Shkrimtar i emni : Adrian
Rreth historisë sëfë mijve vetë syrgiynit dhe jetime të İlirisë…
Përmes gërmadhave të një perandorie që digjej nga të katër anët, të shpërndarë e të hutuar ata u derdhën rrugëve me shtëpie katandi... Si aktorët anonimë të një mërgimi tragjik që do të vazhdonte për pesëdhjetë vjet... Ende një histori jetime kjo, as romani nuk i është shkruar e as filmi nuk i është xhiruar... Historia e një mërgimi të burgosur në kujtesa... Ky mërgim pret bijtë e tij, bijtë e këtij syrgjyni pët t'u shkruar, për t'u përjetuar sërishmi e për të mos u harruar...
Duke u ndarë/shkëputur nga rrënjët e tyre nën tokën ku kishin jetuar për mijra vjet... Ç'mundën të merrnin; përveç dy tri gjërave që i mblodhën aty për aty, vetëm gjuhën dhe emrat dhe në kujtesë kishin të ngulitura kujtimet e jetuara në ato vise, në atdheun e tyre, në malet, në fushat e gjelbra. Pas linin shtëpitë, bahçet, lulet, sendet që mbanin aromën dhe kujtimet e brezave, etërit ne varre, sevdatë e lëna për gjysmë, frutat e pa shijuara që sapo kishin çelur lule, linin dhentë që kishin ushqyer me vite dhe zogjtë, e duke marrë gjuhën e emrat me vete u vunë për rrugë me revan, me gjuhën emrat dhe kujtimet ...
Sytë i kishin të njomur e zemrën të ndrydhur. Nuk i hidhnin syte prapa, megjithëse ndoshta duke e ditur se nuk do t'i shihnin më ç'ka linin, nuk vështronin dot prapa. Ja, në këtë shtëpi këtu përballë e linin buzëqeshjen e parë të fëmijës që mbanin në gji, hapat e para të fëmijëve linin në bahçet, ne sokaket, dashurinë e parë linin; vështrimet e para, ndoshta takimet e para nën rrëzën e një peme. Fjalët e para linin nën atë pemë; të dua i kishin thënë për herë të parë njëri-tjetrit aty por po i linin t gjitha këto; u duhej të mërgonin. Nuk vështronin dot prapa... Kishin aq shumë për të parë po të vështronin... Dhe ata e dinin këtë... Në veshë u kumbonin këngë, valle dasmash, valle dasmash me djem e me vasha... hingërimat e kuajve që sillnin nuse u kumbonin në veshë, shihnin kinanë në duar, kina e sapolyer, ende e njomë... Si vashat e njoma e të bukura, si djemtë që nuk u kish dërsirë ende qimja, të bukur sa të merrnin sytë...
Pas pak do të kalonin nga lumi ku ishin lare dikur. Si do ta linin e te iknin? Kaq e hidhur vallë të ishte dhimbja e mërgimit? Kaq i pa zëvendësueshëm të ishte vatani? Sikur të rrinin dhe një ditë, në barqet e nënave kishte foshnje që do të lindnin në atdheun e tyre, do flisnin gjuhën e tyre, do këndonin këngët e tyre, do thurnin vargje në gjuhën e tyre e do dashuronin në gjuhën e tyre por dhe ato ishin shtyrë në mërgim, në syrgjyn që në barqet e nënave, edhe ato ishin derdhur rrugëve të mërgimit. Po shkonin të dëgjonin historitë e viseve të tjera .
Kush ledhatonte trarët e shtëpisë, kush ujiste për herë të fundit trëndafilat e ergyvanet në bahçe... ‘Mos kundërmoni pa ne këtu, na prisni' u vinte të thonin por fjalët u mblidheshin në grykë e nuk i shqiptonin dot, të gjithë e dinin që nuk do të ktheheshin më. Djemtë linin kuajt duke ua fërkuar krifën... ‘Mos hingëro në këto male, mos u nis më me revan' u thonin në veshë; ‘ne po ikim, këto fusha, këto sokake po ua lëmë juve amanet' u përshpërisnin në veshë dhe me krifën e kalit fshinin lotët, që të mos i shihnin duke qarë... Për herë të fundit lanë fytyrën në çezmë, i mbushën kacitë me ujë, me ujin e tyre.. i mbushën me ndjenjën se ai ujë do t'u mjaftonte pr tërë jetën.. por nuk do t'u mjaftonte, nuk mund të mjaftonte...
