Dioqeza e Sapės
Hyrje
Ēdo strukturė, institucion, send apo njeri e ka njė zanafillė tė vetėn, e cila i pėrcakton moshėn ose vjetėrsinė e saj. Njerėzit flasin me paradokse nė jetėn e tyre pėr ti treguar gjėrat nė mėnyrė sa mė tė qartė, me tonalitet, me vlerė dhe me forcė. Ndėr krahasimet qė zakonisht pėrdoren pėr tė treguar themelimin nė tė kaluarėn si mėnyrė identifikimi nė tė sotmen, thuhet: jemi shumė tė rinj dhe njėkohėsisht tė vjetėr. Epiteti i ri i atribuohet moshės sė personit apo edhe gjallėrisė sė tij, ose tė popullit qė i pėrket, ndėrsa I vjetėr i atribohet vendit ku banon ai dhe ku kanė banuar tė parėt e tij. Kėta dy fjalė janė shprehėse tė dy kategorive tė veēanta tė njeriut, strukturės apo dhe tė institucionit. Kėto dy fjalė pėrshkruajnė vitalitetin dhe autoktoninė qė do tė thotė pėrshkruajnė jetėn nė tėrėsinė e plotė tė saj.
Kėshtu mund tė flasim edhe pėr jetėn e institucionit tė Dioēezės tonė tė Sapės. Ajo ėshtė aq e re, sa edhe e vjetėr. Duke iu referuar Dioēezit tė Sapės i Dom Gaspėr Gurakuqit, ne mund tė kemi disa tė dhėna tė sakta mbi zanafillėn dhe shumė tė pėrafruara me realitetin pėr ecurinė e dioēezės sė Sapės qė nga themelimi i saj dhe deri nė vitin 1941, vit ky i botimit tė librit tė tij Dioēezi i Sapės.
Nė ditėt e sotme, nė vendin tonė, flitet shumė pėr komb dhe pėr dallimin e tij nga kombet e tjera. Kjo, nė veēanti, ndjehet dhe ėshtė shumė mė e mprehtė tek ne shqiptarėt, qė ndoshta, pėr arsye se akoma nuk e kemi kaluar fazėn e formimit tonė si komb, ashtu siē e kanė kaluar kombet e tjera perėndimore, rrahim vazhdimisht nė kėtė ēėshtje. Nė ditėt e sotme ka shumė shtete me qeveri dhe pavarėsi tė vetėn. Pėrpara 700800 vjetėsh nuk ka qenė kėshtu. Ne kėrkojmė tė jemi njė popull i lirė nė trojet tona, por trojet ku kanė banuar tė parėt tanė pėrpara dyndjes sė sllavėve shtriheshin qė nga lumi Danub nė Veri dhe deri nė Prevezė nė Jug.
Duhet thėnė se lėvizjet e popullsive dhe pushtimet kanė qenė tė shumta dhe tė herė pas hershme. Tė parėt tanė kanė ndodhur nė kapėrcyell tė dy perandorive mė tė mėdha dhe mė tė fuqishme tė kohėrave tė hershme dhe vendi ynė shpesh herė luante rolin e kufirit, gjė kjo qė shkaktonte ndezje tė shpeshta luftėrash.
Kalendar paraprirės
Pas vdekjes sė Manuel Komnenit mė 1180, Mbretėria e Lindjes qė quhej edhe e Bizantit, filloi tė binte ndjeshėm dhe njerėz tė tjerė mė tė fuqishėm, brenda kėsaj perandorie, kėrkuan tė merrnin nė dorė zotėrimet e saj dhe ta zhvendosnin qendrėn nga Kostandinopoja nė vendet e tyre.
Menjėherė, mbreti serb i Rashės, Stefan Nemanja, pushtoi shumė prej tokave tė mbretėrisė sė Bizantit dhe kėrkoi tė vendoste hegjemoninė e tij nė kėto territore. Nė atė rast nuk e pati aspak kundėrshtimin e pasuesit tė Manuelit, Isak Angelos.
Kėshtu serbėt e Rashės u shtynė anekėnd territorit tė Shqipėrisė. Pėrvetėsuan Tivarin, Ulqinin, Shkodrėn, Durrėsin, Beratin, etj.
