Dioqeza e Sapes

Gjush Sheldija (1902 - 1976)

Shėnime historike rreth dioqezės sė Sapės

Dioqeza e Sapės qė populli tashti e quen e Zadrimė, ishte e ndamė nė dy dioqeze tė vogla, si ajo e Sardės dhe ajo e Dejės. Dokumentat e shek.XIV dishmojnė se Car Dushani ia fali kuvendit ortodoks tė Prizrenit kishėn e vogėl buzė kalasė sė Dejės, kushtue Shėn Mėrisė. Mandej kaloi nder duer tė Ballshajvet tė cilėt nė Dejė patėn njė doganė tė randėsishme. Gjergji Strazimiri Balsha ua lėshoi venedikasvet nė vitin 1396, por para se ta shtinte nė dorė Venediku e zaptoi Kojė Zakarija "Zotnija i Sapės dhe i Dejės", i cili u kthye nė fe katolike sė bashku me familjen e vet. Sikurse shifet nga njė letėr qė i dergon me 14 korrik 1414 Papa Gregori XII. Kah viti 1431 del aty njė sundimtarė turk. Nė vitin 1444 Boza, e bija e Kojės, nana e Lekė Zakarisė ia ktheu Venedikut Dejen sė bashku me kėshtjellėn e Shatit (kalaja e Sapės). Nė vitin 1447 e merr Skanderbeu e me 1456 kalon ndėr duer tė Dukagjinasvet, por Lekė Dukagjini nė marrėveshje me vėllaznit ia lėshuen Venedikut, nė vitin 1458.
Vargu i ipeshkėvijve tė Dejės kapet deri nė 11. Nisė nga 1361 deri nė vitin 1520. Papa Eugeni IV, mjesa ishte ipeshkėv titullar Pjetėr Metija (27 korrik 1428), kishte bashkue nė njė dioqezet e Sardės, Sapės e tė Dejės. Si dioqezė qe fare i vogėl e duket se pėrfshinte edhe Sheldijen, Ganjollėn, Gomsiqen, e Gryken e Gjadrit. Deja pati kishen katedrale mbrenda ledhevet tė kalasė kushtue Shėn Markut, ndertue nė rrenojat e njė kishe sė vogėl qė asht rindertue mbi mbeturinat e germadhat e sė vjetrės. Nė derėn e anės lindore, ne e djathtė, asht njė rrasė me njė datė pėrkujtimore 1455. Poshtė nė breg tė Drinit qendron nė kambė kisha e vogėl e stilit gotik, me afreske permbrenda kushtue tė Lemit tė Zojės. Permendet qė mė 1198, e i ka qėndrue rrymės sė motevet dhe asht i vetmi monument meskohuer nė kambė qė shofin sot. Bri kėsaj, nė vitin 1930 Dom Nikollė Sheldija, asokohe famullitar aty, ndertoi njė kishė tė re tė tė njajtit stil, veper e Inxh. Kolė Idromenos.
Sikurse del nga Dokumentet, Sarda (Shurdhahi) asht ma e vjetėr, ende sot shifen rrenojat sipri krepavet tė Leja e Dushit pėrmbi Dri, pėrkundruell kishės famullitare tė Mazrrekut si edhe gėrmadhat e kuvendit tė vjetėr tė benediktinėvet nė Shat qė i kje kushtue Shėn Sofijės.
Si seli ipeshkvnore pėrmendet pėrpara gjysmės sė parė tė shek. V, simbas njė letre tė Papės Celestinit I qė ia dergon ipeshkvijve tė Ilirisė me nėnshkrimet e tyne nė Konēilin e Efezit nė vitin 131.
Vargu i ipeshkvijve tė Sardės fillon me 1190 e mbaron me 1660. Me 1490 Sarda u aneksue me dioqezan e Sapės. Sigurisht se kah fundi i shek.XII dioqeza i Sardės kapej me kufi me dioqezan e Pultit tue pėrfshi edhe 7 bajrakėt e Pukės. Papa Marini V (1428) bashkoi kishėn e Dejės me tė Sardės. Kur nuk zgjodhėn ma ipeshkėvij tė Sardės, administrimi i Dejės iu mbėshtet ipeshkvisė sė Sapės qysh mė 1490, Sarda Deja e Sapa, u bashkuen nė njė.

