EKSKLUZIVE: Rrėfimi i ish-presidentit tė Shqipėrisė pėr disa nga momentet mė tė rėndėsishme tė zhvillimeve politike para dhe pas vitit 1990
Ramiz Alia: Rrėfej gabimet e komunizmit
"Lufta e klasave, ndalimi i fesė, kolektivizimi total i ekonomisė, pėrfshi atė fshatare dhe a ka qenė Enver Hoxha diktator?"
Intervista e ish-presidentit tė Shqipėrisė dhėnė gazetarit Adriatik Kelmendi nė Prishtinė, pas rikthimit tė tij pas 61 vjetėsh nė Kosovė, qė nga koha e Luftės sė Dytė Botėrore kur forcat partizane shqiptare, shkuan nė ndihmė tė popujve jugosllavė pėr ēlirimin nga pushtimi gjerman. Njė intervistė e gjatė ekskluzive e Ramiz Alisė pėr "Kosova TV" dhe gazetėn "Shqip". Nė kėtė bisedė tė gjatė, njė pjesė e mirė e saj i ėshtė kushtuar kujtimeve tė ish-presidentit shqiptar pėr periudhėn e luftės, raportet e PPSH dhe Enver Hoxhėn me Kosovėn, Titon, ish-Jugosllavinė dhe trajtimit tė problemeve tė shqiptarėve tė Kosovės nga qeveritė komuniste tė Tiranės dhe Beogradit. Gazeta "Shqip", me lejen e posaēme tė tė intervistuarit, i ofron nga sot lexuesit tė tij, disa nga pjesėt mė pikante tė intervistės, tė cilat kanė edhe mė shumė interes pėr publikun nė Shqipėri.
Kė konsideroni si gabimet kryesore tė periudhės komuniste nė Shqipėri?
Po them, pėrgjithėsisht, lufta jonė e klasave ka pasur edhe ajo nė disa raste, po them, kur ėshtė shkuar mė tej nga ēduhej...
Nė kėto raste mund tė fusni edhe atė qė i ndodhi familjes sė ish-kryeministrit Mehmet Shehu pas vetėvrasjes sė tij?
Me siguri qė ka shkuar mė tej.
Si ndodhi pastaj me ministrat e tjerė tė Brendshėm?
Ministrat e tjerė ishin implikuar me disa nga ato probleme tė vėshtira tė punės sė tyre tė marrėdhėnieve me pushtetin, marrėdhėniet me njerėzit edhe marrėdhėnie tė tjera. D.m.th., implikoheshin nė ata, jo nė lidhje me Mehmet Shehun, po kishin probleme tė tjera.
Le tė kthehemi nė tė thjeshtėn marrėdhėnie me Enverin, ngaqė duke ditur se Mehmeti ka qenė Numėr Dy i shtetit gjatė gjithė asaj kohe tė gjatė. A ka pasur Kryeministri i asaj kohe problem mė tė madh tė drejtpėrdrejt me Enver Hoxhėn?
Jo, nuk ka dyshim qė Enver Hoxha ka pasur influencė shumė tė madhe. Por nuk bėhet me kėtė aritmetikė, Njėshi me Dyshin.
Po, natyrisht, po e thjeshtėsojmė pak. Por a mund tė thuhet se kishte tė bėnte me njė paranojė tė tij, nė fundet e jetės?
Ėshtė problemi i tė gjithėve. Shiko, shpeshherė thuhet qė mund ta them edhe kėtė, qė Enver Hoxha ka bėrė kėtė ose atė. Ka bėrė gabimin p.sh., lidhur me fshatin, hoqėn bagėtinė, ja thanė "trofenė" qė Enver Hoxha ka bėrė. Unė mendoj qė nuk ėshtė vetėm Enver Hoxha qė ka bėrė kėtė. Ne tė gjithė i kemi bėrė. Bashkė me Enver Hoxhėn i kemi bėrė kėto punė. Ai nuk ėshtė problemi Njėshi me Dyshin.
