Bisedė me historianin ARIF MATI (AREF Mathieu)
Nė shkolla mėsohet njė histori e cunguar
Intervistoi: Fatbardha Demi
Gjatė vizitės nė Shqipėri, me rastin e botimit tė librit tuaj Shqipėria, Odiseja e pabesueshme e njė populli parahelen, patėt rastin tė takonit jo vetėm bashkatdhetarėt dhe lexuesit e shumtė tė librit tuaj, por edhe studiues shqiptarė (brenda kufijve shtetėrorė). Ēfarė pėrshtypje ju lanė kėto takime me historianėt, arkeologėt dhe gjuhėtarėt shqiptarė?
Pėr sa i pėrket tezės sime mbi pellazgėt, u desh qė tė veja nė Shqipėri, ku studimet mbi pellazgėt kanė qenė tė pakta e mė pak tė rėndėsishme sesa nė vendet e tjera, pėr tė kuptuar mosbesimin e deri urrejtjen (pa argumente e pa prova bindėse) tė njė pakice kokėngjeshur tė universitarėve shqiptarė. Megjithatė, kam takuar njė numėr tė caktuar universitarėsh tė ndershėm, objektivė, tė pėrgatitur e me njė kėndvėshtrim tė gjerė, qė e kanė pėrqafuar plotėsisht tezėn time. Po ashtu, kur doli libri im i pėrkthyer nė shqip «Shqipėria, Odisea e pabesueshme e njė populli parahelen», pritja e publikut shqiptar dhe atij shqipfolės ka qenė e nxehtė dhe entuziaste. Deri mė sot, veēanėrisht nė Francė dhe pėrgjithėsisht nė Perėndim, nuk kam patur as mė tė voglėn kundėrthėnie apo kundėrshtim zyrtar. Nė fakt, kėtu nė perėndim, nuk jemi mėsuar tė kundėrshtojmė njė tezė pa dhėnė «provėn e tė kundėrtės». Nė Tiranė pata pėrshtypjen se isha kthyer nė kohėn e Galileut, kur ai pohonte se toka ishte e rrumbullakėt me gjithė kundėrshtimet dhe kėrcėnimet e bėra ndaj tij.
Debati nė Top Chanel (nė emisionin «Top Show») nxori nė pah, njė farė marrėveshje tė organizuar e tė pashpallur (sidomos M. Korkuti dhe Mancaku) me qėllimin e vetėm tė vinin nė vėshtirėsi tezėn time. A ta kenė bėrė pa qėllim (pėr tė cilėn kam dyshim) apo pėr tu shfajėsuar, shkarazi, qė skanė ndėrmarrė ata vetė, si shqiptarė tė menēur, kėrkime dhe studime tė tilla? Argumentet e tyre tė vetme bazoheshin mbi hollėsi tė papėrfillėshme (qė i ngjan pikės sė ujit nė oqean e qė nuk rrezikonte aspak tezėn time) nė lidhje me shpjegimin e fjalėve pellazg (shpellagi, banorėt e parė tė shpellave) apo sllav (skallaf = Sklaf, Sklav), pėr tė cilat kam dhėnė shpjegime mė tė hollėsishme nė librin tim (pėr fjalėn Pellazg) tė bazuar nė historinė e lashtė, nė paleontologji dhe nė mitologji dhe (pėr fjalėn sllav) tė bazuar mbi historinė e ardhacakėve tė parė sllavė nė zonėn e Venetos dhe Istrias, ku ata punonin tė paguar nga romakėt (me tė drejtė janė tė shumtė autorėt qė i kanė pėrshkruar si skllavė!).
Ėshtė e qartė qė studimet dhe kėrkimet e mia janė realizuar pa paragjykime e nė mėnyrė tė paanshme. Pėr tė patur njė qėndrim tė tillė (tė politizuar ?) ndaj meje, kam edhe unė tė drejtėn tiu bėj pyetjen e mėposhtme: mos vallė ata janė pro grekėve, apo pro sllavėve, apo ndoshta u janė nėnshtruar njėfarėlloji ideologjie shkatėrruese dhe keqdashėse?