Vargu i ipeshkvijve tė Sardės
Viti Ipeshkvij
1190- N.N.
1192 - Theodori.
1266 - N.N.
1266 - Pjetri Tibertini, franēeskan, italian.
1278 - Prometeu i Absburgėvet, jeremi i Shėn Ausanit.
1291 (mars) Tanushi, por nuk dihet se si u shugurue ipeshkėv.
1370 (deri) Nuk pėrmendet ndonjė ipeshkėv.
1370 ( 25.8) Ebymundi (Raimundi) arqipresbiter i kishės sė Dioklesė.
1381 - Jaku, agostinian, abat i kishės Shėn Sofisė nė Zento.
1386 - Peregrini, benediktin.
1386 (i pasigurtė) Antoni I.
1392 - Antoni II.
1392 - Antoni III.
1395 - Marian Genci, reatin.
1402 - Andrea i kishės Shėn Sofisė nė Zenta.
1412 - Gjon Pėllumbi (Pllumbi) prift i kishės sė Sardės.
1428 - Pjeter Matia, kanonik i kishės sė Sardės.
1444 - Shtjefėn Dukagjini, arkidiakon i kishės sė Shkodrės.
1460 - Jaku II.

Vargu i ipeshkvijve tė Sapės
Viti Ipeshkvij
1291 - Pjetri I.
Vit i pasigurtė, Pali.
1376 - Benevenuli, franēeskan.
1396 - Pjetėr Zakaria.
1414 - Nikolla.
1422 (mars) Mėhilli, kanonik i kishės sė Sapės.
1425 - Pjetri II, abat i Shirqit, benediktin.
1431 - Pjetri III.
1433 - Mateo, prift i Arbėnit me mbiemėn de Hernolais, prej sė cilės familje dolėn 6 ipeshkėvij.
1440 - Gjergji, arqipresbiterian i kishės sė Shėn Mėhillit nė Padovė.
1460 - Emanueli.
1470 - 1472 (rreth) N.N.
1473 - Marin Suma.
1479 - Gabrieli, franēeskan.
1489 - Vlashi.
1490 - Prodokimi, pėr Sapėn e Sardėn.
1501 - 1507 Pjetri Stebinja.
1508 - Deda Garcia, domenikan.
1512 - Ambrozi Montemini.
1513 - Gjergji III.
1514 - Didaku Fernandez, ase Fernates, domenikan.
1516 - N.N.Thuhet se ka mujtė me qenė Pjetri Tallorsi.
1518 - Gjoni Bonaventura de Valderama, franēeskan.
1521 - Alfonsi Kavaēiri, franēeskan.
Pėr 50 vjet kėputet vargu i ipeshkvijve dhe nuk dihet arsyeja.
1582 - Tossoli (Theobaldi) Blankus (Bardhi) nga Sapa diku thirret edhe Tosolus.
1583 - Gjergj Palma, kanonik i kishės sė Tivarit.
1594 - Nikolla Bardhi nga Sapa.
1620 - Simoni Gjeēi, Jeēi ose Greēi nga Arbėni.
1621-(20.VII.) Pjetri Budi, matian, prift i Arbėnit, lindė nė Gurė tė Bardhė tė Matit me 1566, qe nxėnės i Kolegjit Ilirik tė Loretit. Nė korrik 1621 u emnue ipeshkėv i Sapės. Nė vjeshtėn 1621 pėrgatiti planet pėr kryengritjen tė pėrgjithshme kundėr Turqisė.Botoi "Doktrina e Krishtenė", "Pasqyra e tė Rrėfyemit", "Ritualin Roman". U mbyt nė Dri me 1623, tue i shėrbye zyres sė tij.
1623 - Gjergj Grili Bardhi nga Sapa. Mė 1635 u emnue arqipeshkėv i Tivarit.