Nuk ka qenė Enver Hoxha vetėm? Ju nuk e linit vetėm. Thoni keni qenė edhe ju?
Ka qenė me tė tėrė.
A e mbani tė gjithė pėrgjegjėsinė pėr ēka ndodhur?
Po ore! Tė tėrė e kemi pėrgjegjėsinė. Tė gjithė e kemi pėrgjegjėsinė. Unė nuk mund tė them "kam qenė i mirė e kėta kanė qenė tė kėqij". Jo! Ja tash, po kthehem nė atė qė biseduam mė herėt pėr fenė. Unė kam thėnė "jo", por jam kthyer tė nesėrmen, dhe kam votuar nė diskutime "pro", qė tė hiqet feja.
Ishte e vėshtirė ti thuhej "jo" Enver Hoxhės?
Nuk ėshtė problemi pikėrisht kėtu. Ti nuk po me ndjek mua. Jo, pra, mė ndiq. Po, unė tė thashė - ditėn e parė unė e mora e thashė "Jo, mos e bėjė kėtė", e ai mė tha "dakord".
Por, kur ka vendosur diēka Enver Hoxha, a e ka pasur dikush nga ju fuqinė qė tė ngrihet dhe tė thotė "jo"? Nėse ka pasur, ju lutem silleni ndonjė rast?
Ja, pra, po ta them kėtė rast. Unė i kam thėnė "jo".
Ju i keni thėnė "jo", por, megjithatė, pastaj keni votuar "pro". Keni ndryshuar mendje?
Pastaj votova "pro".
Pastaj kishit dhėnė edhe mendimin "pro".
Pastaj u diskutua. I kam thėnė unė tė nesėrmen nė zyrėn e politikės, dhe diskutuan edhe anėtarėt pėr vullnetim, pėr emancipimin e gruas, e kėsaj ėshtė ēėshtja...
Ka propozuar diēka Enveri, dhe ka pasur dikush fuqinė tė thotė "jo" e tė shpėtojė?
Por, tani...
Si p.sh., kur ka ndodhur diēka e tillė?
Nuk tė them dot, se nuk e di se ēfarė presupozon ti me "Jo". E kupton? Tė mė thuash, p.sh., "ti presim marrėdhėniet me Bashkimin Sovjetik", e unė them "Jo". Kėtė do ti? Tė kėtillė nėse do tė kishte, edhe unė do tė zemėrohesha, e jo vetėm Enver Hoxha. Kur tė gjithė ne do tė jemi tė mendjes qė ta zhvillojmė dhe mund tė largohemi nga Bashkimi Sovjetik. Nė kėtė rast zor tė thotė "jo", askush nuk tė thotė "jo". Sepse diktohen argumentet "pse, qysh, tek". Pastaj, ka probleme tė tjera qė na kanė rėnė si tė thuash mė tė vogla "jo, po". Shiko, Enver Hoxha, nuk ka qenė njeri, i cili i frikėsonte njerėzit me atė paraqitjen e tij.
Ai i frikėsonte me veprimet e tij?
Jo, me veprimet e tij. Nuk ėshtė kėshtu.
Por, janė dėnuar, janė vrarė gjithė ata njerėz, ka pasur aq shumė tė burgosur politikė... me siguri...
Ka pasur... Nuk ėshtė Enver Hoxha, i cili i ka bėrė kėto. Ishte njė sistem i tėrė. Shiko flasim pėr njė sistem monopartiak dhe padyshim kur e them monopartiak, i pari ėshtė ai nė krye dhe ēdo gjė qė bėhet - bie mbi atė.
A ka qenė Enver Hoxha pėr ju diktator?
Ah, diktator. Derisa flasim qė ato, "a ka qenė njė diktaturė?". Atė e thoshim ne, nuk e zbulove ti. Mė fal qė po them kėshtu. Po ishte diktaturė e proletariatit, po ishte diktaturė realisht...
E them nė kuptimin njerėzor tė diktaturės. Autokracisė. Ishte pushteti nė duart e njė njeriu. Ju e mohoni kėtė?
