Kontrolli detal bėhej nė atė mėnyrė qė s' na lėnin vend pa kontrolluar si nė ēanta qė i bartnim ashtu edhe nė trup, nė xhepa e ku jo se. Ishte e pamundur tė fshehnim ēdo gjė qė konfiskonim nga armiku sikurse setrat, kėmishat, lapsat, ndonjė orė apo diē tjetėr. Nė kėtė ményrė veprohej vetėm ndaj Shqipatrėve, andej kjo na vinte shumė rėndė.
Krahas betejave tė herėpashershėme, edhepse tė lodhur dhe rraskapitur nga uria, kushtet e vėshtira tė jetės dhe padrejtėsive qė s' na u ndanė kurrė, ēdo pauzė apo moment sado pak tė volitshėm e shfrytėzonim pėr tė kėrkaur nga eproret sqarime lidhur me tragjedinė e Tivarit, pėrkatsisht pėr tėrė atė qė pérjetuam prej Prizrenit e deri nė masakrin masiv. Pas shumė pėrpjekjeve dhe tentimeve Pér pranimin tek oficerėt e lartė, mė nė fund tre shokė arritėm tė hyjnė nė Shtab nė njė fshat afėr Rijekės. Nė bisedė kishin qėnė tre oficerė tė lartė ( dy tė brigadés dhe njė i Divizionit XV << Matija Gubec >> ). Me atė i informuam hollėsisht kėta eprorė pėr tėrė qė na ka ngjarė e posaēarisht pėr masakrin e Tivarit.
Pas rrėfimit ta parė, kėta eprorė na u kėrcnuan se po merrem me propaganda armiqésore duke mohuar tė gjitha ato qė i thamė si tė pavėrteta. Madje pasuan edhe kėrcnime dhe kėrkesa pér distancim prej pohimeve tė tilla. Por duke parė se ne qėndrojmė stoikisht pas thėnive tona dhe kėrkesės pėr ndriēimin e tėrė tragjedisė, mė nė fund u pajtuan tė dégjojnė deri nė fund argumentet tona dhe na urdhėruan qė pėr gjithė kėto tė epim deklaratė me shkrim. Pasi qė e bėmė kėtė, na premtuan se pėr tė njėjtėn gjė do tė kérkojnė deklartė me shkrim prej tė gjithė atyre qė kishim mbetur gjallė.
Posa ne kemi arritur nė njėsitė tona, pas nesh ka ardhė njė delegacion e Shtabit i pėrbėrė prej tre oficerėve dhe njė daktilografi. Prej ēdonjėrit qė ka pasė guxim i kanė marrė deklaratat pėr gjithė atė qė kanė pėrjetuar gjatė marshutės vdekjeprėse prej Kosove e deri nė Tivar. Tri ditė mė vonė sėrish na kanė ftuar nė Shtab tė Brigadės nė njė bisedė plotėsuese pėr sqarimin e disa detaleve. Me kėtė rast na ėshtė thėnė se janė shumė tė interesuar pėr kėtė ngjarje e veēanarisht pėr ate qė ka ndodhur nė Tivar dhe se po bėjnė pėrpjekje pėr ndriēimin e plotė tė sajė. Pér kėtė do tė informojnė edhe organet mė tė larta shtetėrore, ushtarake dhe partiake pėr tė marrė qėndrim lidhur me kėtė. Njėkosisht na bėnė me dije se nė njėsi e as jasht saj nuk guxon askush prej nesh tė llafosė pėr rastin e Tivarit. Nė tė kundėrtėn, na u kėrcnuan se po poqese zihet nė gojė kjo ngjarje, do tė thotė nėse merr dhenė, secili prej nesh do tė nxirret para gjyqit ushtarak nėn akuzė pėr pėrhapjen e propagandės armiqėsore.
Se a i kanė dėrguar me tė vėrtetė matrialet dhe dėshmitė e mbledhura per kėtė rast prej nesh instancave mė tė larta, cilat ishin ato, ēfarė pėrmbajtje kanė pasur dhe nė ē' masė janė ndriēuar, ne kurrė nuk mundėm tė marrim vesh.
