Vaso Pasha

[Albo]

E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët

Vaso PASHA,

KAPTINA X

Jeta që shkohet në Shqipriësht krejt primitive dhe patriarkale. Ç’do fis ka kryetarin dhe pleqsinë e vetë dhe që ushtërojnë gjyqsinë si mbas dokeve dhe zakoneve të vjetëra të tyre, të themeluara mbi ligjën e ahmarjes ‘të gjakut”: sy për sy, dhëmb për dhëmb. Kryetari dhe pleqt’ e fiseve trashegojnë nga etnit e tyre vendin q’okupojnë, por këjo pozit nuk i jep ndonjë të drejtë të jashtzakonëshme ose ndonjë avantazh mbi popullin: Kryetari dhe pleqtë i shtrohen gjyqit me një titull si dhe të tjerët në çështjet e së drejtës komune dhe ndëshkohen po me ato ndëshkime: një kryetar që vret vritet dhe ajy, me këtë fjalë kuptohen të gjitha.
Pa hyrë në hollësinat të cilat vepra jonë nuk mund t’i përfshijë, do të vëmë para syve të lexuesit një pjesë të ligjeve tradisionale që regullojnë maredhënjet e banoreve në mes të tyre. Ajy që vret vritet prej trashëgimtarëve të të vdekurit. Kur nuk mund të vritet dora vetë, vritet i ati, i biri, i vëllaj ose i kushuniri. Bile ndonjë herë vritet ç’do njeri prej atij fisi në qoftë se gjaksori edhe të afërtit e tij arrinë të shpëtojnë nga gjakmarja e palës lënduar.
Ajy që vjedh duhet t’i kthenjë të zotit dy fishin e sendit të vjedhur, dhe pas kësaj, të paguajë një gjobë për dobin e Kryetarit dhe të pleqve. Njeriu i vrarë për shkak vjedhjeje ësht i shnderuar: nuk mund të thuhet se ka vdekur si burë.
Rëmbim’ i një gruaje të martuar vlen sa një gjak: Rëmbyesi ose një nga të afërtit e tij duhet të vritet prej burit ose prej të afërve të gruas së rëmbyer.
Një vajzë e fejuar, duke u martuar me një tjetër, i jep të fejuarit të ketë të drejtën të vrasë atin ose të vëllanë, ungjin ose kushurin e parë të s’aj. Në qoftë se vajza ësht rëmbyer, t’afërtit dhe i fejuar’i s’aj njëkohësisht kanë të drejtë dhe detyrë të vrasin rëmbyesin ose ndonjë prej t’afërvet.
Shkelia e Kurorës ndëshkohet me vdekje; buri ka të drejtë të vrasë kurvarin në ësht se e gjen së bashku me gruan ose shkelja e Kurorës konstatohet. Një debitor duhet të paguajë huan e tij ashtu si e ka kontraktuar, në natyrë ose në të holla.
Pronësia ësht e shenjt; Kur kushi nuk’ ka të drejtë të vërë dorë mbi gjën e tjetrit. Çështjet e së drejtës toksore, pronësis dhe të kufivet gjykohen prej pleqvet të cilët në këto rethana, detyrohen të bëjnë be mbi gur. Sentencat nuk’ kanë apel; por me gjith këtë janë t’ekzekutuëshme.
Këto ligje janë baras për të gjithë; ndryshim i fes nuk ndryshon gjë. Kur një musliman vret një të krishten, një i krishter mer gjakun ng’ajy. Kur një musliman vret një të krishter, një musliman prej fisit të të vramit, si i afërt i të vdekurit shtërngohet të vrasij muslimanë gjaksor, dhe për kundrazi një i krishter kur vret një muhamedan. Barasia e të drejtave ësht e plotë për gjith pa dallim:
Dokët e zakonet sigurojnë — vazhdimin e zbatimin ma të imtë.
Miku “Musafiri” ësht i shenjtë: Të drejtat e mikpritjes nuk mund të dhunohen as me ndonjë preteks. Ajy që vret ose sillet keq kundrejt mikut, ësht i çnderuar, i përzënë prej fisit dhe kur kushi nuk mund të bëjë krushqi me atë familje; ky turp ësht i përjetëshme, as gjaku nuk mund t’a lajë. Ajy që vret mikun e tjetërit mikpritësit i ka hua dyzet gjaqe të cilat fisi mikpritës ka të drejtë t’i kërkojë nga fis’ i atij që ka vra mikun e tij.
Buri që vret një grua ësht i çnderuar; turpi spërkatet mbi gjith anëtarët e familjes tij të cilët quhen vrasësit e grave.
Ç’do fis ka kryetarin e vetë, ashtu dhe ç’do familje ka kryetarin e s’aj q’ësht më i moçmi. Gruaja më e motshme e shtëpis konsiderohet Zonja e baneses. Dhe me qënë se jeta ësht krejt patriarkale, antarët e një familje janë tepër të shumtë. Ka familje gjer me 100-120 veta. Burat marin dhe zbatojnë urdhrat e të parit që drejton; disponon gjith ç’ka dhe gjithkënd, pa ju bërë ndonjë kundreshtim. Bindja ësht e verbër, se pse nderim’i pleqëris ësht i pa kufizuar. E Zonj’ e shtëpis ushtron po atë pushtet kundrejt grave dhe vajzave. Kur antarët e një familjeje kanë ndonjë ankim kundra njëni tjetërit, ësht i par’i shtëpis që gjëkon, ndëshkon dhe paqson, si mbas rethanave. Të ngritur krye kundra vendimit të kryetarit ësht një veprë që shkakton qortimin e të gjithve dhe çnderon fajtorin.
Shqiptani ësht sobër dhe kënaqet me një hejë shumë të paktë. Bukë misri, diathët dhe qumështi formojnë ushqimin rënduer të tij; pin ujë dhe nuk përdor ver’ e raki veç se me moderasion të math. Shqiptari vishet hollë, i reziston të ftohtit dhe të ngrohtit dhe duron lodhjen dhe privasionet me një pakujdesi steike. Dashunia dhe smir’i tij janë të tepërta; nuk mbsheh as gëzimin as hidhrimin, qan dhe qesh pa prishur karakter’ e tij. Ballë miqsis tregon një fe njomësie edhe besniknie të provuar. Lehtësisht ekzaltohet edhe shpirtsohet prej ides së bukurës, madhësis dhe prej punërave të shkëlqyera. Ësht vjershtor. Kur kushi nuk e mohon që malsori shqiptar kur hecën drejt mundimit, ësht i shtrënguar t’improvizojë një këngë të cilën e këndon pa profkëla dhe pa dobësi, në një kohë kur e ëma dhe t’afërtit i venë pas, duke pas në thellësin e zemrës dhimsë dhe qeshje në buzë, vete deri te vendi ku do të ekzekutohet. Këngët e atyre që vdesin si trima mbeten të pa haruara dhe këndohen e përsëriten prej dialëris.
Pushka dhe jaragani janë armët që parapëlqen Shqiptari; sidomos pushka ësht miku dhe shoku i pa ndashmë i tij; e ka në kujdes dhe i përkëdhel me një dashuri krejt të veçantë, bën be për armët e veta si ç’bën be për Perendinë dhe për fen e tij; armët e bukura formojnë pasurinë dhe krenari.