Jo, nuk ėshtė qė e mohoj. Por mua smė pėlqen tė them qė ai ishte diktator nė kuptimin e njė njeriu hakmarrės, qė shihte ta kapė, ta vras dhe ta fusė nė burg. Ishte vetė sistemi. Kur them diktaturė e proletariatit, pėrjashton disa elemente tė demokracisė. Pėrjashtimi i disa elementeve tė demokracisė, vetvetiu i hap rrugė disa veprimeve tė karakterit diktatorial. Tashti, pjesėtarė tė kėsaj diktature... unė nuk e hedh poshtė.
Disa herė shqiptarėt e pėrndjekur nė Kosovė kanė kėrkuar strehim nė Shqipėri. Por nė shumė raste, shumė prej tyre janė burgosur nė Shqipėri. Si i shihni nga perspektiva e sotme kėto qė kanė ndodhur?
Unė nuk e di konkretisht. Kėshtu siē thua ti, kosovarėt...
Ka shumė, shumė... Nėse ka nevojė mund tė pėrmendim edhe emrat.
Jo, nuk ėshtė nevoja. ----Aq shumė mund tė pėrmendi edhe unė emra njerėzish qė kanė ecur nė Shqipėri, ----kėtu pėrpara.
Megjithatė, qėndron si problem?
Ka pasur. Siē ka pasur edhe shqiptarė, siē ka pasur edhe kosovarė. Kosovarė, tė cilėt pėr njė arsye, ose tjetėr, unė gjithmonė theksoj ēėshtjen, qė kanė rėnė nė kundėrshtim me ligjin, me njė veprim apo tjetėr.
Po nė kėtė rast kanė rėnė nė kundėrshtim me ligjin e Jugosllavisė, ku pėrndiqeshin nganjėherė edhe pėr shkak tė aktiviteteve qė bėnin pro Shqipėrisė?
Jo, unė flas ēka kanė bėrė nė Shqipėri.
Kanė hyrė ilegalisht nė Shqipėri. Kjo ėshtė akuza?
Jo. Pastaj nė veprimtarinė e tyre, sa kanė qenė nė Shqipėri, mund tė ketė bėrė ndonjė veprim qė ka rėnė nė kundėrshtim me ligjet shqiptare. Unė flas pėr atė, se ka pasur raste.
Por, shpesh ata janė kapur dhe janė cilėsuar si spiunė dhe janė dėnuar me dyshimin se janė spiun tė UDB-sė.
Nuk ka pėrjashtim qė mund tė ketė pasur edhe raste tė tilla. Sepse...
Sepse, shpesh nuk kanė dalė qė janė tė tilla. A kanė qenė gabime?
Mund tė ketė pasur raste tė tilla, qė janė kapur njerėz tė dyshuar si spiunė, tė cilėt mund tė jenė dėnuar tė pafaj, ashtu siē mund tė ketė njerėz qė janė kapur dhe pastaj janė liruar, dhe janė konstatuar qė nuk kishin faj. Problemi i mbrojtjes tė pavarėsisė dhe tė lirisė sė Shqipėrisė, duke i pasur parasysh ato kėrcėnime qė i vinin vendit tonė nė kėtė drejtim... Janė bėrė edhe gabime paranojake.
A keni qenė paranojakė nė kėtė regjim?
Vallahi, paranojak po tė mė thuash p.sh., ndaj Jugosllavisė - po. Ēdo veprim qė bėnin jugosllavėt, e shikonim si delikate ndaj nesh. E kanė me ne. Nuk po them nga grekėt e kėshtu, por zakonisht nga jugosllavėt. Ndonjėherė merrnim masa qė nuk duheshin marrė.
Pėrmendet gabimet. Na tregoni cilat kanė qenė ato qė i vlerėsoni ju gabimet mė tė mėdha tė regjimit komunist nė Shqipėri?
Gabimet mė tė mėdha tė zhvillimit tė vendit tonė?! Kėto do ti? Sdo tė mirat, do tė kėqijat?
