Kontributi i Krishterimit dhene shkences

[NoName]

Kontributi i Krishterimit dhënë shkencës


Duke treguar anën specifike të shkencës, religjionit dhe teologjisë autori mbështetet në mundësinë parimore dhe nevojën e bashkëpunimit të tyre të ndërsjelltë që rrjedh edhe nga qëndrimi zyrtar i Kishës Katolike. Paraqiten po ashtu edhe rrethanat në të cilat ndërmjet shkencës dhe religjionit lindën ndasitë si edhe kuptimi i sotëm i këtij raporti nga shkenca dhe Kisha. Autori tregon se shkenca e kohës së re perendimore është trashëgim i krishterimit në atë kuptim se e ka fillin falë botëkuptimit të krishterë, ndërkaq nga ana tjetër ithtarët kryesor të përparimit të kësaj shkence ishin shkenctarë të krishterë ose edhe shkenctarë të botëkuptimeve më të ndryshme, mirëpo nën ndikim të mënyrës së të kuptuarit siç inauguronte Krishtërimi.

nga Stipe Kutleša *

Kur flitet sot për marrëdhëniet e shkencës dhe fesë, njeriut mesatar në mendje i vijnë në rend të parë të ashtuquajturat rastet G. Galileo, Gj. Bruno dhe çështjet në lidhje me teorinë darviniane të evolucionit. Kjo pjesërisht pasqyron pikëpamjet e njerëzve për fenë (veçanërisht krishterimin), teologjinë dhe shkencën dhe mërrëdhëniet e tyre mes veti. Më atë rast qëndrimet e fetarëve dhe jofetarëve sa i përket kësaj pyetjeje shpesh dallojnë. Disa, si ata pak të orientuar në shkencë dhe teologji ashtu dhe ata më mirë të orientuar, anojnë kah mendimi se feja dhe shkenca kanë pak, ndoshta, asgjë të përbashkët ndërsa mes vetë shkencëtarëve dhe teologëve ekzistojnë dy lloj trajtimesh që dominojnë: njëra anë flet për marrëdhëniet shkencë dhe fe (dhe teologji) me terma kundërshtues, ndërsa të tjerët përfaqësojnë qëndrimin pajtues dhe anojnë kah bindja që këto dy fusha jo vetëm se nuk përjashtohen nga njëra tjetra por ndërmjet tyre ekziston një harmoni dhe kështu është i mundur dhe i duhur bashkëpunimi.

Mund të shtrohet pyetja rreth ndikimit ose indiferencës së tyre të ndërsjelltë - njërës ndaj tjetrës. Ekzistojnë dy qëndrime më të përhapura mbi këto marrëdhënie: afrimi skajshëm negativ dhe ai pozitiv. Që të provohet të përgjigjemi në këto pyetje duhet të kihen para sysh rrethanat në të cilat shkenca ka zënë fill dhe në të cilat është zhvilluar. Më atë rast mendohet në shkencën të zënë fill në kuadër të rrethit kulturor evropian kah fillimi i shekullit të ri. Kjo nuk përjashton ekzistimin e tipeve të caktuara të shkencave në shekullin e vjetër dhe në mesjetë si dhe në kulturat tjera. Këtu nuk mund të hyhet hollësisht në këtë problematikë. Është e sigurtë, për këtë shumë janë dakord, se shkenca është prodhim i kulturës së krishterë të Evropës Perendimore, edhe pse nuk mund të lihen pas dore as komponente të tjera të cilat kanë ardhur në kulturën evroperendimore, ose me ndihmën e krishterimit ose përskaj tij. Fizicienti gjerman Carl Friedrich von Weizsäcker thotë se shkenca moderne është trashëgim i krishterimit.1 Duke marrë parasysh këtë karakteristikë «të krishterë» mund të flitet për ndikimin e fesë së krishterë në shkencë, mirëpo edhe në të kundërtën, do të thotë, të pyetemi për kontributin e krishtërimit dhënë shkencës ose edhe për ndikimin e tij negativ në shkencë. Është i padyshueshëm, pra, se ekziston një lidhshmëri kushtëzuese ndërmjet krishterimit dhe zhvillimit të shkencës moderne të shekullit të ri. «Ekziston lidhja ndërmjet historisë së krishterimit dhe zhvillimit të shkencës moderne (...) Nuk është rastësi që shkenca moderne ka zënë fill në Evropën Perendimore dhe jo nën budizëm apo konfucionizëm. Theksimi i vlerësimit të çdo gjëje veç e veç është gjë e madhe në krishterim.»2 Ku ekziston kjo lidhje shkakore ndërmjet krishterimit dhe shkencës?