Kush e di ç'harruan në papafingo... Pas shumë vitesh do të tregonin, ‘harruam këtë e harruam atë' . Ç'harruan mbetën pas... Mbetën pas mangallet e arrave e të orizit. Nëna piqte kafe në atë mangall, gjyshi e gjyshja tymosnin duhanin e ia thonin këngës. ‘Çohu more Rexho' këndonte djaloshi me një zë plot dhimbje... Sahatet e mureve që binin çdo orë mbetën pas... Mbetën pas mbulesat e pastra të divaneve, perdet me dantella, lulet në parvaze e begonjat... Mbetën pas puset në bahçe ku ftohnin shalqinjtë ...
Të gjithëve iu kujtuan hollësi të vogla, pa dashur ta kuptonin të tjerët këtë. Mendonin madje edhe tjegullat në çati. Gurët në bahçe, barin nën ato gurë. Gardhi i oborrit priste për t'u rregulluar. Do priteshin drutë për dimër e do të stivoseshin në qilar. Do të përgatiteshin zahiretë, do mbusheshin turshitë e do bëhej hoshafi. Në qype do futeshin specat për gogozhare. Do përgatitej speca me gjizë për t'iu servirur mysafirëve. Sa thasë gruri prisnin për t'u bluar në mullirin në bahçe, gruri do të bëhej miell, mielli do të bëhej kollë, do të bëhej flli, e do të bëhej lakror... Të gjitha mbeteshin pas... E ndërsa ata ecnin këto gjëra u largoheshin, u zvogëloheshin... Çdo gjë zvogëlohej, edhe shtëpitë e mëdha që çdokush ua kish zilinë...
Të gjithë donin të preknin gjithçka duke e ditur se ishin prekjet e fundit. Ndërsa kalonin preknin pemët, qentë e mëhallës, çezmën, gardhet e bahçeve, muret e gurta e cdo gjë. Ishin prekjet e fundit... Donin të vështronin gjithçka, të shkelnin çdo pëllëmbë... Të vështronin çdo gjë sikur donin ta përpinin... Çdo gjë që me vite nuk u kishte rënë në sy përnjëherë ish bërë aq e çmuar... Avllija që donin të shembnin u ishte bërë si thesari i Ilirise... Ngaqë e dinin se i shihnin për hërë të fundit, edhe macet që u turreshin harabelave i vështronin me ngashërim. Ishin aq të ngarkuar në shpirt sa që nuk e ndienin fare ngarkesën që kishin në shpinë. Mendonin vendet që për ta do të mbeteshin vetëm kryefjala ‘atdhe' dhe që pas vitesh do të ktheheshin në tregime. Ishin vetë heronjtë e tregimeve që do të fillonin me ‘atje në vendin tonë' por në atë moment ndienin vetëm dhimbjen e mërgimit. Dhimbja e mërgimit dhe e syrgjynit ishte si dhimbjet e lindjes, gratë e dinin mirë këtë. Gratë të cilat ndienin dhimbjen e fëmijëve që mbanin emrat ‘mergim' , 'syrgjyn' ... Fëmijet do të lindnin atje për ku qenë nisur por nënave u kishin filluar që tani dhimbjet...
I zoti i asaj shtëpie të madhe ndahej me të parin e familjes serbe që kish punësuar. Për vite me radhë ishte ushqyer prej tyre kjo familje serbe. Ishin të trishtuar... Në fund i pari i kishte thënë të zotit të shtëpisë: ‘Shiko Dina efendi, kaq vite me rradhë familja ime ha bukën tënde e pi ujin tënd... nëse ktheheni një ditë, kjo shtëpi, këto kopshte janë të fëmijëve të tu, sa të jem gjallë nuk fus njeri këtu...' Dina efendiu kish buzëqeshur me dhimbje, e dinte se nuk kishte më kthim prapa, të paktën për të... Nuk u përgjigj dhe u përshëndet. Të gjithë ndaheshin me njëri-tjetrin. Por në të vërtetë secili ndahej me atdheun, me tokën, me kombin, me gjuhën, me traditat, me të kaluarën, me etërit në varre e me kujtimet e tij.