Nėn dinastinė e Nemanjave, qytetet e pushtuara morėn njė hov tė ri zhvillimi. Tivari p.sh. jo vetėm qė pati liri qeverisjeje, por arriti tė presė edhe para tė vetėn, arqipeshkėvia u zgjerua pėr sė tepėrmi me ipeshkėvi tė reja, si: me atė tė Ballezės, tė Dejės, tė Kunavjes, tė Sapės, tė Shkumbinit etj.
Pikėrisht nė kėtė kohė u themelua dhe Dioēezi i Sapės.
Data dhe viti i themelimit tė Dioēezės sė Sapės nuk kanė qenė tė mundshme tė dihen deri vonė prej nesh, thotė Dom Gaspėr Gurakuqi, megenėse At Danjel Farlati i qe vėnė me kėmbėngulje kėrkimit tė dokumentave pėr Illyricum Sacrum.
Por, pas botimit tė Acta et Diplomata Res Albaniae Mediae Eatatis Illustrantia, tė magnatit hungarez Dr. Ludėig Von Talloczy me shokė, dhe Illyriche-Albanische Forschungen i tė tė njėjtit autor, jo vetėm qė jemi tė sigurtė pėr vitin 1291, por kemi edhe disa tė dhėna mbi rrethanat qė e pėrcjellin themelimin e saj.
Me sa duket qytetin e Sapės e patėn rrėnuar hordhitė e tartarit Kaduin rreth vitit 1240, hordhi tė cilat patėn rrėnuar edhe qytetet e Svaēit e tė Drishtit nė rrethin e Shkodrės.
Por nė vitin 1291 nė krahinat e Shqipėrisė, pėrbri sllavėve, ndjekėsit e katolikėve tė hershėm tė qytetit, sė bashku me tė tjerė tė ardhur, e pėrtėrinė qytetin e Sapės dhe kėrkuan njė ipeshkėv. Ipeshkvi iu dha kėsaj dioēeze pas lutjeve tė mbretėreshės katolike tė Serbisė, Helenės dhe tė Arqipeshkėvit tė Tivarit, nė bashkėpunim me urdhėrin franēeskan dhe domenikan tė Raguzės nga papa i atėhershėm Nikolla IV. Dioēeza u quajt Sappatensis dhe ipeshkėvi, Episcopus Sappatensis.
Ipeshkvi i parė i kėsaj dioēeze qe bėrė PJETRI, prift, i cili u shugurua ipeshkėv prej Arqipezhkvit tė Tivarit, Mikelit, dhe qe pranuar nga papa Nikolla IV me 11 Qershor 1291. Kėtu ėshtė dhe zanafilla e dioēezės sė Sapės.
Selia Ipeshkėvnore e Sapės nė shekuj
Sapa u zgjodh tė bėhej ipeshkvi pėr arsye se ishte njė qytet i rėndėsishėm i atyre kohėrave.
Nė kohė tė Hahnit, d.m.th. nė vitet 1860, qytetit i Sapės lokalizohej nė rrėzė tė Malit tė Shėn Mėhillit dhe nė njė pėrshkrim tė vitit 1685 thuhet se lokalizohej pėrbri malit tė Shėn Ejllit, ku, nė kohėn e Dom Gaspėr Gurakuqit, dalloheshin akoma disa teprica tė vjetra muresh.
Ka shumė mundėsi qė qyteti tė ketė qenė nė mes tė dy maleve, malit tė Shėn Mėhillit dhe malit tė Shėn Ejllit, nė njė zonė fushore ku i thonė Fusha Frange, te Guri i Sumės nė Tanushė, sidomos nė lagjen Bardhaj, ku gjendej atėherė ipeshkvia.
Duhet theksuar se mali i Shėn Mėhillit dhe mali i shėn Ejllit nuk janė dy male por njė mal i vetėm. Mali i Shėn Mėhillit thirrej ai krah ku ka qenė Kisha e Shėn Mėhillit ndėrsa Mali i Shėn Ejllit ai krah ku ka qenė Kisha e Shėn Ejllit. Kisha e Shėn Ejllit thuhet se ka qenė nė majė tė Shitės sė Hajmelit, ku, nė kohėn qė shkruan Dom Gaspėr Gurakuqi, ka qenė i ndėrtuar vetėm njė elter dhe disa teprica muresh.