Tė thuash se «nuk jam dakord» duhen sjellė «prova pėr tė kundėrtėn». Ēdo dijetar qė punon «si njė vazo e taposur», i mbyllur brenda kullės sė tij tė fildishtė, pa u shqetėsuar pėr studimet e kėrkimet e bėra nė fusha tė ndryshme shkencore, nuk mundet veēse tė ēorientohet nė udhėkryqet e ngatėrruara tė historisė, kulturės dhe tė gjuhės parahelene. Kuptohet qė arkeologu dhe gjuhėtari duhet tė transformohet edhe nė historian, gjeograf, paleontolog, etnolog, antropolog apo nė studiues tė mitologjisė. Gjė qė sndodh me shumė universitarė (profesorė). Kritika ėshtė e thjeshtė, arti ėshtė i vėshtirė! Vetėm z. Neritan Ceka (megjithėse janė pranuar nga tė gjithė dhe disa mospajtime mbi subjektin e tė ashtuquajturės Mikenianėt), siē duket i prirur ndaj tezės sime dhe ndaj shpluhurosjes sė mėsimit tė historisė sė origjinės sė popullit shqiptar nė institucionet arsimore shqiptare.
Autorit i librit «Enigma» Robert DAngely hidhte poshtė, si jo shkencore, pėrcaktimin e gjuhėve evropiane (pėrfshirė dhe shqipen) si gjuhė «indo-evropiane». A mendoni edhe ju, se njė pėrcaktim i tillė, i parė nga ana historike nuk ėshtė i drejtė? Apo kjo ėshtė fushė vetėm e gjuhėtarėve?
Mu duk, se z. Mancaku (gjuhėtar) ėshtė paksa mosbesues kur unė pėrdor fjalėn «gjuhėsi» pėr tė pėrshkruar studimet dhe kėrkimet e mia mbi gjuhėn shqipe, etruske, baske dhe tė tjerat. Duhet ta dijė se unė nuk i kam ndėrmarrė kėto kėrkime si gjuhėtar, por si kėrkues i shumė fushave shkencore. Mbi kėtė bazė, studimet e mia nuk iu pėrkasin teknikave dhe metodave tė mirėfillta gjuhėsore qė nuk u sjellin asgjė mė shumė pohimeve tė mia. Kėtė punė mė tė thelluar ua le gjuhėtarėve. Tė gjitha studimet dhe kėrkimet e mia, pėrqendrohen veēanėrisht mbi terminologjinė, fjalorin, fonetikėn, ndėrlidhjet gjuhėsore, afėrsitė sintaksore dhe nė njė farė mase kėrkimet morfologjike nė zhvillimin e gjuhės dhe rrėshqitje semantike: ėshtė fjala pėr antropologjinė gjuhėsore (gjuhėsinė historike) dhe gjuhėsinė e krahasuar. Dhe pikėrisht, duke u bazuar mbi studimet krahasuese dhe ngjashmėritė gjuhėsore, i kanė filluar punimet e tyre gjuhėtarėt e parė, tė fundit tė shek. 19! Pėr mė tepėr, unė e kundėrshtoj ideologjinė «indo-evropeaniste». Atė qė kemi quajtur deri mė sot «indo-evropiane» nuk ėshtė gjė tjetėr veēse «evropiane» ose «pellazgjike» madje, (pėr tė qenė mė tė saktė) «euro-indiane». Nuk ka pasur pushtim tė Evropės nga Azia pėrpara atij tė Hunėve, tė Alpinėve, tė Avarėve nė shk. IV/V apo tė sllavėve e bullgarėve nė shk.VI/VII, apo tė magjarėve (hungarezėve) nė shk. IX pas Krishtit. Pėrkundrazi, nė mijėvjeēarin e pestė ose tė katėrt, pati lėvizje tė popullatave nė drejtimin Evropė-Azi e jo anasjelltas.