Ndarja e fundit ishte me varret. Më e dhimbshmja. Më tragjikja. Më e vështira. Më e vajtueshmja. Një vaj që sikur kish pushtuar qiellin e binte si shi... Të gjithë ishin atje. Dukej sikur qanin dhe të vdekurit nën dhé. ‘Mos ikni, edhe pranë nesh ejani por për të ikur mos ikni' thonin. ‘Mos ikni derisa të mos mbetet askush prej jush' . Por karvani ish vënë në rradhë dhe ikja tashmë ishte kthyer në kader e nuk kishin nga t'ia mbanin... U thanë lutjet e fundit, për herë të fundit u prekën gurët e varreve, lotët i ujitën lulet mbi varre si asnjëherë tjetër. Mbi varret e freskëta kishte më shumë njerëz, ndarja me to ishte më e vështira, me pahir u morrën që aty nënat, baballarët, motrat, vëllezërit, nuset, dhëndrit... Sikur të ishte dita e Gjykimit ajo ditë; e për ta e tillë ishte. Mos vallë kishte apokalips më të madh se ndarja? Selvitë në varrezë kishin ulur kokën, bylbylat në to vajtonin:
‘Iku karvani e mbetëm vetëm mes maleve' ...
Ata që do të mërgonin prej Krasniqëve, i pari i shtëpisë Lam Xhema, e shoqja Subja, të bijtë Avdyli, Hasani dhe Hyseni, vajza Roba, e motra e Subes Xhuxhja me burrin Ram Sadikun tashmë prisnin të jepnin lamtumirën e të ndaheshin. Klithmat, si tendosje të brendshme të shtypura ishin ngjitur për qiellze e kërkonin të shkëputeshin si shigjeta nga harku. Askush nuk e shqiptonte dot i pari fjalën lamtumirë. Sepse ajo fjalë e parë lamtumire, si plumbi që pret të shkrepet në tytë të pushkës e që paralajmëron katastrofën, ajo fjalë do t'i jepte rrokullimën katastrofës. Fjala do dilte nga goja e Israfili do t'i frynte surit. Heshtja vazhdonte dhe ata që do të mbeteshin e ata që do të iknin vetëm shihnin njëri-tjetrin. Shihnin për t'i robëtuar e për të mos i harruar ato vështrime. Kishin kapur fort duart e njëri-tjetrin e s'i lëshonin. Subja, gruaja e të parit të shtëpisë Lam Xhemës dhe e motra Xhuxhja ishin lidhur me njëra-tjetrën e ashtu vetëm rrinin. Burrat sikur të donin të thonin ‘të bëhet ç'të bëhet, jepni lamtumirën tani' thanë ‘hajde' . Dhe u penduan që thanë. Sikur u përmbys bota. Dy motrat nisën të qanin me klithma që mbërrinin gjer në qiell. ‘Po ndahemi për vdekje, po largoheni përgjithmonë, nuk kemi për t' u parë më' klithte Xhuxhja. Dukej sikur dy motrat ishin bërë një e askush nuk mundej t'i ndante. Mërgimi sikur nga fantazi qe bërë realitet dhe ndarja kish filluar. Deri në atë çast të gjithë kishin gënjyer vetveten se kjo ishte thjesht një fantazi por ja që nuk ishte dhe momentet e para të mërgimit, dhimbjet e para po përjetoheshin, nuk kish më kthim prapa. Dhimbja e parë e mallit kish pushtuar zemrat dhe çdo çast rritej... Nuk ndahet mishi nga thoi kish tënë njeriu por ja që po ndahej; mërgimi, si pincë po e ndante thuan nga mishi, me dhimbje të padurueshme.