1635 - Frang Bardhi nga Sapa, gjak me Nikollė Bardhin. Qe nga Sapa, sikur e deshmon vetė nė shkrimet e tij; qe nga familja e Bardhajve. Nxanės i Kolegjės sė Loretit. Pa krye kėndimet u zgjodh ipeshkėv i Sapės. I doli zot shqiptasisė sė Skėnderbeut me vepren e tij tė botueme nė Venedik si pėrgjigje ipeshkvit tė Bosnjes Gjon Tomak Maranoviqit, i cili donte me e qitė Skėnderbeun me origjinė boshniake. Aktivist i madh, la shumė materiale historike e gjeografike pėr Shqipninė. Botoi fjalorin "Shqip-italisht".
1644 - Gjergj Grili Bardhi, ardhė me kėrkesen e tij, nga arqipeshkvi i Tivarit.
1647 - Simeoni Suma, franēeskan. Qėndroi 30 vjet si ipeshkėv.
1675 - Shtjefen Gaspari, famullitar i Durrėsit. Vizitator Apostolik nė Shqipni. La shenime rreth famullinavet tė vendit.
1682 - Martini Jeliq, nga Spica e Tivarit.
1685-1705 - Gjergji Teodori nga Sapa.
1707 (prill) - Egjidi Quinctius de Armento nga Lukania, franēeskan.
1719 - Marin Gjini, shkodran.
1720 - Gjoni Gallata, kurbinas.
1738-1744 - Vasili, lindi nė Lisna. Qe prift i dioqezat tė Pultit.
1746 - Lazri Vladanji, shkodran.
1750 - Gjergj Vladanji, shkodran, vėllai i Lazrit.
25.VIII.1765-1791 - Nikolla, ndoshta i vėllai i Vasilit.
2.IV.1791-21.XII. 1794 - Gjoni Logoreci, shkodran.
1796 - Antoni Radovani, shkodran, mbiquejtė Ejell vėlla apo axhė i Gjergjit, Arqipeshkėv i Tivarit.
1808 - Marku Negri, zadrimuer.
24.XII 1825 - Lekė Suma, ish Vikar Kapitullar i Sapės.
1827-15.II.1830 - Lazri Vladanji shkodran.
13.II.1836 - Pjetri Borci, shkodran, vėlla apor i aferm me gjak me Frano Borcin, arqipeshkėv i Tivarit.
1844 - Gjergj Labella, nga Arnio Umbria, franēeskan. Mbas tre vjetėsh dha dorėheqjen e vdiq nė Romė me 27.X.1860.
1.II.1845-7.XI.1873 - Pjetri Saverini nga Barba Senegalje. U vorrue nė Nenshat Zadrimė.
1890 - Luli Marsili, franēeskan, u shugurue nė Shkodėr me 6.II.1874 nė Katedrale nga imzot Karlo Pooten. Ma parė qe prefekt i Misionit apostolik tė Kastratit. Mė 1875 mori pjesė nė Konēilin III.
1890 - Lorenci de Petris Dollamare.
1893-2.II.1900 - Gabriel Nevriani, franēeskan, mori pjesė nė Konēilin III.
1900 - Joakin Serreqi shkodran, franēeskan. U zgjodh, por nuk e pranoi.
1901-1905 - Lazer Mjeda, shkodran.
29.X.1905- 22.IV.1910 - Jak Serreqi.
21.IX. 1911- 2.I. 1928 - Gjergj Koleci, mirditas, shugurue nė Shkodėr.
25.VII.1928 - 9.X.1935 - Zefi Gjonali, mirditas dha dorėheqje dhe vojt nė Torino Itali ku vdiq me 1956.
6.II.1936-15.VIII.1940 - Vinēenci Prennushi, shkodran, franēeskan. Qe shugurue nė Shkodėr me 19.III.1936.
25.V.1940-3.II.1948-Gjergj Volaj nga Shiroka, prift, shugurue nė Katedrale tė Shkodrės nga delegati Apostolik Leon Nigris.
1950 (qershor) - Gjon Kovaēi, Vikar Kapitullar i Sapės, famullitar nė Grash, drejton dioqezėn.