Nuk duhet qė tė neglizhohen pasojat kulturore dhe gjuhėsore tė lėna nga pushtimet e njė pjese tė Azisė nga ushtria e Aleksandėrit tė Madh, ku pjesa mė madhe e ushtrisė ishte e origjinės pellazge (Pernianėt, Ilirė, Arianėt, Maqedonas, Trakas etj.) Ėshtė kėtu hileja e ndėrmarrjeve tė gabuara deri tani. N.q.s. ne gjejmė fjalė pellazge ose shqipe nė sanskritisht, nuk janė transmetuar nga kjo e fundit, por e kundėrta. Akoma edhe sot ekziston njė popullsi qė gjendet midis Afganistanit dhe Pakistanit (Burrushi) qė flasin shqip. Ata kanė mbetur ndoshta nga ushtarėt e Aleksandrit tė madh (shk. IV pk) qė kanė qėndruar nė atė vend dhe atje lanė dhe pasardhėsit e tyre. Ky popull i humbur mes maleve tė Azisė, ka lėnė gjurmėt e gjuhės dhe kulturės sė tij, ashtu siē ndoshta e kanė lėnė paraardhėsit e tyre para pesė mijė vjetėsh.
Mė nė fund, unė sinjalizoj qė greqishtja nuk ėshtė shkruar veēse rreth fundit tė shekullit tė VII dhe fillimit tė shekullit tė VI p.k. Sanskritishtja nuk ėshtė shkruar veēse nė atė epokė gjithashtu. Kemi tė bėjmė me dy gjuhė bashkėkohore dhe pak a shumė tė reja. Latinishtja nuk ėshtė shkruar, veēse nė shekullin e III p.k. Janė kėto gjuhė qė janė studiuar nė shekullin e XIX. Pellazgėt antik ekzistonin dhe ekzistojnė edhe sot nėpėrmjet shqiptarėve, fosil i gjallė i asaj qė ishte gjuha e parė evropiane. Pėr fat tė keq, askush nuk dyshonte qė shqipja qenkėsh kaq e vjetėr.
Me gjithė studimet qė kanė vėnė nė pah vijueshmėrinė pellazge, tė shqiptarėve gjatė shk.19, 20 dhe 21, edhe sot ajo nuk pasqyrohet nė Historiografinė dhe Gjuhėsinė botėrore. Gjithashtu nuk ėshtė bėrė ndonjė pėrpjekje nga institucionet shqiptare pėrkatėse nė Shqipėri, Kosovė, Maqedoni apo Mal tė Zi, pėr njė debat kombėtar apo ndėrkombėtar pėr kėtė temė. Ku qėndron ky ngėrē i studiuesve tė historisė dhe gjuhėsisė?
Konsiderohet qė pellazgėt e vjetėr janė zhdukur pa lėnė gjurmė. Kėshtu ėshtė gabuar dhe refuzuar konsiderata qė ka ekzistuar njė gjuhė mė e vjetėr se greqishtja dhe sanskritishtja.
Nga ana tjetėr M. Mancaku mė qorton qė tė mos citoj Antoine Meillet, vetėm kur mė vjen pėr mbarė. Duhet tė them, qė unė kam cituar gjithashtu pjesė tė librit tė Meillet nė tė cilat, nuk i pranoj argumentet e tij. Unė e kam thėnė disa herė, qė nuk jam dakord me tė pėr disa ēėshtje tė caktuara. Z Mancaku do tė kishte pėlqyer qė tė citoja tė gjitha gabimet e bėra nga gjuhėtarėt mė tė mėdhenj, duke filluar qė nga Millet, dhe ti ktheja nė «fjalė tė ungjillit».
Dijetari nuk duhet tė jetė naiv dhe as tė lėshojė pé, pėr argumente mė pak bindėse ose tė gabuara. Ne nuk jemi nga ata qė pranojnė verbėrisht atė qė thonė disa gjuhėtarė tė caktuar, historianė apo arkeologė. Unė nuk gjykoj dhe mendoj, nuk studioj dhe nuk bazohem tek ato qė thotė ky apo ai specialist, qoftė edhe i shquar.
Unė kam kryer njė studim kritik mbi atė qė njeri apo tjetri thonė mbi gjuhėn shqipe (si PR Ilirishten dhe Pellazgjishten e lashtė) nė veēanti dhe mbi gjuhėn indo-evropiane nė pėrgjithėsi. Vetėm kėshtu unė pata mundėsi tė parashtroj mendimet e mia personale, tė mbėshtetura nga argumente tė pėrshtatshme dhe tė prekshme.