T’i përkujtojmë shkurtazi veçanësitë e shkencës dhe krishterimit. Fusha me të cilën merret shkenca është një pjesë e realitetit – bota materiale me ligjet e saja që është e kapshme për përvojën shqisore (vështrimi, matja, eksperimentimi), ndërsa feja (religjioni) bazohet në bindjen e ekzistimit të jomateriales, botës shpirtërore. Njohuria shkencore bazohet në përvojën dhe arsyen dhe supozohet të jetë objektive (në këtë aspekt të objektivitetit të njohurisë shkencore nuk mund të hyhet tani) kurse njohja fetare/religjioze është personale dhe është e bazuar në uzdajën në qenien më të lartë – Zotin. Sa u përket fushave me të cilat kanë të bëjnë shkenca dhe feja/religjioni, respektivisht teologjia dhe shtjellimi racional i fesë, nuk ishte dashur të jenë në disharmoni ose madje në kundërshtim. Ekziston e vërteta religjioze, por ekziston edhe e vërteta shkencore.3

Ato vërtetë edhe nuk kanë qenë në kundërshtim përveç në raste të veçanta kur ka pasur të bëjë më shumë me kundërshtimin ndërmjet dy individëve, mirëpo këto përleshje (kundërshtime) e morën një kuptim të përgjithshëm si në rastin e Galileut. Shtjellimi i raportit religjioni-shkenca në bazë të këtij rasti rrjedh prej iluminizmit që si reakcion ndaj krishterimit mohonte gjithçka kishte theks fetar. Prej këndej rrjedh edhe termi «mesjeta e errët». Hulumtimet më të reja të historisë së shkencës në këtë periudhë tregojnë se shumë ide vazhduese (madje edhe bashkëkohore) në shkencë kanë fillin pikërisht tek mendimtarët mesjetarë.

Sa i përket rastit të Galileut ai duhet të ishte pyetje e së kaluarës si për Kishën, ashtu edhe për shkencën. Për Kishën në kuptimin se ajo e ka pranuar gabimin e vet dhe është e gatshme haptazi për çdo dialog dhe diskutim rreth këtij rasti. Por nëse rasti i Galileut vështrohet nga konteksti i asaj kohe, atëherë shtjellimi iluminist humb bindshmërinë e vet.4 Ky shtjellim Galileun në këtë mosmarrëveshje e paraqet shumë thjesht si të përparueshëm kurse Kishën si shumë të prapambetur sepse e pengon zhvillimin e shkencës. Pyetja megjithatë nuk ishte aq e thjeshtë dhe me një kuptim siç e kanë pohuar shpeshherë më vonë shtjelluesit iluministë dhe ithtarët e tyre. Është e njohur se Galileu nuk është «dënuar» për arsye se shkencërisht e ka provuar vërtetësinë e sistemit të Kopernikut. Atij i është propozuar që publikisht mos ta mbështesë sistemin e Kopernikut që atëherë për shkaqe politiko-kishtare paraqiste njëfarë rreziku për Kishën. Galileu e kishte filluar polemikën në lidhje me sistemin e Kopernikut në periudhën e kontroverzeve teologjike të katolikëve dhe protestantëve. Protestantët ishin të mendimit se mësimi (magjisteri) i Kishës Katolike nuk është kompetent në shtjellimin e Biblës. Mirëpo, Galileu si laik u përzie në shtjellimin e Biblës duke i marrë argumentet teologjike në mënyrë që t’i provojë (vërtetojë) pohimet e veta shkencore. Përndryshe ai për sistemin e Kopernikut nuk kishte prova shkencore, ndërkaq ato prova shkencore që i kishte paraqitur ishin të gabuara. Në atë kohë ai as që ka mundur të kishte prova shkencore për pohimet e veta. Ato në të vërtetë rrjedhin prej periudhës së mëtutjeshme. Për shkak të mungesës së provave shkencore Galileu u mbështet në argumente teologjike, kurse kardinali Belarmini kërkoi prej tij prova shkencore dhe jo teologjike. Në këtë situatë Kisha Katolike nuk ka mundur të lejojë një kundërshtim të mundshëm të protestantëve që laikët të përzihen në shtjellimin e Shkrimit Shenjt. Këtë rast e ka zgjedhur ashtu që Galileu është «burgosur» në një pallat në afërsi të Firencës ku pa pengim ka mundur të merret me punë shkencore. Rezultat i kësaj janë zbulimet e rëndësishme të Galileut si për shembull ligji i plogështisë që më pas me Newtonin u bë një prej aksiomeve të fizikës klasike.