* * *

Weigandi nė veprėn e tij Alb. Deutscher St. thotė se nė toponomastikėn e tanishme nuk ka mbetė gjurmė pėr emnin Sapė, me pėrjashtim tė kalasė sė Capės qė naltohej ku tani asht kisha famullitare e Nenshatit. Emni i Sapės del pėr herė tė parė me 11 qershuer 1291 simbas njė letre qė i dergojnė Papės Nikolla IV, Mėhilli, arqipeshkėv i Tivarit dhe Helena, mbretnesha e Serbisė me tė cilėn i luten me i dhanė njė ipeshkėv popullsisė katolike tė njė qyteti tė rrenuem kaherė thirrė Sapa (Shif. A. Alb. I. 515). Dhe ky ipeshkėv, qė u shenue pėr aty, kje Presbiteri Pjeter. Nė vitin 1490 dioqeza i Dejės e Sardės iu mbėshtetėn njė herė e pėrgjithmonė dioqezat tė Sapės.
Kohėn e Imzot Zmajeviqit, Zadrima kishte 910 shtėpi katolike e 9 myslimane. Fshatrat, simbas tij, ishin: Blinishti, Gjadri, Kodheli, Dajēi, Gramshi, Maba, Shkjezi, Mjeti, Hajmeli, Nenshati, Troshani e Kallmeti. Don Shtjefen Gaspri, shqiptar i lindun nė Krujė, nxanės i Kolegjės Ilirike tė Loretos e i Kolegjės Urbane, kreu njė vizitė tė imėt e tė kujdesshme nėpėr Shqipni dhe kje zgjedhė pėr ipeshkėv i Sapės nga Papa Klementi X. Ky la tė shkrueme, me 6 nanduer 1671 pėr dioqezan e Sapės sa vijon: (Shif. Makushev, Istor. Raznik. Varshavė, 1871, H.Dr. Vj. 223 e vazhdim): "Kufijtė e dioqezės shtriheshin kah veri deri nė Iballe e kah jugu deri nė Bushat, nga lindja, me malet e Benit e nga perėndimi me lumin Drin.Ky e ndan dioqezėn e Sapės dysh; ipeshkėvia e siperme ase e malit dhe ipeshkvia e ultė ose e fushės".
E sipermja pėrfshinė popujt e Iballės; Apripa me 24 shtėpi e 120 frymė; Arsti me 40 shtėpi e 220 frymė; Alsiēja me 24 shtėpi e 200 frymė; Mataj me 15 shtėpi e 150 frymė; Trueni me kishėn e Shėn Martinit me 7 shtėpi e 60 frymė; Dardha me 12 shtėpi e 130 frymė.
Famullitari i tė gjithė kėtyne fshatravet ka ndejė nė Gralishtė e cila kje djegė, kur turqit mėsyene Iballėn dhe e plaēkiten. Ai thotė se tė gjithė janė tė vorfėn.
Puka, dikur qytet bujar e i permendun, asht shndėrrue nė njė fshat; ka kishėn kushtue Shėn Palit e cila dikur qe Abaci e pėrmbledhė 19 katunde me 250 shtėpi e 2.000 frymė dhe gjinden 3 kishė; njė nė Qerret, njė nė Koman, e njė nė Dush, por pa asnjė famullitar.
Vjerdha nė qytetin e Sardės e me fshatin e Mėdhojes ka 25 shtėpi me 200 frymė.
Fusha: Zadeja, dikur qytet, tani fshat me dy kishė, njenėn e ka nė Mjet tė siperm dhe pėrmbledhė 5 katunde me 35 shtėpi dhe 400 frymėajmeli me 20 shtėpi me 330 frymė: Mjeda e poshtme me kishėn e Shėn Kollit ka 10 shtėpi me 60 frymė; e merr me vedi Pistullin 12 shtėpi me 70 frymė, Stajka me 13 shtėpi e 80 frymė, Kosmaēi me 4 shtėpi e 32 frymė, Shkjezi me kishėn e Gjon Kryepremit 45 shtėpi e 500 frymė, Baba me kishėn e Shėn Panteleonit qė pėrfshinė Dragushėn, Paēramin, Gradecin e Zojzin 150 shtėpi me 900 frymė, Krythė me kishėn e Shėn Dhimitrit qė sė bashku me Dajēin, Kotrrin e Kodhelin 72 shtėpi me 750 frymė, Sapa, ndeja e ipeshkėvit, 30 shtėpi me 350 frymė, Blinishti me kishėn e madhe tė Shėn Shtjefnit 80 shtėpi me 750 frymė, Gjadri 70 shtėpi me 510 frymė, Troshani me 30 shtėpi dhe 224 frymė, Fishta me 15 shtėpi e 150 frymė.
Dioqeza ka 1.075 shtėpi me 9.226 frymė. Si kishė katedrale ka atė kushtue Shėn Mėhillit (Shėn Ejlli qė populli e thrret Shna Ejlli) mbi malin e Capės.