Debati qė zhvilluat nė emisionin Top Show me studiuesit shqiptarė, besoj se u pėrqendrua mbi argumentet qė keni paraqitur nė librin tuaj. Cili qe reagimi i tyre?
Nė mėnyrė kurioze arkeologu M. Kurkuti (qė pėrpara debatit ende nuk e kishte lexuar librin tim) nuk ishte i bindur pėr barazimin pellazg=ilir=shqiptar. Pėr tė, ėshtė akoma e vėshtirė qė tė provohet, qė shqiptarėt janė pasardhėsit e ilirėve dhe pėr ta, thotė ai, nuk kemi prova tė shkruara. Apo ndoshta ai i ėshtė nėnshtruar tė ashtuquajturės e pranuar nga tė gjithė dhe kjo ėshtė arsyeja qė ai nuk ndėrron mendim apo ndoshta tė vetmet lexime dhe referenca janė tė kufizuara nga konsideratat ideologjike dhe politike, ose nė teza qė u ka ikur koha.
Ēuditėrisht, ai i quan paraardhėsit e ilirėve si para-ilirė, sepse nuk guxon tė pėrdorė emėrtimin «pellazg». Njohjet e tij reduktohen nė mėnyrė strikte janė pranuar nga tė gjithė: ai bazohet nė ato qė thonė ajatollahet universitare.
Pėr tė, meqė Pellazgėt nuk kanė lėnė gjurmė tė shkruara, ata nuk mund tė quhen si paraardhės tė ilirėve dhe tė shqiptarėve tė kotėm. Nė mungesė tė shkrimeve pellazge (qė janė shkatėrruar, ndoshta nga pushtuesit Helenė), ata kanė lėnė gjurmė gojore si psh: epoletė e quajtura homerike, emrat e mitologjisė sė ashtuquajtur greke, toponimet, oronimet, eponimet, antroponimet qė dhe sot nuk mund tė shpjegohen veēse me gjuhėn e sotme shqipe. Pa folur fare pėr gjurmėt paleontoligjike dhe arkeologjike nė shpellat e banuara, rrasat dhe ndėrtesat ciklopike tė quajtura pellazgjike, muret e para rrethuese tė akropolit nė Athinė, tė quajtura pelargikon, fortifikatat e Mikenės, Argosit, Korintit, Pylosit etj. Duke iu shtuar kėtyre dhe tekstet e autorėve antikė qė konfirmojnė unanimisht, qė pellazgėt ju kanė trashėguar helenėve kultet e tyre, kulturėn e tyre dhe gjuhėn e tyre.
Herdodoti ka konfirmuar qė Jonėt ishin pellazgė tė kthyer nė Helen, pasi kishin mėsuar greqishten dhe qė Dorėt ishin nga mbretėrit Egjiptianė. Pra, meqenėse gjuha shqipe arrin tė deshifroj «pellazgjishten e vjetėr», Ilirėt (paraardhės tė mirėnjohur tė shqiptarėve) nuk mundet tė jenė veēse pasardhės tė pellazgėve. Kjo ėshtė matematikė.
A nuk u mjaftojnė kėto tė arkeologėve, historianėve, gjuhėtarėve qė tė kuptojnė se kush janė nė tė vėrtetė Pellazgėt, dhe pasardhėsit e vetėm tė tyre? A mos vallė duhet tė presin qė tė zbulojnė njė gur rossete (gur me shkrime tė lashta qė shėnoi fillimin e deshifrimit tė hieroglifeve) pėr tu bindur?
Ėshtė koha qė arkeologėt, historianėt, dhe gjuhėtarėt e gjithė botės tė dalin nga rutina e tyre, tė ēlirohen nga paragjykimet, tė largohen nga pistat e gabuara qė na ēojnė nė qorrsokak e na pengojnė pėr tė parė qartė, duke na e mjegulluar kohėn e lashtė (1200-800 p.k) qė pėr njė kohė tė gjatė janė quajtur «shekuj tė errėt». Nė fakt, ėshtė mungesa e studimeve dhe kėrkimeve shumėdisiplinore (pėr njė temė tė dhėnė) qė i bėjnė arkeologėt tė mos jenė nė dijeni tė studimeve tė historianit, etnologut, antropologut, gjuhėtarit apo mitologut.