- Do tė fillojmė mė gabimet, pasi qė i pėrmendėt ato.
Unė thashė gjatė bisedės qė bėmė bashkė, mė duket thashė, pėr ēėshtjen e fshatit. Kolektivizimi ka qenė njė sukses pėr ekonominė shqiptare, bashkimi i tokave. Ku gabuam ne? Mund tė quaj gabim, se rezultatet pozitive qė arritėm me kolektivizimin e bujqėsisė, veēanėrisht nė zonat fushore, na entuziazmuan. Kupton? Qė na ēuan nė kolektivizimin e zonave malore. Ky ishte njė nxitim dhe njė gabim. Mua mė pėlqen tė them mė tepėr njė nxitim, por pėr tė ta bėrė hatrin, po them gabim. Neve hoqėm oborrin kooperativist, thashė oborri kooperativist ishte vend i ekonomisė fshatare. Ne gjykuam qė meqė toka e pėrbashkėt kėrkon punė, tė gjithė krahėt e punės tė jenė tė lirė dhe ti kushtohen tokės sė pėrbashkėt, prodhimit qė vėrtet u rrit shumė, pra andej tė merrnin edhe pėr vetėn e tyre familjet. Dhe ua hoqėm parcelėn e vogėl, mirėpo kjo pakujdesi nė administrimin e mirė tė pasurisė sė pėrbashkėt i la fshatarėt pa asgjė, i bėri fshatarėt gati-gati si punėtorė, ku tė shkonin e tė merrni qumėshtin, perimet, vezėt nga kooperativa, nė vend qė tė kishin atė qė kishin nė oborrin e tyre. Gabuam, u nxituam pse, sepse vėrtet ishin kėto motive qė na shtynė, "po shkon shumė mirė kooperativa, tė gjithė nė punė shumė mirė tėrė po punojnė, pse kot tė angazhohemi me atė oborrin e vogėl, nė ēdo familje nga njė njeri tė futemi atje dhe tė marrim ushqim pėr vete", thoshin fshatarėt. Nuk menduam qė administrimi nga ana e kooperativės ēalon, se do njė organizim tė pėrsosur tė furnizohesh ēdo shtėpi etj., etj. U nxituam. Ky ėshtė realiteti dhe si kjo mund tė pėrmendi edhe me radhė. Me kėtė them, unė, tė fsheh tendencėn pėr gabimet qė kemi bėrė, sepse nė fund tė fundit Kina ka njė politikė tė vetėn, ka tė drejtėn e vetė apo jo. Dhe ne i themi "Jo mo". (Ramiz Alia i bie tavolinės me dorė, shėn. i intervistuesit.) Mė fal qė i rashė tavolinės kėshtu.
Po, sigurisht, i keni rėnė kėshtu tavolinės edhe me Kinėn, Bashkimin Sovjetik e tė tjerėt. Dhe kjo rėnie tavolinės shpesh iu ka kushtuar shqiptarėve, apo jo?
Normal, nuk ėshtė e drejtė. Kėto tė tėra padyshim kanė ndikuar nė zhvillimin tonė dhe unė, nė njė farė mėnyre, e thashė mendimin tim, qė deri nė fundin e viteve 70, zhvillimi ekonomik i Shqipėrisė ka ecur nė progres pėrpara, ka pasur pėrparime nė Shqipėri. Pas vitit 70 d.m.th., e vitet 80 ka pasur njė stanjacion nė ekonominė tonė.
- vijon -
NESER, pjesa e dytė e intervistės me ish-presidentin Ramiz Alia: - Ndalimi i fesė nė Shqipėri dhe ndikimi pėr kėtė i Revolucionit Kulturor Kinez; Eliminimi i Mehmet Shehut, Kadri Hazbiut dhe Feēorr Shehut; bisedat me Ismail Kadarenė pėr ndryshimet nė vitin 1989-1990 dhe ndikimi i Nexhmije Hoxhės pas vdekjes sė Enverit.
gazeta shqip
Krijoni Kontakt