Vendi dukej si një platformë filmi. Sikur produktori nuk e pëlqente skenën dhe e përsëriste, ‘motori, skena 12' sikur thoshte dhe skena e lamtumirës përsëritej dhe një herë, dhe një herë, dhe një herë... Vëllai nuk ndahej dot nga vëllai, nipi nga daja, shoku nga shoku, i gjalli nga i vdekuri. Prapa nuk do t'u mbeteshin sytë por shpirti. Atje donin ta linin shpirtin, trupi pa jetë ishte ai që do të mërgonte. Ata që do të iknin, me zor viheshin për udhë, pasi ecnin disa qindra metra një klithmë nga të mbeturit i kthente mbrapsht përsëri. Dy motrat, Subja dhe Xhuxhja ktheheshin e vraponin drejt njëra-tjetrës, përqafoheshin, qanin e qanin. Pas njëfarë kohe përsëri ndaheshin e përsëri një klithmë i sillte bashkë. Por kjo s'kishte fund po të vazhdonte kështu thonin prijësit e karvanit. Lamtumira që kish filluar në sabah nuk kishte përfunduar gjer në iqindi dhe të ikurit e të mbeturit nuk ishin ndarë dot.
Për t'i dhënë fund tragjedisë që po përjetohej, për t'i shkëputur njerëzit dhe për ta vënë në udhë karvanin të parët e shtëpisë u thanë të ktheheshin në shtëpi atyre që kishin dalë për të përcjellë. Xhuxhja u çua në shtëpi duke u shkëputur nga e motra e nga nipërit e duke u zvarritur. Subja ktheu shpinën dhe vendosi të mos vështronte më prapa. Po të vështronte nuk do të largohej dot. Kjo do të thoshte të ndahej nga fëmijët. Këtë nuk mund ta bënte. Dhe nuk mundi ta bëjë... Do të ndahej nga e motra, nga farefisi, nga toka, nga shtëpia e nga vatani; kështu qe shkruar. Përnjëherë një heshtje ishte nderur; një heshtje varri. Klithmat tashmë vinin thellë nga shtëpitë, ose thjesht u kumbonin në veshë, të burgosura aty e nuk do dilnin me vite, sa të ishin gjallë...
Një pjesë e atyre që mbetën shihnin nga pas të ikurit, në heshtje e duke qarë. Sa vinte e zvogëloheshin e humbisnin në horizont. Po, po humbisnin. Po iknin për t'u humbur në një vend tjetër. Ata që tani humbnin nga sytë do të humbeshin sërish në një tretje të madhe atje ku po shkonin...
Dhe humbja kish filluar që në kufi. Të ikurit kishin mbërritur në kufi dhe mallrat do të arrinin pas tyre. Kur erdhën në kufi u thanë se që të mund të merrnin dokumentet e identifikimit dhe mallrat që do të vinin u duhej të ndërronin emrat. Si do të bëhej kjo? Kjo ishte sikur të ndërroje gjakun. Por kështu do të ndodhte, 8b]‘s'kemi nga t'ia mbajmë'[/b] u thonin nëpunësit e kufirit. Ulën kokën; Lam Xhema u bë Islam, Avdyli Abdyl, ndërsa nëna Subja ish tretur krejt e s'donte t'ia dinte ç'emër do t'i vinin, ‘të jetë ç'të jetë!' u kish thënë nëpunësve dhe edhe ajo ishte bërë Fatime në vijën kufitare. Të hutuar u vunë në rrugë me revan. Ende nuk e ndienin humbjen, mbi gjithçka kishin dhimbjen e mërgimit, mallin nuk e kishin vetëm brenda por e kishin si një plagë të freskët në lëkurë; një plagë që do të rridhte gjak gjersa të jepnin frymën e fundit në dhera të huaj e të futeshin nën ato dhera të huaj...
Në fillim u kishin ndryshuar emrat në vijën kufitare. Në vijën kufitare të jetës që do të bënin në vise të huaja ndonëse të njohura, në një vend tjetër, mes njerëzish të rinj e të huaj, panë, në fillim në fytyrat pastaj në dokumentet e njëri-tjetrit, shenjat e mëkatit të parë të një jete të re, të mërgimit dhe në atë moment e kuptuan se ato shenja, gjurmët e mëkatit të parë të mërgimit do t'i mbanin gjer në fund të jetës. Tashmë nuk e përqafonin dot njëri-tjetrin, pendimi që ndienin i pengonte. Heshtja i kish pushtuar. Nuk flisnin dot. E nuk kishin ku të strukeshin tjetër përveç të ftohtit. Herë-herë, pa u rënë në sy të tjerëve vështronin prapa, seç kishin një ndjenjë sikur do të ndodhte diçka e do të ktheheshin. Prandaj vështronin prapa, shihnin gjurmët e këmbëve të tyre. Ato gjurmë që vitet do t'i bënin pluhur e hi. Sikur të ndodhte ndonjë mrekulli, mërgimi do të mbetej thjesht nje makth, një makth që nuk do ta kujtonin më e do ta merrnin për shenjë të mirë. Por diçka e tillë nuk ndodhi, mërgimi nuk ishte ndonjë makth por e vërteta vetë. Kaluan kufirin dhe u nisën drejt qytetit që thuhej se i ngjante Pejës...