* * *

Vijmė tashti te Konēili I Kombėtar shqiptar mbajtė nėn kryesinė e Imzot Vinēenc Zmajeviqit Arqipeshkėv Metropolit i Tivarit nė tė cilin u caktuen kufijtė ndermjet dioqezeve tė Lezhės, Durrėsit e Sapės, nė prani tė tė derguemit tė propagandes Franēesk de Leonardis, Arqipeshkėv i Tru-t. Sapa mori sundim mė tė drejtė mbi Blinishtin deri te vendi i quejtun Nėn Urė, Troshanin me kishėn e Shėn Kollit tė lumit Kallun si dhe katundet e kishėt e Vaut tė Sapės. Dokumenti qe nėnshkrue nė selinė ipeshkvnore tė Sapės, prej Imzot Benedikt Ursinit ipeshkėv i Lezhės dhe prej Frang Bardhit, ipeshkėv i Sapės, mė 20 dhetuer 1638. Nė kėtė dokument vertetohet se i pėrkitshin Zadrimės d.m.th. ipeshkėvisė sė Sapės, kishėt qė dalloheshin ndermjet lumit Gosta e tė lumit nė Va Spas.
Pėrveē ndonjė shėnimi statistikor tė Konēilit tė Parė Shqiptar, mungojnė dokumentat deri mė 20.VIII. 1832, nėsa ishte ipeshkėv Imzot Pjetėr Borci, shkodran, i cili la kėtė statistikė:

Katundi Shtėpi Frymė
Nenshati 85 785
Blinishti 67 563
Dajēi 72 512
Hajmeli 73 470
Pistulli 54 526
Maba 48 519
Shkjezi 75 419
Troshani 53 596
Kodheli 34 264
Gramshi 50 387
Gjadri 57 315
Naraēi 34 118
Gryka e Gjadrit 30 252
Vigu 42 370
Mėnela 61 582
Zadeja 40 309
Shllaku 108 724
Mazrreku 36 237
Sarda ase Shurdhashi 34 320
Komani 40 242
Karma 55 385

Me 16.X.1834 statistika e famullinavet tė zonės sė malit ishte kjo:

Katundi Shtėpi Frymė
Dushi 60 486
Kėēira 63 503
Qelėza 218 1227
Fierza 298 1785
Alsiēja 146 1672
Komani e Karma 93 627

Mė 1.II.1845 merrte sundimin e dioqezės Imzot Severini, gati 24 famulli tė kryesueme nga kleri shekullar nder tė cilin ishin Troshani, Gryka e Gjadrit, Zadeja, Mėnela, Vigu, Alsiēja, Fierza, Mazrreku, Shllaku, mjesa Shkjezi ishte bosh. Mė 12.II. 1856 Troshani iu dha franēeskanėvet. Nė kėtė kohė selia ipeshkvnore zbriti nga Kalaja e Capės ma poshtė, nė vendin e quejtun Bardhaj, mbasi ate e kishte rrenue termeti i dt.12.XII. 1853. Me dekretin e dt. 30.IX.1890 famullinat e Mėnelės, Vigut dhe Gomsiqes iu mbėshteten Abacisė sė Mirditės. Kėshtu shkoi me Mirditė edhe Gryka e Gjadrit. Kohėn e Imzot Gabriel Nevianit, tue qenė se brenda 12 vjetėve kishin vdekė 14 meshtarė dhe kishin mbetė 9 famulli pa prift, Berisha, Fira e Iballja iu lėshuen franēeskanėvet.
Nė vitin 1932 iu mbėshteten Shkodrės: Shllaku e Mazreku dhe iu hoq famullia e Stajkės qė shkoi me Shkodėr.

Vargu i ipeshkvijve tė Dejės
Viti Ipeshkvij
1361 - Donati, Paracha (Brraka).
1397-1401- Gjoni, domenikan.
1401- Vlashi nga Zagrebi, domenikan.
1410 - Andrea, ma pėrpara ipeshkėvi i Sardės.
1414 - Prebislau, agostinian, epruer i kuvendit Gnesman, Poloni.
1426 (rreth) - Pjetri, kanonik i kishės sė Sardės.
1456 - Godefridi, karmelitan, ipeshkėv titullar i Dejės.
1520 - Guljemi, domenikan, ipeshkėv titullar i Dejės. Greveraius nga Geldria Belgjikė me ndihmen e Argicer Vikar i ipeshkvit tė Vintonies nė Angli.