Nė punėn tuaj studimore, si historian i lashtėsisė, a ka ndikuar emocionalisht qenia juaj me origjinė shqiptare?
Nė librat e mi nuk ka absolutisht ndjenja personale, as nacionalizėm, as fantazira, por njė tezė serioze e pėrpunuar shkencėrisht me argumente tė bazuara dhe tė qėndrueshme si dhe referenca tė verifikueshme. Kėshtu qė dy librat e mi «Shqipėria, (historia dhe gjuha) ose Odiseja e pabesueshme e njė populli para-helen» dhe «Greqia (Mikena=Pellazgėt) zgjidhja e njė enigme», janė fryti i njė reflektimi 30-vjeēar dhe tė pesė viteve tė kėrkimeve tė thella nė shumė fusha shkencore: nė historinė e lashtė para-helene, antropologji, arkeologji, paleontologji, gjuhėsi, etnologji, mitologjinė (pellazgjike), e quajtur greke dhe ndonjė studim mbi poemat e quajtura homerike. Kėto studime janė bėrė dhe mbi bazėn e njė bibliografie tė pasur marrė nė universitetet mė tė mira tė Sorbonės, nė Institutin e Gjuhėve Orientale, dhe nė bibliotekat mė me zė (Biblioteka Kombėtare, Sorbon-Saint-Genevieve, Muse de lhomme, Arsenal, etj) Kėto libra dalin nga shtigje tė rrahura dhe nuk u nėnshtrohen paragjykimeve, tezave «tė pranuara nga tė gjithė», as shkrimeve tendencioze, shoviniste me njė ideologji tė caktuar.
Njė mit ėshtė njė rrėfenjė qė shpreh besimet dhe pėrfytyrimet e njerėzve mbi zanafillėn e botės - ėshtė shprehur Schoplint - me anėn e miteve, bashkėsitė njerėzore pėrcaktojnė sistemet e tyre tė vlerave dhe krijojnė lidhje emocionale me bashkėsitė. Sa e vėrtetė ėshtė kjo lashtėsi mitike, qė mėsohet sot nėpėr shkolla?
Deri tani ne kemi mėsuar nė universitet njė histori tė cunguar nga grekėt, ku pistat e gabuara praktikisht nuk janė denoncuar, nuk janė denoncuar nga arsye tė shumta qė unė i shpjegoj me detaje nė tė dy librat e mi. Unė me gjithė dėshirė shpresoj, tė kem mundėsinė qė ti shpjegoj nė njė debat, nė rast se do tė zhvillohet, me universitaret e Tiranės. Problemi ėshtė se ata e kanė konsideruar historinė greke (mbi tė gjitha atė para-helenike) si diēka tė shenjtė apo si fjalėt e biblės.
Nga brezi nė brez, profesorėt janė tė kėnaqur tė pėrsėrisin gjithmonė tė njėjtat gjėra tė sigurta pohime tė njėjta, pa mėnjanuar pistat e gabuara, interpretimet e gabuara, gabimet e adhurimit, manipulimet e ndryshme, pikėpamjet e njėrės palė dhe shovinizmin nė analizė.
