At Zef Valentini

[NoName]

At Zef Giuseppe Valentini si kritik letrar dhe mendimtar i viteve 30-të


"At Valentini mbrriti nga Italia në Shqipëri në shtatorin e vitit 1922. N'at muaj të ëmbël e të praruar vjeshtor, Shkodra e priti me heshtjen dhe nxehtësinë e rrugëve të saj gjarpnuese, rrethuar me gjethet e zverdhura të lulvileve n'agoni e me aromat e fshehta që asokohe vërshonin prej s'brendshmi në rrugë, tue ardhë prej matanë mureve të larta të oborreve të mbyllura''.

Sigurisht, në periudhën e qëndrimit të parë në Shkodër, ai do të jetë ndjerë në siklet përpara këtyre dyerve të mbyllura fort, n'ato shtëpi prej të cilave vetëm dritaret e fortifikuara vështronin nga rruga, përballë atyre njerëzve të sjellshëm e madje ceremonialë, por të rezervuar e me pamje të mezidallueshme mosbesimi, që s'lejonin me u folë as edhe një fjalë më tepër nga ajo që përmbante fjalori i tyre ngushtësisht konvencional.

Edhe pse mundohej të përshtatej me vullnetin më të mirë e me të gjithë "arsenalin" e tij të komunikimit, ai nuk arriti kurrsesi ta thyente akullin me nxënësit e vet, në klasat e gjimnazit ku jepte mësime mbi latinishten, greqishten, italishten, religjionin apo historinë e natyrës. Ndihej sinqerisht i pikëlluar për këtë dështim, kur e la Shqipërinë për të shkuar në Xhenova e për të vazhduar studimet për filozofi. E po kaq i izoluar vazhdoi të ndihej edhe atëherë kur u kthye përsëri në Shkodër në vitin 1926, tashmë për të qëndruar gjatë. Mure që dukeshin të pakapërcyeshëm nga moskuptimi e pengonin të vendoste marrëdhënie miqësore me shqiptarët në përgjithësi dhe me nxënësit e vet në veçanti. I përfundonin pa rezultate të gjitha përpjekjet e depërtimit nëpër ata shpirtra që i dukeshin hermetikë. Aq më tepër që ky moskuptim, po i shkaktonte edhe dështimin e detyrës së tij si misionar. Kështu i tronditur së brendshmi nga një krizë ë rëndë shpirtërore, arrin deri në pikën e dorëzimit dhe braktisjes së çfarëdolloj detyre. Vendos madje të kërkojë edhe transferimin.

Mirëpo e gjitha kjo ndryshoi në ditën e përvjetorit të ditëlindjes së tij, kur ai vuri re papritmas se sjellja e atyre djelmoshave nuk diktohej nga mosbesimi apo nga mungesa e dashurisë dhe respektit, por nga karakteri i veçantë i shqiptarit, i cili shfaqjet e hapura të ndjenjave i konsideron si akt dobësie".

Që prej atij çasti, akulli u thye. Pak nga pak ai u ndje i rrethuar jo vetëm nga simpatia, por edhe nga ngrohtësia e sinqertë e kujtdo shqiptari me të cilin takohej. Fliste hapur, komunikonte me banorë qytetesh, katundesh, malesh, dëgjonte me vëmendje njerëz të çdo niveli e feje, duke kërkuar të njihej madje dhe me problemet e tyre personale. Një padovani si ai banesat karakteristike shkodrane, i kujtonin shtëpitë e fshatit të vet, në Brenta. E mahniste atmosfera e botës së këtyre familjeve, mbrujtur mes një fisnikërie autentike, e mbetur e pacënuar nga shtrëngatat shekullore. Shijonte me ëndje shurupet e ëmbla të limonëve, rritur në oborret e shtëpive, dardhat e kopshteve shtëpijakë, gatuar me kujdes e ngrohtësi sipas recetave tradicionale, rakinë e fortë të rrushit të vreshtave të Bardhaj e Rencit…"