Ndërkaq sa u përketë shkencëtarëve ekzistojnë dy trajtime kryesore të rastit Galileo. Disa ende e shfrytëzojnë këtë përleshje për të provuar se Kisha e kishte frenuar zhvillimin e shkencës. Të tjerët mendojnë se këtu ka të bëhet me një përleshje personale ndërmjet dy njerëzve ose ndoshta edhe përleshje ndërmjet shkencës dhe Kishës në disa rrethana të caktuara historike, mirëpo jo edhe përleshje ndërmjet shkencës dhe religjionit.5 Kisha në rastin Galileo ka reaguar keq çka i bëri asaj dëm të madh, mirëpo mosmarrëveshja (grindja) dhe konflikti është rezultat i mostolerancës dhe kokëfortësisë së dyanshme.6 Në këtë rast edhe Kisha edhe shkenca i patën kaluar kufijtë e vet, d.m.th. pushtetin sepse kishin hyrë në fusha që për to ishin të huaja.7

Edhe sot e kësaj dite disa, si për shembull, kreacionistët mbështeten në qëndrimin e të lexuarit të fjalëpërfjalshëm të Biblës që në shumë çështje për shkencën është e papranueshme. Prandaj disa janë të bindur se feja mund t’i thotë shumë pak shkencës, mirëpo po ashtu edhe shkenca fesë. Feja nuk mund të jetë kriterium çka është në shkencë e vërtetë e çka nuk është. Ngjashëm vlen edhe për shkencën.8 «Gjithmonë ekziston pika pas së cilës shkenca nuk mund të kalojë», thotë nobelisti amerikan George W. Beadle.9 Ekzistojnë çështje në të cilat shkenca nuk ka përgjigje, dukuri të cilat nuk mund t’i kuptojë. Shkenca është e kufizuar për çka është i vetëdijshëm edhe një numër shumë i madh i vet shkencëtarëve, mirëpo ekzistojnë edhe të atillë që janë të bindur se shkenca nuk ka kufij.10 Mu këtu është kurthi e shkencës (dhe e shkencëtarëve) kur e përvehtësojnë monopolin e njohjes së realitetit (njëmendësisë) të tërësishëm. Scientizmi është një kuptim i atillë sipas të cilit jo vetëm se shkenca ka monopol rreth zbulimit të së vërtetës për përnjëmndësinë e tërësishme por, siç pohon Bertrand Russell, se jashtë shkencës nuk ka kurrëfarë dije. Në qoftë se shkenca për diçka s’mund të thotë asgjë, atëherë kjo fare s’mund të dihet. Për më tepër, për këtë është absurde edhe të mendosh dhe të diskutosh sepse kjo thjesht nuk ekziston. Pozitivizmi logjik lajmëroi vdekjen e metafizikës.