Selia ipeshkėvnore e Sapės, pėrpara ka qenė te Kisha Katedrale e Shėn Mėhillit. Pėrpara, mė shumė se 100 vjet, nė kėtė Kishė thuhej mesha me rastin e tė kremtes sė Kryeengjėllit Mėhill. Kjo Kishė ka qenė famullitare, sepse nė tė thuhej mesha dhe bėheshin funksionet deri sa njė pjesė e pat rrėnuar turku, pak para ipeshkėvit Gjergj Palma (1583). Kėtu kanė qenė edhe varrezat e famullisė sė Nėnshatit, gjė kjo qė vėrtetohet se edhe njė prej lagjeve tė Nėnshatit, Skarramani, para 100 vjetėsh, i shtinte aty tė vdekurit e vet.
Pas kėsaj selia ipeshkvnore u ngulit nė Shkrep tė Nėnshatit, pėrbri Kishės sė Shėn Gjergjit, e cila me kohė pati mbetur Kishė Katedrale dhe famullitare.
Ipeshkvi Severini e shpėrnguli pėrsėri ipeshkvinė, dhe rreth vitit 1860, e vendosi aty ku ka qenė mė parė, dhe funksionoi deri nė vitin 1967, dhe nuk funksionoi mė pas kėtij viti e deri mė sot, pra me fjalė tė tjera rrėzė malit tė Shėn Mėhillit ku pati qenė lagja Bardhaj.
Qyteti i hershėm i Sapės ėshtė zhdukur, por selia ipeshkvnore e Sapės ka arritur tė mbijetojė dhe nė kohėn e Dom Gaspėr Gurakuqit numėronte 16.234 katolikė me 22 famulli, 9 nė Pukė: Dush, Kēirė, Qelėz, Koman, Iballė, Berishė, Kryezi, Dardhė, Fierzė; 13 nė Zadrimė: Laē, Naraē, Hajmel, Nėnshatė, Troshan, Blinisht, Kodhel, Gjadėr, Dajē, Babė (Mabė), Pistull, Plezhė (Shkjezė).
Ndėr famullitė e Pukės, tri zotėroheshin prej Etėrve Franēeskanė (Berishė, Iballė, Fierzė), si dhe famullia e Troshanit nė Zadrimė. Famullitė e tjera, qė tė gjitha zotėroheshin prej famullitarėve dioēezan tė dioēezės. Kodheli administrohej prej famullitarit tė Nėnshatit, ndėrsa Plezha prej atij tė Pistullit. Nė Troshan ndodhej Kuvendi i Franēeskanėve, ndėrsa nė Nėnshatė ai i Stigmatineve. Ishin dy dekanate: njė nė Dajē pėr fushėn e Zadrimės dhe njė nė Qelėz pėr krahinėn e Pukės. Selia ipeshkvnore ndodhej si gjithherė nė Nėnshatė, ku dikur ishte qyteti i Sapės. Statistika mė e hershme qė dihet deri mė sot ėshtė ajo e Shtjefėn Gasparit, Vizitator Apostolik (1671), ku pėrmblidhet se dioēeza e Sapės nė atė vit numėronte 1.075 shtėpi me 9.226 katolikė. Mė vonė kemi statistikat e imzot Borēit (18321834) ku shkruan se dioēeza ka 2.024 shtėpi katolike dhe me 15.492 frymė. Sė fundi statistikat e imzot Nevjanit 1893, numėron 17.550 frymė. Duke e krahasuar statistikėn e Nevjanit me atė tė kohės sė Gurakuqit, popullsia duket nė mungesė tė madhe, gjė e cila sėshtė e vėrtetė, sepse statistika e fundit nuk pėrfshinte Grykėn e Gjadrit, Shllakun dhe Mazrrekun, qė pas Nevjanit iu shkėputėn kėsaj dioēeze dhe iu bashkangjiten dioēezės sė Shkodrės. Nė kohėn e Nevjanit kėto pėrbėnin njė popullsi prej 1.213 frymėsh.
Nė kohėn e Dom Gaspėr Gurakuqit, dioēeza kishte njė sipėrfaqe prej 1.270 km2. Pėr kufij kishte nga veriperėndimi lumin Drin dhe nga juglindja dioēezat e Mirditės dhe tė Lezhės.