Megjithatë, me mprehtësinë dhe intuitën që e karakterizonte, ai e kuptoi menjëherë se veprimtaria e tyre vërtitej e gjitha brenda qerthullit katolik shkodran, pa e kapërcyer gardhin e tij dhe pa hyrë në lëmin e gjerë të lëvizjes kulturore dhe shoqërore që kishte nisur të shpërthente në Shqipëri, pas viteve 20-të. Këtë hap cilësor jezuitët do ta bënin vetëm më vonë, në fillim të viteve 30-të me botimin e një reviste me qëllime të qarta dhe të prera filozofike, letrare, e social kulturore, që ata e quajtën L.E.K.A. Është pikërisht kjo revistë ku At Zef Valentini do të dëftojë gjithë pasionin e tij për shkencë, gjithë aftësitë e tij mendore, gjithë vetitë e tij si studiues me përgatitje të thellë e të gjerë, që kapte skajet e erudicionit të ndriçuar nga kultura e tij humaniste, veshur me petkun e largpamësisë dhe origjinalitetit të spikatur të talentit të vet, sidomos në dyert e fushave të shkencave shoqërore.

Asokohe në Shqipëri numëroheshin rreth 170 revista me veprimtari të përcaktuar në fusha të ndryshme të kulturës dhe fesë. Por kriteret nga të cilat nisi punën Zef Valentini qenë goxha të larta në krahasim me ato të të tjerëve.

Dalloheshin kryesisht artikujt që filluan të përfaqësonin filozofinë dhe teologjinë, letërsinë dhe historinë, ekonominë dhe të drejtat politike e morale; pra, praktikisht të gjithë argumentet e nevojshëm për ringjalljen dhe zhvillimin e ambjentit shqiptar.

Theksojmë këtu faktin se Valentini, në krye të kësaj reviste, nuk shfaqej aspak si shkencëtari i zyrave, si teoricieni pa kurrfarë kontakti me jetën, si mendimtar i shquar që nuk merr lëndë nga realiteti, por një njeri impulsi i flaktë i dashurisë dhe humanizmit të të cilit e shtynte të merrte pjesë në zgjedhjen e nyjeve komplekse të problemeve që lidheshin jo vetëm me albanologjinë, por edhe me vetë Shqipërinë dhe jetën e saj të brendshme. E gjitha kjo kishte vetëm një shpjegim të thjeshtë: brenda tij tashmë rritej e gjallohej një vrull i madh pasional, brenda tij tashmë ai ndihej përfundimisht shqiptar.
Kësisoj, për të qe një dëfrim të kalonte nga kërkimi dhe zbulimi i një dokumenti të çmuar historik në një skutë të errët e të humbur të një rafti të pluhurosur biblioteke, në sqarimin dhe shtjellimin praktik të ideve e doktrinave filozofike, - si te artikujt "Ndërgjegjja", "Kulturë, intelektualitet, diplomë, kolltuk", "Gjurmime filozofike mbi kuptime të drejta", "E mira dhe e keqja", "Lindje e Perëndim", "Tue gjuermue kuptimin themelor të mistikës", "Të drejtat e metafizikës": Apo në diskutimet social-politike të kohës, si te "Morali i pares, "Optimizëm e pesimizëm", "Paqifizëm dhe atdhetarizëm", "Ndërgjegja publiqitare", "Ndërgjegjja profesionale", "Një ligjë eugjenike" në Shqipëri" (mbi parimet morale të martesës), "Vetëvrasa, "Amicus Socrates… por folja hakun" (një polemikë drejtuar Branko Merxhanit në lidhje me meritat e klerit shqiptar), etj; Apo në kritikë e gjuhësi, si te "Shoqatat gjuhësore të Rilindjes", "Dale,…" (mbi unifikimin dhe zyrtarizimin e bashkimit të gjuhëve dialektore), "Çashtja e gjuhës, vlerësim, pasurim dhe pastaj bashkim i dy dialekteve"; Apo me një studim më vete, të titulluar "Në parahistori të shqipes", ku hartohet një radhë prej 277 fjalësh shqipe të dëshmuara në dokumentet historikë të kohës, shumë më parë se sa të futeshin në tekstet shqiptare; Apo në një punim të gjatë e të vazhduar në rreth 20 numra te "LEKA", mbi një "Studim ma objektiv të historisë së pedagogjisë'', ku ai merret gjërësisht me davaritjen e kritikave dhe parashtrimin e parimeve frymëzuese të "Ratio studiorum", metodës klasike të jezuitëve në edukimin e të rinjve.