Botuar më 1879

[Albo]

Tema e Krijimtarise Letra te Vaso Pashes.

[biligoa]

Jeta, vepra dhe krijimtaria e tij letrare

Vaso Pasha, njeri ndër figurat e moteve të hershme mes shumë personaliteteve tona kombëtare të asaj kohe që lanë gjurmë të lavdishme në historinë tonë, pa dyshim gjurmë të pakalueshme edhe në krijimtarinë letrare. Pashko u shqua si atdhetarë i denjë si krijues, por pa dyshim edhe si diplomat i asaj kohe. Vaso Pasha ( i njohur edhe si Pashko Vasa) rreth viteve 1870- 90-të, ishte si të thuash në kulmin e veprimtarisë së tij për realizimin e aspiratave tona kombëtare.

U lind në Shkodër me 17 shtator 1825, me interesimin e tij të pa shoq për kulturë e dituri, arriti të jetë njohës i shkëlqarë i disa gjuhëve të huaja si: Italisht, Frëngjisht, Anglisht, Turqisht, Arabisht dhe Kroatisht. Për një kohë punoi si nëpunës i konsullatës Angleze në Shkodër, pastaj si nëpunës në krye të një komisioni reformash që Turqia e kishte dërguar në Hercegovinë. Më pas si këshilltar i vilajetit të Edrenës dhe së fundi si guvernator i shtetit të Libanit deri në fund të jetës së tij, ku edhe vdiq në Bejrut me 1892.

Vaso Pasha, frymëzuar nga ide të reja për liri kombëtare i shtyrë nga ndjenja e atdhedashurisë dhe përkushtimi për drejtësi- siç shprehej ai, iu përvesh punës, studimit dhe krijimtarisë në shërbim të popullit tonë me punë dhe sakrifica për liri të popullit tonë! Veprimtaria e tij kap dimensione të gjëra në hapësirat gjithëkombëtare. Ai u njoh dhe veproi përkrah figurave më të ndritura të kombit tonë, si me Kristoforidhin, Hoxha Tasimin, Abdylin, Naimin dhe Samiun, Vreton, Isamil Qemalin etj. Vaso Pasha, së bashku me këta burra të shquar e mendjendritur të Rilindjes sonë kombëtare bënë përpjekjet e para për nxjerrjen e alfabetit tonë të përbashkët të gjuhës shqipe, madje krijuan edhe shoqërinë kulturore, ku më vonë do të botonin libra shqipe për përhapjen e diturisë dhe arsimit në gjuhën tonë të bukur shqipe. Me këtë synohej edhe ngritja e vetëdijes tek popullin ynë si dhe krijimi i një uniteti të brendshëm kombëtar, shumë të nevojshëm për atë kohën për të krijuar forca të reja që do t’i shërbenin nesër çështjes madhore kombëtare. Kjo punë dhe dëshirë e Rilindëseve mendjendritur u kurorëzua me 1879, kur Vaso Pasha së bashku me atdhetarët dhe intelektualet e kohës krijuan “Shoqërinë e shkronjave shqipe” dhe nxorën edhe fletushkën e parë me emrin “Alfabetarja”.