Rrugët shpinin në Stamboll sepse Stambolli ishte qendra e perandorisë, qyteti i fronit perandorak... Pothuajse për pesëqind vjet qeveriseshin nga Stambolli. Mund të rrinin e të vdisnin, të rrinin e të rezistonin, mundej dhe të vazhdonin të jetonin atje me çdo kusht. Por që për këtë arsye, pas kaq kohe që ka kaluar t'i fajësosh ata ngaqë kanë mërguar autori i këtyre reshtave e quan të padrejtë, ç'është bërë është bërë dhe ata kanë mërguar... Ata u kishin marrë erë lotuseve; në mitologji thuhej se ata që u merrnin erë lotuseve syrgjynoseshin nga atdheu i tyre...
Dhe ata kah u syrgjyosën nga atdheu, kah lanë atje zemrën e u derdhën nëpër rrugë...
Stambolli ishte për ta vendi ku do të shpërndaheshin. Disa mbetën në atë qytet, disa ikën tutje; në Bursa, në Izmir, në Samsun, në Ankara, në Eskishehir e në shumë qytete të tjera të Anadollit... U vendosën atje dhe përveshën mëngët për të ndërtuar një jetë të re. I vunë zemrës gurë për t'u mësuar me qytetet e reja. Atje ku vanë çuan me vete dhe profesionin, zanatin, moralin, trimërinë e bukurinë... Derdhën djersë për të qëndruar me kokën lart...
Sytë e brezit të parë pritën postierin; për një letër nga atdheu... Nga zarfet dilnin fotografi, të shkruara në shqip nga prapa. Në një fotografi që mbante vulën FOTO PEPA-PEJE shkruhej kështu:
“Avdyl vlla qet fotografi pota çoj sikur kujtim.
Hagija e gruja ehagjis rezekja prej doberdolit...”
http://img358.imageshack.us/img358/7012/goc1fr1.jpg
Zarfi kishte brenda fotografitë e të afërmve të mbetur në atdhe dhe vinte në Bursa. Buzëqeshje dhe mall për të afërmit e mërguar në Bursa kishte brenda... ‘Ju ikët e ne mbetëm këtu, si jetimët e Ilirisë' thoshte... Nuk kishte ankesë por mall e vetmi, duke pyetur ‘pse' . Një pyetje pa përgjigje... Disa kishin ikur e disa kishin mbetur, kaq. Ç'mbetej tjetër ishte vetëm ndarje e mall që kish mbetur në mëshirë të kujtesës dhe kohës. Por koha e kujtesa tradhëton dhe njeriun, dhe kujtesën, dhe gjuhën. Tradhëton dhe emrat e gjellëve në sofër, dhe emrat e fëmijëve të sapolindur... Dhe i tradhëtoi...
Letrat e fotografitë erdhën e vanë për një kohë... erdhën e vanë. Për vite me rradhë çuan gëzimet, dhimbjet, lajmet e hidhura, lajmin e lindjes së fëmijëve dhe fotografitë këto letra... Pas çdo lajmi vdekjeje që çuan nisën të pakësoheshin. Pas çdo lajmi vdekjeje letrat humbën lexuesit sepse koha tradhëtoi gjuhën të parën... Nuk mbetej më fëmijë syrgjyni që të mund t'i lexonte letrat dhe anët e pasme të fotografive. Kush ishte larg syve mbetej dhe larg zemrës, distanca mes fëmijëve të mërgimit e syrgjynit dhe të mbeturve në atdhe çdo ditë sa vinte e hapej. Distanca që hapej hidhte mes vëllezërve pamëshirshmërinë e kohës, si një farë të keqe ndarjeje... Dhe lulja e keqe e ndarjes rritej me një babëzi të pandalshme...