Mirëpo, shkenca sot është e vetëdijshme për papërsosmëritë e veta dhe e pranon veçanësinë e fushës së përvojës që e karakterizon fenë. Sipas mendimit të shumë shkencëtarëve feja nuk është më pak e vlefshme se shkenca. Ajo përkundrazi është “pjesa thelbore e kulturës njerëzore”. Ajo është domosdoshmëri. Ajo ka vlera permanente (jo të përkohshme). Besoj se kjo është ajo përse të gjitha kulturat e zhvillojnë fenë. “Feja i ofron njeriut diç të nevojshme që shkenca dhe fusha të tjera nuk e bëjnë”, thotë Beadle.11 Autonomia e shkencës dhe fesë/religjionit është gjë përgjithësisht e pranuar, si prej shkencëtarëve po ashtu edhe prej Kishës zyrtare.12 Megjithatë, sot shkenca dhe religjioni janë të drejtuara njëra kah tjetra prandaj mund dhe duhet të plotësohen njëra me tjetrën. Mësimi (Magjisteri) i Kishës mbështet mendimin e nevojës së bashkëpunimit ndërmjet këtyre fushave të veprimtarisë njerëzore. Mirëpo edhe më parë gjatë një periudhe të gjatë të zhvillimit të shkencës nuk ekzistonte antagonizmi ndërmjet shkencës dhe fesë (teologjisë). Përkundrazi, shumë shkenctarë ishin të bindur në harmoninë ndërmjet këtyre dy formave të diturisë dhe veprimtarisë. Sot flitet për domosdoshmërinë e dialogut ndërmjet shkencës dhe religjionit dhe teologjisë.13 «Edhe shkenca edhe teologjia është e nevojshme të mësojnë dhe të vazhdojnë të jenë të përvuajtura.»14 Nobelisti gjerman Werner Frssmann thotë: «Shkenca duhet t’ia paraqesë teologjisë pohimin e vet dhe të përpiqet që kjo ndershmërisht të mirret me rezultatet e shkencës, e jo që mbi to të sjell vendim (të prerë).»15

Nëse flitet për kontributin e fesë, veçanërisht të krishterë, dhënë zhvillimit të shkencës, atëherë ky kontribut mund të analizohet në pikëpamje të ndryshme. Për zhvillimin e shkencës kontribuojnë më së shumti shkencëtarët. Meqë numri më i madh i shkencëtarëve në periudhat e mëparshme, kur shkenca e kohës së re krijohej dhe zhvillohej, i takonte fesë së krishterë, kontributi i tyre në një kuptim të caktuar mund të konsiderohet si kontribut i krishterimit dhënë shkencës. Në këtë kuptim shkenca do të ishte e paimagjinueshme pa krishterimin. Në periudhat vazhduese deri më sot shumë shkenctarë ishin të orientuar në mënyrë ateiste a agnostike, dhe po ashtu një numër i madh i shkencëtarëve, veçanërisht sot, janë fetarë jo të krishterë. Shkenca, pra, nuk ka më ekskluzivisht karakter «të krishterë».

Disa kanë qëndrim shumë negativ ndaj kontributit të krishterimit dhënë shkencës duke menduar se interesi i Kishës nuk ka qenë kurrë hulumtimi shkencor. Të tillët mendojnë «se po të mos e kishim pasë religjionin dhe Kishën (...) do të kishim përparuar shumë, shumë më parë.»16 Të tjerët janë më të matur dhe janë të mendimit se mendime të këtilla janë arbitrare. «Nuk e di a mund të themi se shkenca do të ishte zhvilluar shumë më shpejt po të mos ekzistonte Kisha. Kjo është lëndë spekulimi», thotë prof. i universitetit në Leyden Michel Mandel,17 ndërkaq nobelisti gjerman Karl Ziegler lë mundësinë e të dy teorive. Ai thotë se «mund ta paramendoj që dikush që është mirë i orientuar rreth një çështjeje mund të japë me qindra shembuj se si Kisha e pengonte shkencën dhe këtë nuk do të kisha mundur ta mohoja. Ngjashëm po ashtu dikush do të kishte mundur të thoshte se, në përgjithësi, Kisha i ndihmon shkencës mjaft.»18

Pa hyrë në përsiatje të rasteve veç e veç që do të mund të vërtetonte (arsyetonte) pikëpamjet e shënuara, megjithatë t’i përmendim disa prej shkenctarëve më të shquar krishterë të cilët qenësisht kanë dhënë kontributin e vet zhvillimit të shkencës. Galileo ka qenë katolik që ka besuar se Zoti zbulohet si në natyrë dhe në ligjet e saja njashtu edhe në Bibël, Fjalën e Zotit. Luterani Johannes Kepler ka qenë i bindur se në ligjet e tija të njohura të lëvizjeve të trupave qiellorë, dhe përgjithësisht në hulumtimin e botës së jashtme, zbulon vepra të Zotit dhe harmoninë që Zoti e kishte rrënjosur në këtë botë.19 Robert Boyle tërë jetën e vet ia kushtoi përgënjeshtrimit të ateizmit.20 Isaac Newton, anëtar i Kishës Anglikane ndërsa më vonë ithtar i arianizmit, shkruan, çka është më pak e njohur, diskutime teologjike. Për të Zoti është përmbi natyrën dhe për të më shumë mund të dihet prej Shkrimit Shenjtë dhe traditës së krishterë se sa prej studimit të rendit natyror. Shkenca ka për qëllim që ta tregojë dhe vërtetojë (provojë) ekzistimin e Krijuesit të botës.21 Një ndër matematicientët më të mëdhenj në përgjithësi, Leonhard Euler, evangjelik, shkruan në shekullin e iluminizmit veprën (shkrimin) apologjetike për mbrojtjen e zbulesës (kumtesës) së Zotit nga kundërshtimet që ishin parashtruar në atë kohë.22