Në këtë parantezë, edhe pse të një lloji të veçantë e të shtrira nëpër fusha specifike të dijes, janë për t'u përmendur edhe përkthimet e tij të artikujve të ndryshëm mbi albanologjinë, si p.sh. ajo e Baldaccit kushtuar albanologut hungarez, baronit F. Nopça; ajo e kardinal Tagliavinit mbi "Kardinal Mezzofantin dhe gjuhën shqipe"; ajo e Florio Banfit me titull: "M'a i moçmi humanist shqiptar, Gjon Gazuli", një kontribut ky mjaft origjinal e jashtëzakonisht i çmuar, i sjellë prej shkrimesh e dokumentesh të panjohura më parë, nga ana e historianit hungarez Ladislav Halik-Borak, që parapëlqente shpesh në artikujt e vet pseudonimin Florio Banfi.

Por padyshim, vlera më e çmuar që i ka lënë letërsisë sonë, janë kritikat e një niveli elitar që ai ka dhuruar për figurat më të mëdha letrare të Shqipërisë së asaj kohe.
Kështu, në këtë panoramë recensionesh e artikujsh, paraqitet madhështore sprova e tij mbi Fishtën, me anë të së cilës autori mëton të japë çelësin për të hapur thesarin e poezisë fishtiane, duke e gjetur atë në konceptin heroik të një jetese të mbrujtur nga kurajoja, qëndrueshmëria, vlera morale, besnikëria dhe nga tërë ajo mori karakteristikash që janë rezultat i tyre i drejtpërdrejtë, si mënçuria, fisnikëria, mikpritja, bujaria dhe dekori i saj pafajësor e gati naiv. Duke vënë para syve të lexuesit jo vetëm shpirtin dhe format popullore që shfaqen qartë në veprën e poetit të "Lahutës së Malcis" (metrika, stili, vlerat etike dhe juridike tradicionale), por edhe brenditë e reja ideologjike që e rigjallojnë atë, ai thekson se "duke pranuar stilin e rapsodëve që i pëlqen aq shumë popullit të tij, Fishta pranon gjithashtu edhe përralloren si sfond a dekor letrar, por nuk kërkon të pranojë kurrsesi përkundjen si në djep të njerëzve të Atdheut të vet në një jetë ëndërrimtare"; Përkundrazi, ai kërkon ta parapërgatisë trimërisht dhe shpirtërisht popullin e tij për një Rilindje, të kuptuar jo vetëm si një luftë apo një luftë për pavarësi, por si një ringjallje të gjithanshme të jetës shpirtërore kombëtare, si një ngritje totale të saj në një shkallë më të lartë qytetërimi, bazuar gjithmonë në parimet e shëndosha etike tradicionale…"

"Nuk gjejmë te Fishta kurrfarë rrethanash motivuese e përjetuese të luftës, në një kohë kur është konstante përherë një thirrje e fortë ndaj virtyteve shoqërore themelore për etikën tradicionale shqiptare, të mishëruar në traditën juridike të kanunit të maleve". E, kjo për faktin se vlera të tilla, padyshim mjaft të çmueshme, mund të strukturojnë një bazë të fortë e për t'u pasur zili në ndërtimin e jetës kombëtare. "Është pikërisht ky program i frymëzuar nga ide të reja të shkrira aq natyrshëm me ato të vjetrat, e që ngjizet aq mirë në personalitetin e spikatur të Fishtës, ai që mund të na ndihmojë në zbërthimin e poezisë së tij" - nënvizon Valentini. "Ndaj, merita më e madhe i takon jo vetëm intuitës për të pranuar dhe strukturuar këtë mpleksje të tillë vlerash, por edhe aftësisë për t'i dhënë këtij drejtimi të ri të jetës shqiptare një zë të fuqishëm e një program të thellë e të ekuilibruar, të hartuar në gjirin e një poetike që e lartëson jo vetëm si poet të madh, por edhe poet kombëtar, e padyshim njëri nga më të mëdhenjtë në botë, të cilit për t'u emëruar si i tillë, i mungon vetëm fakti i të qenit të përkthyer në gjuhët kryesore".

I rëndësishëm për t'u theksuar në studimet e Valentinit mbi Fishtën është edhe cilësia homerike dhe prirjet mikelangjeloliste që ai vëren në poezinë e tij. Kështu, shfaqet gjenial krahasimi bazuar në vargje, detaje historike e koncepte, i "Lahutës së Malcis" dhe kryeveprave homerike (i vazhduar në disa numra të Lekës), për të arritur në "përfundimin e lavdishëm" (siç shprehet P. Marlekaj) se "Fishta mund të rrijë fare mirë në radhë me Homerin, ose më përpiktas, në analogji proporcionaliteti me të". Aq më tepër që ai e cilëson atë "homerik, por jo homerid", me fjalë të tjera: "Dy poemat, po të ishin dy piktura, do t'i vinim në të njëjtën dhomë galerie, për të ba "pendant" njëra-tjetrën, pa guxuar të caktojmë diçka më tepër, por duke mohuar prerazi se njëra është kopje e tjetrës".