Duhet theksuar se, kur qe themeluar dioēeza, nuk ka qenė me kėta kufij qė pėrmendėm, por ka qenė shumė mė e vogėl. Nė kohėn e themelimit tė dioēezės sė Sapės qenė formuar dhe dioēeza e Dejės dhe shumė mė jetike se kėta tė dyja ipeshkėvia e qytetit tė Sardės.
Ipeshkvijtė e Sapės
Radha e ipeshkvijve tė dioēezės sė Sapės fillon me Pjetrin me 11 Qershor tė vitit 1291. Ndoshta edhe pėr mungesė dokumentash ose pėr arsye tė tjera, kjo nuk dihet, radha shkėputet pėr pak kohė.
Mė i pari pas Pjetrit qe vėnė Pali, nuk dihet se nė cilin vit. Sipas njė dokumenti tė Papės Gregori XI nė vitin 1376 pas Palit, nė dioēezėn e Sapės emėron Benevenulin, i urdhėrit franēeskan. Ky e mbajti selinė pėr 20 vjet.
Pas tij Bonifaci I emėron mė 1386 Pjetėr Zakarinė. Pas Pjetrit vjen Nikolla, mė 1414. Ky qe viti kur Koy Zakaria u kthye nė Kishėn Romake. Pas Nikollės, nė Mars 1422, u emėrua Mikeli, kanonik i Kishės sė Sapės.
Nė Korrik tė vitit 1425 u zgjodh Pjetri III, i cili qe abat i Shėn Sergjit tė Bahut nė Dioēezėn e Shkodrės.
Kėtij i qe dhėnė dhe njė manastir nė dioēezėn e Drishtit, qė siē dukej duhet tė ketė qenė manastiri i S. Joannis de Strilalio, sepse ky manastir i qe dhėnė edhe Mateut, pasuesit tė tij pėr arsye se dioēeza e Sapės kishte tė ardhura tepėr tė pakėta.
Mateu i pėrkiste familjes Hermollaji nė Arbėri. Kjo familje i kishte dhuruar dioēezės sė vet 6 ipeshkėvij. Edhe ky qe dėrguar nė dioēezėn e vet, tė Arbėrisė mė 1446, pasi njė vit mė parė duke u ndodhur nė Itali kishte marrė pjesė nė Konēilin e Firences.
Pas Mateut, prej Eugenit IV, qe zgjedhur Gjergji, arqiprift i Kishės S. Michaelis de Plebe nė Padovė. Deri mė 1451 Gjergji sundonte dioēezėn e Sapės. Me 1460 qe sjellur kėtu Emanueli nga Shkodra, qė sdihet se sa sundoi. E ndoqi njė anonim. Me 1472 ky anonim qe dėrguar tjetėrkund dhe nė vend tė tij qe sjellur Marin Suma, nė vitin 1473.
Marini qe liruar nga pagesa e tagrit tė Papės duke qenė se Kisha e Sapės ishte rrėnuar dhe shkatėrruar prej turqve.
Pas Marinit i qe dhėnė ipeshkvia Gabrielit, franēeskan mė 1479, por ipeshkėv nuk u bė, sepse duket se nuk e pranoi.
Nė mbarim tė Nėntorit 1489, Sapa shkoi nėn administrimin e dioēezės sė Lezhės, nėn Blasin, i cili u vu ipeshkėv atė vit nė atė seli. Kjo nuk zgjati shumė, sepse nė janar tė vitit 1490 Sapės iu dha ipeshkėvi i vet Prosdoēimi. Me kėtė ipeshkėv u bė bashkimi i pėrjetshėm i Sardės me Sapėn nė vitin 1491. Prosdoēimi vdiq mė 1500.
Mė 1501 emėrohet Pjetėr Stėrbinja.
Mė 1508 pas Pjetrit nė seli vjen Domenik Garcia, franēeskan.
Mė 1512 Ambroz Montesini.
Mė 1513 Gjergji.
Mė 1514 u zgjodh Didak Fernandes, domenikan.
Mė 1516 Anonim, ndoshta Pjetėr Tallors.
Mė 1518 pas tij Joannes Bonaventura de Valderame.
Mė 1521, u zgjodh Alfons Cavalciri, franēeskan.
Mė 1502 ndoshta pėr shkak se Sulltani u bė zot i gjithė Shqipėrisė, pėr 50 vjet rresht dokumentet heshtin pėr ipeshkvijtė e Sapės.
Mė 1578 heshtjen e then Jossol Bardhi, i shtėpisė sė Bardhajve tė Sapės.