Pas demobilizimit ( pas pėrfundimit tė luftės ) dhe ardhjes sonė nė shtėpi, u informuam se ngjarja kishte marrė dhenė. I tėrė opinioni kosovar dhe mė gjerė gojė pas goje dhe pėrmes kanaleve tė fshehta ishte informuar pėr masakrin e Tivarit dhe pėr tėrė atė qė kishte ndodhur prej Kosove e deri nė Tivar, pėrkatsisht nė vijėn e frontit. Kuptuam po ashtu se askush nuk guxonte te bisedonte haptas pėr atė qė kishte ndodhur nė Tivar, nė Liqenin e Shkoderės e gjetiu. Pér numrin e viktimave silleshin verzione tė ndryshme, por numri mė i shpeshtė pėrmendej prej 4.500 deri nė 6.000 viktima tė turmės sė dytė, nė tė cilėn ishim edhe ne qė mbetėm gjallė, ndėrkaq nė dy turmat e tjera, numri i viktimave sillej prej 1.000 deri nė 1.500 veta.
Nė rrethanat jashtzakonisht tė vėshtira qė u krijuan me administrimin ushtarak nė Kosovė nė pėrfundim tė luftės e edhe mė vonė, Shqipatrėve iu bė e pamundshme tė kėrkojnė ndriēimin e kėsaj tragjedie. Ai qė kishte guxim vetėm t' ia rrėfejė dikujt ngjarjen, ndiqej dhe persekutohej pa masė. Nė mėnyrė mė mizore janė torturuar dhe maltretuar edhe prindėrit dhe fėmijėt ose tė afėrmit e atyre qė pėsuan nė Tivar, duke i konsideruar si armiq tė rrezikshem tė shtetit.
Mirėpo, pa marrė parasysh kushtet e vėshtira politike, torturat dhe rrethanat e tjera, ne, luftėtaret e gjallė, nė mėnyrė sekrete jemi pėrpjekur ta informojmė popullin nėpėr tubime ( oda e mbledhime rasti ) pėr gjithė ate qė e kemi pėrjetuar, gjė qė pati efekt tė informimit tė drejtė.
Pėrkundėr rrethanave gjithnjė tė pavolitshme, nė tė cilat jetuan dhe sot po jetojnė nė jugosllavinė bolshevike Shqiptarėt, pavarsisht nga pasojat politike, fizike dhe psiqike personale dhe tė familjes sime, por i vetėdijshem se askush prej zyrtarėve nuk dėshiron tė ndriēon rastin e Tivarit, nga shkaku se krimi i bėrė s' kishte analog nė histori, mė datėn 9.11.1966 vendosa t' u shkruaj publikisht tė gjitha forumeve mė tė larta partiake dhe shtetėrore nė vend me kėrkesė pėr zgjedhjen e plotė tė kėsaj ēėshtje dhe gjykimin e fajtorėve pėr tė.
Nė letrėn time drejtuar organeve shtetrore dhe partiake tė Jugosllavisė, Sėrbisė dhe Kosovės nė 15 faqe tė shkruara me makinė, pėrveē pėrshkrimit nė hollėsi tė ngjarjes, nga organet mė tė larta partiake kam kėrkuar qė patjetėr publikisht:
1. -- Tė informohet opinioni i gjerė pėr MASAKRIN e TIVARIT
2. -- Tė bėhet evidenca e plotė e ushtarėve tė masakruar
3. -- Tė indetifikohen kryerėsit e kėsaj vepre mizore
4. -- Tė informohet opinioni pėr masat qė janė marrė ndaj tyre dhe
5. -- T" u bėhet e mundshme prindėrve, tė vejave dhe fėmijėve prindėrit e tė cilėve janė mbetur nė kėtė masakėr tė gėzojnė tė gjitha tė drejtat e invaliditetit familjar ushtarak dhe tė drejtat e tjera.
Lidhur me letrėn time, me inciativen e KQ LKJ mė 18.11.1966 nė lokalet e Komitetit Komunal tė LK tė Mitrovicės u caktua njė bisedė nė pėrbėrje prej dy pėrfaqsuesve tė KQ LKJ, dy pėrfaqsuesve tė KQ tė LK tė Sėrbisė, Sekretarit tė KK LK tė Mitrovicės, Zharko Kuzeleviqit, anėtarit tė KK tė LK tė Kosovės, Hysen Prekazit, sekretarit organizativ tė KK tė LK té Mitrovicės Basri Hasanit si dhe dy personave tjerė tė cilėve nuk ua mėsova funkcionet. Nė bisedė me kishin ftuar edhe mua, pėr ēka edhe e kam si dėshmi ftesėn e nėnshkruar nga Zharko Kuzeleviq.