E kjo për faktin e pamohueshëm se "Fishta nuk kopjon, as nuk imiton, por mban me Homerin një analogji proporcionaliteti, njat analogji që nuk e vendos nxënësin në një shkallë më të ulët nga mjeshtri, apo si një shtojcë e tij, por baraz me të".
Po kaq e paharrueshme është edhe përpjekja tjetër e Valentinit për të analizuar veprën e Koliqit. Në këtë pikë, do të qe me vlerë të paraqisnim teknikën dhe zgjedhjen e veçantë të metodës që Valentini përdorte në kompozimin e një kritike letrare. Në studimet e tij, vendin parësor nuk e zë kurrë vepra letrare në autonominë e saj, me përfundimet pasuese, vlerësuese apo paragjykuese; përkundrazi, parësor dhe konstant është qëllimi për të rrokur heteronominë në thelbin e vet, ose e shpjeguar më tej, për të ngërthyer indet e larmishme e nyjet e pazgjidhshme të lidhjeve me format e qytetërimit dhe ethshmërinë shekullore të jetës kolektive, prej së cilës ato marrin domethëniet më të vërteta e më të përjetshme. Shembulli më i mirë i përdorimit të kësaj metodologjie është sprova "Jeta shkodrane përmes shkrimeve të Koliqit", e përpunuar më vonë në të famshmen "Shkodra dhe poeti i saj", sprovë në të cilën hapësira (vepruese) e poetit shërben me një efikasitet befasues në kuptimin e ideologjisë dhe spiritualitetit intim që qarkullon në veprën letrare të Koliqit, të poetit i cili qe i pari që arriti të kuptojë e të këndojë në lirikat e tij Shkodrën, "këtë qytet sekret e shumëformësh, që sa më shumë ta njohësh e ta studiosh aq më shumë forma të reja i zbulon; ato të duken sikur të zhvillojnë shumë kinde të këtij sekreti, kur në realitet të bëjnë të gjendesh përballë një misteri të ri".

Duke bërë krahasimin midis Mjedjës dhe Koliqit, Valentini vëren se "gjer në kohën e daljes së tyre, Shkodra s'kish pasur kurrë një poet të sajin. Duam të themi jo një poet që t'ishte biri i saj e ta ilustronte hijshëm me famën e vet, por një poet që ta ndjente e ta kremtonte në gjithë madhështinë e kësaj fame".

Aq më tepër që Shkodra e asaj kohe ishte një thesar i çmuar vlerash me të cilat s'mund të mburrej asnjë qytet tjetër, ku mbi të gjitha spikaste katoliçizmi i saj i përjetshëm e i palëkundur kurrë, për të cilin mund të thuhet se ajo ka shoqe vërtet shumë të rralla në të gjithë botën katolike.

Sepse janë pikërisht këto karakteristika të historisë së qytetit, ajo lëndë që Koliqi rroku, blatoi por edhe përjetoi në mënyrën e vet misterioze prej shpirti poeti. Është pikërisht kjo aventura në të cilën ai u rrek: "Të ndjekë fijet e pejzave të shpirtit shkodran, me rezultat atë "shkundje" të fortë ideologjike që ai arriti t'i japë kësaj bote në krizë të plotë transformimi, për shkak të shqyerjes nga aspiratat e reja për të provuar bashkë me kënaqësinë e kësaj shkundjeje edhe shijen e skandalit që i rri gjithmonë përbri gjithçkaje: "për konservatorët ajo nuk qe mjaftësisht konservatore, për inovatorët tejmasësisht konservatorë", një skandal ky që asokohe nga letrar shndërrohej menjëherë edhe në moral".