Vaso Pasha, ishte njëri ndër frymëzuesit me rëndësi për themelimin e Lidhjes së Prizrenit. Ai përkrah Abdyl Frashrit u shqua si njeri prej personaliteteve të çmuara të Komitetit të Stambollit për mbrojtjen e tokave shqiptare i cili ndërhyri shumë herë pranë Qeverisë Turke dhe pranë fuqive të mëdha. Një kapitull të veçantë të Pashkos zënë edhe shkrimet e tija publicistike në gjuhën shqipe, por edhe në disa gjuhë të huaja në mjetet publike të kohës për ta bërë të njohur qëndrimin e shqiptarëve. Vaso Pasha për këtë qëllim ka të botuara dy libra në gjuhën Frënge, njëra prej të cilave mbanë titullin:” E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarë”, e cila më pas u përkthye edhe në gjuhën ¨Gjermane, Italiane, Greke dhe Turqishte. Ai në këtë vepër denoncoi propagandën e huaj në veçanti atë Greke dhe Serbe që ushtrohej kundër Shqipërisë dhe shqiptarëve, ku shkroi: “ A mos është krim që ta duash vendin tënd? Ajo që është një cilësi dhe një virtyt për të tjerët, s’ka se si të jetë gjë tjetër për ne. Dëshira jonë e madhe për të parë vendin tonë të lirë e bënë vullnetin tonë edhe më të fuqishëm, edhe më të shenjtë dhe të pandalshëm”...
Vaso Pasha është autor i një varg veprash me karakter politik, historik, letrar e publicistik në të cilat denjësisht e me përkushtim mbrojti çështjen shqiptare. Ai shkroi edhe një gramatikë “Për të zënë të huajt shqipen”, siç ishte shprehur ai. Shkroi romanin “Bardhat e Temalit”,- “Barda de Temal” me 1980 Paris, që është një nga romanet e para shqiptare. Botoi edhe përmbledhje poezish në gjuhën Italiane me titull:” Pose e spine”- “Trëndafila e gjemba”, madje shkroi edhe disa poezi shqipe të cilat nuk u botuan, si dhe një libër historik për Skënder Beun i cili me sa duket nuk gjeti publicitetin e duhur. Një ndër shkrimet më të mira dhe më interesante të Vaso Pashës mbetet vjersha me titull: ” O moj Shqipni”, e cila edhe pas kaq vitesh, nuk e ka humbur porosinë dhe vlerën e saj kombëtare! Kjo vjershë është njëra ndër vjershat më të mira të letërsisë sonë që i përket Rilindjes Kombëtare e cila duke qarkulluar dorë me dorë u bë si të thuash kushtrim i asaj kohe, u bë himni kombëtar, ku bëhej thirrje për bashkim kombëtar dhe rezistencë të fuqishme kundër lakmive pushtuese të fqinjëve tanë hegjemonist. Mesazhi i vjershës kulmon me kërkesën për dënimin e ndasive fetare e krahinore, ku ngritët zëri dhe u dha kushtrimi për kryengritje të armatosur kundër pushtueseve të tokave tona. Aty flitet për burrat e Shqipërisë që i shtinin dridhmën tërë Rumelisë!

... Kujt i ban zemra me e lan me dek
Kët farë trimneshe qi sot asht mek
Kët nanë të dashtun a do e lam
Që njeri i huej ta shklas me kambë
Çonju shqyptar prej gjumit çonju
Të gjith si vllazën ne nji besë shtrëngoju
E mos shikoni kisha e xhamia
Fe e shqyptarit ashtë shqiptaria
Qysh prej Tivarit deri në Prevezë
Gjithkund lëshon dielli vap` edhe rrez
Ashtë toka jonë të parët na e kanë lan
Kush mos na e prek se desim t’tanë...

Vaso Pasha ishte dhe mbeti një ndër figurat më komplekse në historinë e Lëvizjes sonë Kombëtare. Ai ishte intelektuali, historiani, publicisti, romansieri, diplomati dhe atdhetari i shquar i cili tërë jetën e vet e vuri në shërbim të atdheut. Kombi ynë për herë do të mburrët për fatin e mirë që në gjirin e vet mbanë me xhelozi figurat markante si Vaso Pashë Shkodranin. Jeta dhe vepra e Pashkos, janë bërë pjesë e pandashme e historisë dhe e letërsisë së popullit shqiptar.