Gjyshet e gjyshërit, hallat, tezet, xhaxhallarët, dajat që vinin nga atdheu u përpoqën për të mbajtur gjallë konceptin e atdheut dhe gjuhën. Gjyshi i autorit të këtyre rreshtavë të rritur në një shtëpi ku flitej shqip, si me shaka u binte me shkop atyre që nuk flisnin shqip, që të mos harronin, sepse kush harron gjuhën harron historinë, të parët dhe atdheun, thoshte. Por dhe gjyshi nuk mund të jetonte përjetë... Dhe nuk jetoi... Edhe fëmijëve që lindën sa ishte gjallë gjyshi nuk iu vunë emra shqiptarë, ngaqë ishte e ndaluar. Në fillim u çshqipëruan emrat, Bacë Shotat, Xha Ademët, Dajë Avdylët ikën e në vend të tyre erdhën Azizet, Erdoanët, Xhavitët, Adnanët, Muharremët, Mahirët, Nurgynët, Nuranët e të tjerë, e të tjerë...
Fëmijët që loznin në sokak përballeshin me talljet e banorëve të mëhallës dhe të fëmijëve të tyre. ‘Hej shqiptar' u thërrisnin. ‘Futu nga e djathta e shtëpisë së shqiptarit' thuhej për të treguar adresat. Djali i shqiptarëve, nëna, babai i shqiptarëve, shtëpia e shqiptarëve, ... E shqiptarëve e kështu me rradhë... Madje dhe në zënkat e pafajshme mes fëmijëve të mëhallës, fëmijët e vendasve i ngacmonin fëmijët shqiptarë më thënie fyese ‘zotni shqiptar...' . Dhe fëmijët shqiptarë luanin me njëri-tjetrin.
E njëjta gjendje e pakëndshme vazhdonte në vitet e shkollës; ‘shqiptar je ti?' pyeste mësuesi... ‘po' thonin fëmijët, ‘po, shqiptar jam' , me krenari e kokën lart. Por kjo ndodhte në mes të klasës dhe të gjithë e dinin se filani ishte i ndryshëm, nuk ishte nga ata; mbi të përqendroheshin vështrimet që thonin ‘ky është shqiptar' . Këto, pikërisht këto ndjenja vunë në ëvizje tek fëmijët e mërgimit instiktin për t'u ngjarë atyre me të cilët jetonin, dhe filluan t'u ngjanin... Në fillim emrat braktisën shtëpitë e tyre e më pas gjuha qe e destinuar të zhdukej sepse gjyshërit nuk mund të rronin përjetë, dhe nuk mundën... Në vende të largëta prej atdheut ku lindën, u rritën, u dashuruan, u martuan, u morën erë luleve e hodhën valle dasmash, kaluan në përjetësi dhe u futën nën dhéra të huaja...
Për ata që erdhën pas tyre do të niste asimilimi... Në fillim do të reshtnin letrat dhe fotografitë e më pas lajmet e atyre që vinin e shkonin. Pastaj ata që mund të lexonin letrat do hiqnin dorë prej dynjallëkut, më pas akoma adresat do të ndryshonin, do të harroheshin diku. Dhe kështu edhe letrave do t'u humbte kuptimi, dhe u humbi; nuk u shkruan, nuk mundën të shkruheshin. Ata kishin mbetur atje e këta kishin mërguar këtu...