Nisur nga kjo metodë e studimit kritik dhe nga rrjedha e arsyetimit estetik dhe lirik të autorit, në përfundim të sprovës Valentini na jep një portret mjeshtëror të Koliqit dhe një mesazh të sintetizuar, teknik dhe shpirtëror të veprës së tij: "Gjuha e poetit kullon prej Shkodrës dhe maleve të saj" - shpjegon ai, por nuk është as njëra as tjetra: "Ëmbëlsia dhe ngrohtësia e saj i drejtohet kujtimeve shkodrane, ndërkohë që entuziazmi dhe pathosi i jepet misionit të Shkodrës në shërbim të Atdheut", për t'u ngërthyer në një ndjesi të vetme: "Shkodra nuk mundej e nuk do të mundet kurrë të bëjë pa poezinë e tij. Përkundrazi, me të në gji, ajo do të jetojë gjithmonë e gjallë, si një pikturë prekëse dhe gjallimndjellëse, një pikturë që s'e pat bërë e s'ka për ta bërë askush ndonjëherë".

Në vazhdim të udhës së vet në "historinë" e mendimit kritik shqiptar, i prirur edhe nga formimi i tij i spikatur e i rreptë me theks klasik, Valentini shpejt do të gjendej në pragun e kërkimit dhe të zbulimit të asaj çka klasike përmban brenda saj tradita letrare shqiptare. Kështu, ai ishte i pari që rrëmoi në vargun e humanistëve të mëdhenj shqiptarë duke shkruar një studim të gjatë (në disa numra) për më të madhin prej tyre, Marin Beçikemi (me nëntitullin "Një humanist shkodran"), për të kaluar më pas në sprovat madhështore mbi De Radën ("Jeronim De Rada në literaturën dhe historinë shqiptare") dhe Zef Skiroin ("Zef Skiroi: përfaqësuesi i traditës klasike të poezisë shqiptare"). Përsa i përket veprës së De Radës, te Valentini spikat mbi të gjitha trajtimi i mprehtë e filozofik që ai i bën karakterit parësor e mbizotërues të shpirtit të poetit, religjiozitetit, bazuar filologjikisht edhe në detajet që jep vetë autori në shkrimet e tij autobiografike. Në këtë këndvështrim, duke nxjerrë në pah mistiçizmin e De Radës, sentimentit që shfaq veten më shumë se të gjithë të tjerët në poezinë e tij, studiuesi argumenton se prej zemrës së këtij mistiçizmi grafullon pohimi konstant i një previdence, që ruan në vetvete fatet e njeriut, të kombeve e të gjithë botës.

Një sentiment ky që e bindi De Radën të ndihej i shënjuar për të ringjallur shpirtin e bashkëkombasve të tij, duke besuar se mbarte mbi vete një mision të pashlyeshëm nga çfarëdolloj shtypje dhe pengimi. Një mision të cilit Valentini do t'i përgjigjej me të gjithë pathosin shqiptar të kredos së tij. "Edhe ne si ai, besojmë në providencën e kësaj vepre"… "E mund të thuhet pa ndrojë se De Rada qe i pari që arriti t'i bëjë të njohur Evropës ekzistencën e një Shqipërie - Atdhe të heronjve e truall të njerëzve me sentimente fisnike - të denjë për të rrojtur një jetë të tyren krahas të gjithë atyre kombeve që Zoti u ka dhënë një fytyrë, e rrjedhimisht një mision".

Por nga ana tjetër, s'mund të lëmë pa përmendur e pa i quajtur Pilatë, të gjithë ata që nuk arrijnë dot të njehësohen me konceptin religjioz fisnik të Atdheut, pikërisht pse "për ta është më interesante lënda se sa shpirti i veprës"…

E diku më tej, ai shpall hapur thirrje-sfidën e tij për të gjithë shqiptarët, duke thënë: "Ndaj, ne vazhdojmë të kemi edhe sot, të njëjtën kredo me De Radën. Besojmë si dhe ai në Zot, e besojmë si dhe ai në Providencë, rrjedhimisht besojmë edhe në misionin që zoti i ka dhënë Shqipërisë e që do të bëhet realitet vetëm atehëre kur të vihen në jetë idealet fisnike të De Radës".

Pra, po të kalojmë përtej meritave letraro-shkencore të studimit dhe ta zhveshim atë nga petku i klerikut, fjalë të tilla janë emblemë e faktit se brenda zemrës së At Zef Valentinit, nuk flakëron vetëm zjarri i një albanofili (gjë, që dhe më vete do të qe kolosale), por gjallon regëtima më përshkënditëse e zemrës së një shqiptari të zhurritur për Atdheun e vet. Për këtë lloj zjarrmie proverbiale dashurie, brezat le t'i mbeten përjetësisht mirënjohës kujtimit të tij.