Edhe sot shumë shkenctarë janë të krishterë të bindur, ose anëtarë të religjioneve tjera ose janë besimtarë edhepse formalisht nuk konsiderohen anëtarë të asnjë religjioni.23 Është e njohur se, për shembull, krijuesi i idesë së kuantit Max Planck ishte njeri thellësisht religjioz. Albert Einstein, thotë se mësimi për Zotin-person nuk mund të hidhet poshtë në bazë të shkencës24 dhe se këtu është e çelur hapësira për religjion. Werner Heisenberg thotë se shkenca dhe religjioni munden njëra pa tjetrën, por njeriu nuk mundet pa njërën dhe tjetrën. Prandaj do të ishte vështirë e pranueshme pohimi shpesh i cituar se shkenca shpien në ateizëm. Fizicienti gjerman nobelist Max Born në këtë kuptim thotë: «Ata që thonë se të studiuarit e shkencës e bën njeriun ateist duhet të jenë njerëz mjaft të marrë.»25 Tjetër është ajo se a ka nevojë vetë shkenca hipotezën e Zotit. Është i njohur deklarimi i shkenctarit të shek. XVIII, P.S. De Laplacea se hipoteza e Zotit në shkencë është e tepërt. Mirëpo M. Born dhe J.E. Picard janë të mendimit të kundërt. «Principi i pacaktueshmërisë vërteton (provon) se Zoti mund të ekzistojë», thotë Piccard.26 Do të mund të rreshtoheshin kështu citime në favor të tezës se religjioni (krishterimi) i jep ndihmë shkencës, por edhe se i pengon zhvillimit të saj.

Mirëpo, më duket shumë më me rëndësi, që të provohet të pyetet a ka diçka në shkencën e kohës së re që do ta kishte trashëguar ajo prej botëkuptimit të krishterë. A.N. Whitehead në librin e tij Science and the modern World thotë se besimi në mundësinë e shkencës është nxjerrur nga teologjia e krishterë e mesjetës.27 Mesjeta e krishterë në Evropë është koha në të cilën mbretëron rregulli. Mendimi i mesjetës është krejtësisht racionalistik. Ai burimin e vet e ka në logjikën dhe teologjinë skolastike. Kur qe dëbuar filozofia skolastike, mbeti në vetëdijen e intelektualit evropian mënyra e të menduarit skolastik. Një tip i këtillë i të menduarit është karakteristik për shkencën. Prej nga i erdhi një racionalitet i këtillë filozofisë dhe teologjisë skolastike të mesjetës? Ai lindi si rezultat i ndikimit të formave të mëparshme të të menduarit (filozofisë greke dhe të drejtës romake) të pasuruar me pragmatizmin mesjetar.28 Është me rëndësi për këto forma të të menduarit që ato orvaten t’i lidhin principet e përgjithshme me fakte, e kjo domethënë të fusin rregull në ndodhitë e shumëfishta. Kërkimi i këtij rregulli ishte proces i ngadalshëm që u intensifikua kah fundi i mesjetës dhe fillimi i kohës së re. Supozimi elementar për këtë ishte bindja e thellë në ekzistimin e rregullit/sistemit në sende, natyrë, në botë si tërësi. Kjo ide nuk është krejtësisht e re. Është e pranishme në bindjet e mëparshme që secilës gjendje të një gjësendi ose ndodhie i paraprin një gjendje tjetër dhe se ndërmjet tyre ekziston një lidhje e caktuar. Është besuar po ashtu se kjo gjendje (ose këto gjendje) është e mundur të zbulohen. Kjo s’është asgjë tjetër pos zbulim i shkakut nga efektet (pasojat). Krijohet një ideal i ligjshmërisë sipas së cilës gjithçka zhvillohet. Në vendosjen e këtij ideali gjithësesi kanë ndikuar e drejta qytetare romake dhe ligji kanonik kishtar. Ligjshmëria që ekziston në botë mund të jetë emër i dytë për racionalitetin në botë. Hulumtimi i natyrës nuk është tjetër pos vërtetim i bindjes në këtë racionalitet. Kjo është karakteristika thelbore e shpirtit evropian.