Nė bisedė qė u organizua mė 19.11.1966 duke filluar nė orėn o8.oo sekretari i KK LK tė Mitrovicės, Zharko Kuzeleviq qė nė fillim m' u kėrcnua me masa administrative kinse pėr tė pavertetat qė i kam theksuar nė parashtresen time forumeve mė tė larta partiake e shtetrore duke i konsideruar si propagandė armiqėsore me qėllim tė kompromitimit tė sistemit tonė socialist - vetqeverisės, tė drejtuara kundėr vėllazėrimbashkimit pėr ēka do tė pėrgjigjem para gjygjit. Njėkohsisht mė propozoi qė tė tėrhiqem nga thėnjet nė letėr. Pastaj njėri nga pėrfaqsuesit e KQ LKJ ma tėrhoqi vėrjetjen se kjo ėshtė vepėr e rėndė armiqėsore prapa sė cilės fshihet edhe ndonjė grup armiqėsor e jo vetėm Azemi, prandaj ky duhet tė deklarohet se kush fshehet prapa kėsaj letre. Mėpastaj edhe ky mė propozoi qė tė tėrhiqem dhe tė harrohet kjo ēėshtje. Rrugėn e tyre e ndoqėn edhe tė pranishmit e tjerė duke m' u kėrcnuar dhe njėkohėsisht duke kėrkuar térheqjen time ose deklarimin se kush fshehet pas kėsaj.
Shiquar realisht gjėrat, thuja se as qė kam pritur ndonjė ēasje tjetėr kėtij problemi nga ata qė e kishin kurdisur kėtė tragjedi. Por, e imja ishte ta them tė vėrteten e pastaj le tė del ku tė del.
Pasi e mora fjalėn, qė nė fillim u thash se ēasja e juaj kėtij problemi nuk ėshtė me vend. Kétu mė keni thirrur vetėm tė mė friksoni qė tė tėrhiqem nga ajo qė kam th"ėnė edhepse qė tė gjithė e dini se ashtu edhe ka ndodhur nė tė vertetė. U thashė se hiē mė lehtė s' janė ndarė Shqipatarėt nga ky masakėr se sa popujt qė e pėrjetuan Aushvicin e Polonisė. Pėrkundrazi, krimi ėshtė mė i rėndė kur dihet se gjermanet tortuaruan armiqėt, ndėrkaq fatkeqsisht serbėt dhe malazezėt vranė dhe masakruan bashkėluftetaret e vet - Shqipatrė duarėthatė. Me kėtė rast ua bėra me dije se kategorisht mbetėm pranė kėrkesave tė parashtruara nė letėr. Madje kėrkova qė ajo tė plotėsohet me fakte tė reja, me dėshmitė e qytetarėve tjerė qė kishin marrė pjesė nė marshuten prej Prizrenit e deri nė Tivar.
Me disa pauza tė vogla biseda ka zgjatur prej orės o8.oo deri nė oren 16.oo. Gjatė bisedės mė janė shtruar pyetje provokuese por edhe pyetje tė arsyeshme. Kah fundi, Hysen Prekazi dhe Basri Hasani pranuan se kanė dėgjuar diē pėr kėtė ngjarje, por jo edhe pėr masakėr me pėrmasa tė tilla. Me njė rast, Hysen Prekazi mė tha nė gjuhėn Shqipe qė tė rrefej tėrė ngjarjen realisht pavarsisht nga nervoziteti qė e kaplon dike.
Pasi qė u bindėn se unė nuk do tė tėrhiqem nga ajo qė kam thėnė nė letėr dhe se kėrkoj kategorikisht qė tė ndriēohet i tėrė rasti e tė shpallet publikisht para opinionit, biseda u zhvillua nė frymė pak mė konstruktive. Pasi rrėfeva edhe njė herė tėrė ngjarjen dhe ēdo gjė qė argumentova kėrkova tė shėnohet nė procesverbal, njėri prej pėrfaqsuesve tė KQ LKJ, nė mes tjerash tha : << Problemi tė cilin e parashtroi Azemi ėshtė shumė delikat dhe me peshė shumė tė madhe. Si i tillė del nga kompetencat e kėtij grupi punues, prandaj edhe marrja e ēfardo mase ėsht
"e nė kompetencė vetėm tė forumeve mė tė larta partiake e shterore. Andaj, propozoj qė i tėrė matriali i prezentuar, ky procesverbal i nėnshkruar nga Azem Hajdini dhe faktet e tjera tė dėrgohen nė adresė tė KQ tė LK tė jugosllavisė pėr tė marré qėndrim lidhur me te, kurse pas marrjes sė vendimit tė informohet opinioni dhe Azemi pėr kėtė. Njėkosishtė Azemi duhet tė pėroiloi njė matrial komplet pėr kėtė problem si dhe pėr tė gjitha qė deklaroi kėtu dhe nė njė bisedė tjetėr tė na i prezentoi tė gjitha. >>
Pér njė solucion tė tillė u pajtuan tė gjithė.