Ipeshkvijtė qė i dha dioēezės shtėpia e Bardhajve janė: Jossol Bardhi, Nikoll Bardhi, Gjergj Grili ose Bardhi, dhe Frang Bardhi.
Mė 1583 kanonik dhe primiēer i Metropolit tė Tivarit, Gjergj Palma, u bė ipezhkėv kur kishte moshėn 50 vjeē.
Mė 1594, u zgjodh Nikollė Bardhi, i kėrkuar edhe nga populli. Nė vitin 1620 u zgjodh ipeshkėv Simon Gjeēi, i lindur nė dioēezėn e Arbėrisė.
Mė 1621 e merr selinė Pjetėr Budi.
Mė 1623 pas Budit del pėrsėri njė i shtėpisė sė Bardhajve Gjergj Grili, i biri i tė vėllait tė Nikollė Bardhit.
Mė 1635 u zgjodh Frang Bardhi.
Me vdekjen e Frang Bardhit kėrkoi tė vinte pėrsėri Gjergj Grili dhe qe sjellė nė seli nė vitin 1644.
Mė 1647 vjen Simon Suma. Me tė ardhur nė Sapė u detyrua tė largohej, sepse nė atė kohė zhvillohej lufta e Kretės mes turqve dhe venedikasve. Mė 1625 Simoni hoqi dorė prej dioēezės.
Nė kėtė kohė qė mungonte Simoni, administrimin e Sapės e mori dioēeza e Lezhės. Simoni u kthye pėrsėri nė dioēezėn e tij dhe qe zėnė prej turqve nė vitin 1659.
Mė 1673 nė dioēezė vjen Shtjefėn Gaspari.
Mė 1682 nė dioēezė vjen Martin Jeliē dy vjet pas vdekjes sė Shtjefnit.
Mė 1685 Gjergj Teodori.
Pas tij vjen Egidius Quincus ose De Martino.
Ky u gjet ne Konēilin e vitit 1703. Papa Klementi XI e zgjodhi ipeshkėv tė Sapės mė 1707.
Mė 1719 qe vėnė Marin Gjini.
Mė 1720 Gjon Gallata.
Mė 1738 Vasil Lindi.
Mė 1746 Lazėr Vlladanji qė mė 1749 qe dėrguar nė Tivar.
Mė 1750 Gjergj Vlladanji.
Me 5 Gusht 1765 Nikollė Lindi.
Pas tij Gjon Logoreci.
Mė 1796 Ndoc Radovani.
Pas tij vjen Mark Negri.
Mė 1822 Lekė Suma.
Mė 1827 Lazėr Vlladanji.
Mė 1829 Pjetėr Borēi.
Mė 1840 Gjergj Labella. Ky pati njė konflikt me Pjetėr Zarishin.
Pas Labella, me 01. 02. 1845, nė seli vjen Pjetėr Severini.
Me kėtė ipeshkėv ėshtė e pėrcjellur edhe njė statistikė mbi famullitė e dioēezės sė Sapės.
Mė 1783 Giulio Marsilli, franēeskan
Mė 1890 Lorenc De Petris.
Mė 1893 Gabriel Nevjani, franēeskan.
Pas tij Joakin Serreqi, franēeskan, qė nuk pranoi dhe nė vend tė tij qe sjellė Lazėr Mjeda.
Pas tij Jakė Serreggi.
Me 21 Qershor 1911 - Gjergj Koleci.
Mė 1928, Gaspėr Thaēi. (Administrator Apostolik).
Me 13 Qershor 1928 - Zef Gjonali.
Pas Gjonalit, mė 1935 Vinēens Prendushi.
Mė 1940 Gjergj Volaj. Ky ishte ipeshkėvi i fundit i dioēezės sė Sapės qė arriti tė shkojė deri nė vitin 1947. Nė atė vit ky u pushkatua dhe dioēeza mbeti pa ipezhkėv dhe kaloi nėn administrimin e ipeshkėvit tė Shkodrės deri nė vitin 1967. Pas kėtij viti dhe deri mė 1993, ipezhkėvia mbeti pa ipeshkėv dhe pa administrim.
* Kėto tė dhėna janė marrė nga libri i Dom Gaspėr Gurakuqit: Dioēezi i Sapės , botuar nė vitin 1941.
Krijoni Kontakt