Ja pėrse, kur ne pohojmė tė kundėrtėn nga ajo qė ėshtė pranuar nga tė gjithė, ne e prishim. Ne kėmbėngulim nė kėtė moment ndaj reagimeve rrezuese, epidemike, vėshtrimeve demagogjike dhe njė skepticizmi qė e kalon gjykimin. Ajo qė unė kėrkoj ėshtė njė debat besnik midis specialistėve tė ndershėm (nė shume fusha specifike). Nėse ata nuk janė dakord me tezat e mia, duhet tė sjellin prova tė sė kundėrtės, me argumente dhe tė dhėna tė vėrteta. Ėshtė shumė thjesht tė thuash qė nuk jam dakord, dhe tė hedhėsh njė anatemė mbi atė qė flet ndryshe. Deri mė sot nė Francė, ata nuk mė kanė sjellė kėto prova tė kundėrta. Pėr mua nuk ka, sepse ėshtė kjo arsyeja qė unė fillova studimet e mia tė kėrkimit qė zgjatėn 35 vjet. Mund tė sinjalizoj gjithashtu se librat e mi janė studiuar nga disa universitete tė huaja Harvard (SHBA), Xhorxhtaun nė Uashington, Montreal, Quebec nė Kanada nė Heidelberg nė Gjermani, nė Gjeneve etj
Mbas njė gjurmimi tė thelluar dhjetravjeēar, sipas jush, ku duhet vendosur qytetėrimi grek?
E gjithė kjo punė nuk prek fare qytetėrimin grek stricto-sensu d.m.th, atė qė u zhvillua pas shk. VIII pk. Kjo Greqi e asaj kohe (periudha arkaike, klasike dhe helene) ėshtė e qartė, e verifikueshme dhe kronologjike, e njohur nga faktet dhe aktet e pasqyruara nga librat e vjetėr tė historikes prej logografeve tė parė (edhe pse nuk duhen pėrjashtuar manipulimet nė lashtėsi). Kulmi i qytetėrimit grek (Periudha e artė), ai i mirėfillti, shfaqet nė shk. V p.k (dhe vetėm atėherė!): ėshtė shekulli mbiquajtur: i Perikliut. Pėr sa u pėrket tė tjerave, janė trajtuar nga historianėt dhe gjeografėt grekė tė lashtėsisė (shk. VI dhe V pk) tė tillė si Hekati i Miletit, Hellanikosi i Mytilenes, Herodoti dhe mė pas nga Tuqiditi, Diodori i Siēilise, Straboni, etj., qė pėrpara «mbėrritjes» sė grekėve vendi qė do tė bėhej Greqi banohej nga pellazgėt dhe se Ionianėt ishin Pellazgėt tė helenizuar dhe mbi tė gjitha mbretėrit dorianė ishin me origjinė egjiptiane. Ndėrsa populli i quajtur dorian, ishte me origjine ilire. A nuk i quante Homeri (viti 800 ose 750 pk) pellazgėt tė shenjtė dhe Zeusin pellazgjik dhe Dodonės? Perse ai nuk i ka pėrmendur Helenet si etni, popull apo komb? Kjo ėshtė njė nga provat qė populli i kėtij kombi nuk ekzistonte akoma nė kėtė epokė! Ai nuk mundej pra tė dinte ēdo tė ndodhte pas tij. Pa harruar emėtimet e mitologjisė sė quajtur greke, tė cilat «shpjegohen» falė shqipes sė sotme (dhe jo me «greqishten»), e vetmja gjuhė para helene qė mbijetoi brenda sferės ballkano-egjease. Nuk ka mosvijueshmėri ndėrmjet pellazgeve dhe ilirianėve. Tė gjithė kėto fise, qė disa akoma besojnė se janė «tė ndryshėm» nga ana etnike dhe kulturore, nė fakt i pėrkasin tė njėjtit e tė vetmit popull, ashtu siē e provoj nė tė dy librat e mi, qė mbėshtetėn nė fakte dhe referenca tė ndryshme. I vetmi dallim qė ekzistonte midis kėtyre fiseve ishte vetėm «ndryshimi» i emrave tė tyre!
Tė mos harrojmė gjithashtu pohimet e historianit ēifut (bashkėkohės i epokės sė Jezu Krishtit), i kulturė helenike, qė nė librin e tij Kundėr Apionit thotė: gjithēka tek grekėt ėshtė e vonshme dhe mbi tė gjitha shkrimi. Nė fakt, shkrimet e para greke u shfaqen vetėm nė shk. VII pk. A nuk u botuan Poemat epike te Homerit nė shk. VI pk, ne kohen e Pisistratit?