Pas kėsaj bisede mendova se mė nė fund e vėrteta do tė del nė shesh dhe se bashkėbiseduesit do ta mbajnė fjalėn. Unė e pėrgadita matrialin ashtu siē u morėm vesh.
Mirėpo, njėzet ditė mė vonė, nga KQ i LKJ mora njė letėr e cila mban numrin 2029/1 datė 9.12.1966, me tė cilėn u informova se lėnda ime e ėshtė dėrguar nė tėrėsi KK tė LK tė Kosovės nė shqyrtim dhe kompetencė.
Edhepse sėrish pas njė kohe kėrkova pėrgjigje nga KK i KK tė Kosovės dhe KQ i LKJ - sė pėr kėtė ēėshtje, sot e ksaj dite nuk di pėr fatin e matrialit nė fjalė.Madje, madje, edhepse gjatė bisedės nė Komitetet Komunale tė Lidhjes sė komunistėve nė Mitrovicė me 19.11.1966 pjesėmarrsit patėn thėnė se << Azemin duhet ta kuptojmė si shok dhe perjetues tė kėsaj ngjarje tragjike, e jo si armik >>, menjėherė pas kėsaj bisede ndaj meje u shtrua njė terror i vėrtetė, hiē mė i lehtė ae ai i viteve tė luftės. pasojat i hetuan edhe antarėt e familjes sime, shokėt e punės e tė jetės.
Me qindra herė kam qenė i thirrur nė komitet komunal e Sekretariat tė punėve tė brendshme nė Mitrovicė pėr t' u marrė nė pyetje pėr ēdo lėvizje qė kam bėrė, pėr ēdo fjalė tė thėnė nė ndeja, tubime formale e jo formale si dhe pėr ēdo deklaratė qė kam dhėnė. Qėndrimi armiqėsor ndaj meje ėshtė shprehur publikisht atėherė kur klasa punėtore nė fabrika, qytetarėt e ndershėm dhe fshatarét filluan tė mė kandidojnė pėr kėshilltar tė kuvendit komunal dhe deputet republikan nė vitin 1968. Me tė arritur propozimi, konferenca komunale e Lidhjes socialiste tė Mitrovicés ka caktuar mbledhje te posēme me qėllim tė marrjes sė qėndrimit pėr pengimin e kandidaturės sime. Aksionin e diskualifikimit tim e kanė udhėhequr disa shokė tė nxitur nga pushtetmbajtėsit me nė krye Mustafa Osmanagiqin, deputet i Dhomes sė kombeve, pastaj Ismajl Jahiqin dhe Mon Monin nga Vllaha, tė cilėt zhvilluan njė fushatė tė gjerė nė popull pėr mos votuar nė favor timin. Kėta dhe tė tjerėt iu kanė kėrcnuar edhe me burg votuesve qė do tė votonin pėr mua, << armikun e socializmit vetėqeverisės dhe mbarė sistemit jugosllav >>. Edhepse populli nuk u frikėsua , por pėrgjithėsisht ma dha votėn , pushtetėmbajtsit stalinist e konstatuan zgjedhjen time dhe ma bėnė tė pamundėshme kryerjen e funkcionit.
Torturat dhe malltertimet ndaj meje zgjaten gjithėnjė deri nė vitin 1978 kur u bėnė ndryshime tė konsiderueshme kuadrosh nė udhėheqjen e Mitrovicės dhe Krahinės, e sidomos nė KE krahinor.
I mllefosur gjithėnjė pėr qėndrimin heshtak tė tė gjitha forumeve rreth rastit tė Tivarit, 14 vjet pas bisedės qė pata nė Komitetin komunal tė Lidhjes sė komunistėve tė Mitrovicės, vendosa sėrish tė aktualizoi ndriēimin e kėsaj ēeshtėje dhe me letėr e matrial iu drejtova udhėheqjes aktuale tė Kosovės dhe Jugosllavisė me 15.12.1980. Mirėpo, edhepse mora premtime se do tė ftohem nė bisedė dhe se Mé nė fund do tė fillojė realizimi i kėrkesés sime, ngjarjet e '81 - shit edhe njė herė e ngulfaten tė vėrtetem pėr kėtė tragjedi.
Shpresoj se njė ditė, megjithatė bota do ta kuptojė ndytėsirėn ndoshta mė tė madhe tė Jugosllavisė tė bėrė gjatė LNĒ - sė ndaj Shqiptarėve tė cilėn populli e kėndoi si << VARR TĖ TIVARIT >>
Paraqiti:Sabri Selmani-Gjermani
Krijoni Kontakt