Reshtën letrat, reshtën lajmet, reshtën fotografitë, fytyrat u harruan, u harruan emrat, farefisi, të sapolindurit nuk u njohën fare, nuk e njohën, nuk mundën ta njihnin njëri-tjetrin... Herë-herë pyetja ‘atje ishin filanët, ç'bëjnë vallë thua?' nderej nëpër shtëpi e njerëzit ulnin kokën e ndërronin temë sepse s'kishin ç'të bënin... Gjyshërit nuk bënë zë kur bijtë e bijat e tyre për t'u siguruar një jetë më të rehatshme i rritën fëmijët me vlerat e vendeve ku ishin mysafirë. Atdheu, si një kujtim i dhimbshëm i gdhendur në kujtesën e tyre, tashmë fshihej në skutat e memories, mendimi i ‘atdheut' gërryhej me shpejtësi. Vetëm heraherës kur mblidheshin të mëdhenjtë shqipja u përkëdhelte veshin fëmijëve. E tashmë përveç ca fjalëve të përditshme nuk kuptonin gjë tjetër. Kur nevrikosej nëna u thoshte ‘plaç' pa qenë as vetë e ndërgjegjshme. Fëmija e dinte ç'do të thoshte kjo por errësira e mbulonte dhe atë. Kur fëmija kërkonte para, nëna po e pavetëdijshme i thoshte ‘nuk ka pare' dhe fëmija përsëri e dinte kuptimin e kësaj por ç'mbetej tjetër ishte e errët. Kur nënën e zinte dhimbja e kokës dhe rënkonte ‘shkova nona, shkova nona' fëmija e dinte ç'do të thoshte por vetëm kaq, të tjerat mbeteshin të errëta... ‘Natën e mirë' u thoshte nganjëherë të mëdhenjve, ‘si je' u thoshte, ‘mirë, ti si je' , ‘faleminderit' u thoshte por mbi çdo fjalë që e dinte ashtu me gjysma rëndonin dhjetë të tjera që u impononte jeta reale, çdo dhjetë fjalë të imponuara fshinin një nga kujtesa e fëmijës, një fjalë ishte më e dobët se dhjetë dhe me kohë dhjetra fjalët fshinin e hidhnin tutje të paktat...
Dhe autori i këtyre reshtave kujtonte fjalën e mendimtarit të madh turk Xhemil Meriç: ‘Fjalori është nder, revolucioni francez që shkeli me këmbë çdo gjë të shenjtë vetëm fjalorin nuk e preku' ... Po, fjalori është nder... Çdo komb është i detyruar të ruajë nderin e tij...
Tashmë mosha kish bërë të vetën, trupi kish nisur të jepte shenja këtu e aty dhe nipi i gjysh Lam Xhemës ish bërë me dy fëmijë... Por rrënjët e thërrisnin atë, gjithnjë pat mbetur i lidhur pas rrënjëve, pas gjithë atyre viseve. Ai ishte biri i ‘vendit të shqiponjave' , edhe pse e kish harruar gjuhën, ai ishte ‘Ilirian' .
Fjalët e fshehura ng thellësitë e kujtesës, ai mik i mirë e i pritur që erërat e Ilirisë e kishin sjellë në një derë Osmane të shekullit të katërmbëdhjetë në qytetin që thuhej se i ngjante Pejës, mjaftonte që gurët të lëviznin nga vendi dhe këto rreshta janë zëri i gurëve që lëvizi ai mik i mirë.
E kish lexuar diku në një libër psikologjie. Mëndesha e fëmijës së një familjeje i këndonte foshnjes këngë djepi hebraishte për ta vënë në gjumë. Kjo kish vazhduar me vite. Pas kishin kaluar vite fëmija ish rritur e ish martuar. E shoqja i thoshte se në gjumë fliste në një gjuhë tjetër por ngaqë dhe ai vetë nuk e dinte këtë gjuhë nuk dinte si t'i jepte dum kësaj pune. Kërkoi ndihmën e një psikologu i cili duke e vënë në gjumë e zgjodhi problemin. Ai këndonte këngët hebraisht të mëndeshës së tij, pas aq shumë vitesh që kishin kaluar...
Diçka kaq e fuqishme është gjuha për njeriun, gjuha dhe toka.. gjuha dhe atdheu...
Gjyshërit nuk mund të jetonin përjetë. Por gjuha e tyre mund të jetonte përjetë. Sepse edhe djali katër vjeçar i autorit të këtyre reshtave, pas gjashtëdhjetë vjetësh të kaluara vjen e më pyet: ‘Babacığım, natën e mirë iyi akşamlar mıydı iyi günler miydi?' ... (baba, çdo të thotë natën e mirë, natën e mire apo ditën e mirë?)
Ishte pinjolli i fundit i një familjeje të madhe që kish mërguar nga Peja në Bursa dhe përpiqej të fliste gjuhën e tij. Po ata që mbetën në Pejë, në Tiranë, në Skodra, në Kosova?! Vërtet, ç'bënin ata? E kush mund ta dijë? Kësaj Osmanët i thonin ‘vâ-esefa' , ‘sa keq, sa keq' ...
Përkthyesit Prej Gjuhës Turke Në Gjuhën Shqipe:
Rubin Hoxha
Redi Krifca
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga Fiori
Krijoni Kontakt