Studiuesi francez Robert DAngely, shprehej, se duan apo sduan studiuesit e lashtėsisė, pėr tė arritur rezultate nė punėn e tyre, duhej tė kalonin nga «porta» e gjuhės shqipe. A ka qenė edhe pėr ju kjo «portė» qė zbuloi horizontet e lashtėsisė?
Pėr sa me pėrket mua, ėshtė gjuha shqipe qė mė ka drejtuar dhe orientuar qė tė vazhdoj studimet dhe kėrkimet mė tė thelluara e specifike, pėr tė bere «lidhjen» midis pellazgėve dhe ilirėve. Pyetja e parė qė mė erdhi ndėrmend ishte: si ėshtė e mundur qė shqipja (qė rrjedh nga ilirishtja) arrin tė shpjegojė ose tė zbėrthejė shumicėn e emrave pellazgjike (antroponime, etnonime, eponim, toponime apo oronime) tė mitologjisė qė grekėt morėn prej pellazgėve? Pra, a nuk flisnin pellazgėt dhe ilirėt tė njėjtėn gjuhė? A nuk ėshtė kjo pengesa qė i ka vėnė nė mėdyshje shumicėn e studimeve, tė kėrkimeve dhe analizave tė thelluara? U desh qė tė gjeja, pėrveē gjuhėsisė, fusha tė tjera shkencore qė sjellin elemente prove pėr tė treguar prejardhjen e Shqiptarėve nga Pellazgėt. Kėto ishin antropologjia, arkeologjia, etnologjia, studimet e lashta historike, studimet e teksteve homerike, hesiodike dhe mitologjia. Secila nga kėto fusha shkencore sillte ujė nė mullirin e tjetrės. Duhet thėnė, ndėr tė tjera, qė shqipja e sotme (e zhveshur nga fjalėt e huaja dhe neologjizmat) flitet sot, njėlloj si para tre mije vjetėsh, sidomos dialekti i saj «gegė» i malėsisė se Veriut dhe tė Lindjes tė Shqipėrisė. Njė fosile e gjallė!
Duke lexuar librat mbi lashtėsinė, si ato shqiptare dhe tė huaja, duket sikur kufiri shtetėror ėshtė vendosur edhe nė histori. Kėshtu historia e ilirėve, shikohet e mbyllur brenda «enės» shqiptare. Mos vallė ėshtė forca e ideologjisė dhe e politikės qė e mban tė mbyllur kėtė enė ?
Ēuditėrisht, mė skam mundur tė lexoj nė disa manuale tė historisė, arkeologjisė apo gjuhėsisė, universitarėt shqiptarė (tė dalė nga oborri i vjetėr komunist) kanė mbetur nė tezėn e origjinės «ilire» tė shqiptarėve, duke mohuar ēdo prejardhje tjetėr. Nė tė kundėrt tė kėtyre argumenteve, Shqiptarėt janė jo vetėm pasardhėsit direkt tė ilirėve, por njėkohėsisht edhe «tė njė gjinie» me vėllezėrit e tyre tė gjakut Thrake, Frigasit, Gėtet, Daket, Epirotet dhe Maqedonasit, tė gjithė tė dalė nga populli i pamat etnik pellazgjik.
Nė fakt, studimet e bėra deri me sot nė Shqipėri i kanė «shkėputur» ilirėt prej Pellazgėve antike e madje edhe nga Thraket! A thua se historia dhe origjina e kėtij populli tė ketė ngrirė pėrgjithmonė nė kallėpin ilir! Qė nga fillimet e shk. XX vetėm tre autorė shqiptarė e kanė trajtuar kėtė problem, duke pohuar pėrkatėsinė e iliro-shqiptarėve prej etnisė pellazge: Adhamidhi (Rilindja shqiptare), Spiro Konda dhe Dhimiter Pilika. Tre historiane pėr njė shekull ėshtė shumė pak! Ndėrkohė, janė studiuesit e huaj qė kanė bėrė punėt mė tė rėndėsishme shkencore mbi Pellazgėt dhe detyrimisht mbi Ilirėt, Shqiptarėt dhe gjuhėn e tyre. E pėrse vallė!
E Enjte, 14 Qershor 2007-gazeta ndryshe
Krijoni Kontakt