Shkenca ka edhe pikënisjen tjetër. Kjo është pikëpamja praktike që është trashëgim i civilizimit romak. Atë që shkenca në kuptimin teorik ia ka borxh mënyrës së të menduarit grek, këtë në kuptimin praktik ia ka borxh mënyrës së të menduarit romak. Krishterimi i mesjetës i bashkoi të dy këto pikëpamje. Shën Benedikti dhe Gregori i Madh, ndër të tjera edhe njerëz praktikë, i vëjnë bazat për ripërtëritjen e shpirtit evropian që kultivon si jetën shpirtërore dhe shenjtërinë (ora), po ashtu edhe praktikën (labora). Model i kësaj janë kuvendet benediktine. Në to zhvillohet kuptimi për natyralizëm, d.m.th. interesimi i madh për ndodhitë dhe objektet natyrore që është një prej komponenteve qenësore të nevojshme për lindjen e shkencës. Prej këtij interesimi qysh në mesjetë dhe në fillim të kohës së re kanë rrjedhë disa zbulime dhe shpikje që ishin përkrahje të rëndësishme për zhvillimin e mëtejmë të shkencës. Shpikja e makinës për shtyp mundësoi përhapjen e diturisë, ndërkaq teleskopi dhe mikroskopi i hapën rrugën njeriut në botën e së largmës dhe të imtës, deri atëherë të panjohur dhe të paarritshme për shqisat e njeriut. S’duhet harruar as rolin e universiteteve të krijuara në Evropën krishterë që ishin mbartësit kryesorë të zhvillimit të shkencës. Këto dhe momente të tjera më pak të dukshme të rëndësishme për lindjen dhe zhvillimin e shkencës rrjedhën nga mentaliteti dhe botëkuptimi i krishterë i pasuruar me traditën antike. Kjo atmosferë shpirtërore ndoshta është më e rëndësishme për zhvillimin e shkencës se sa kontributi i individëve dhënë përparimit të tij sepse kjo atmosferë krijoi kushte dhe korniza mendimi prej të cilave zbulimet shkencore veç e veç ishin të mundshme.[/size]


* Doc.dr.sc. Stipe Kutleša (1955) është bashkëpunëtor shkencor në Entin për histori dhe filozofi të shkencës «HAZU» në Zagreb (Kroaci).

__________
Literatura e perdorur:
1 Carl Friedrich von Weizsäcker, The Relevance of Science, New York 1964, 163.
2 Frederick E. Trinklein, The God of Science, Michigan 1971, 114-115.
3 Krh. Alberto Masani, Religijska i znanstvena istina, Svesci 85-86 (1995), 40-44.
4 Krh. Vjekoslav Bajsić, Granična pitanja religije i znanosti, Zagreb 1998, 271-272; Vladimir Paar, Slučaj Galileo – dvostruka revizija, Kučerin Zbornik, Šibenik 1995, 71-81.
5 F.E. Trinklein, Vep. e cit., 107.
6 Krh. Njëjtë, 110-112.
7 Krh. Njëjtë, 109-111.
8 Krh. Njëjtë, 134, 138.
9 Njëjtë, 23.
10 Krh. Njëjtë, 21-29.
11 Njëjtë, 36.
12 Krh. Kushtetutën pastorale të Koncilit II të Vatikanit Gaudium et spes (GS), nr. 36, 59.
13 Krh. Stjepan Kušar, Religija i znanost od antagonizma do dijaloga, Svesci, 82-84 (1994), 3-12 dhe shtojca e papës Gjon Pali II, Prijeko potrebna suradnja između znanosti i teologije (Bashkëpunimi tejet i nevojshëm ndërmjet shkencës dhe teologjisë), njëjtë, 12-17.
14 F.E. Trinklein, Vep. e cit., 139.
15 Njëjtë, 138.
16 Njëjtë, 113.
17 Njëjtë, 114.
18 Njëjtë.
19 Krh. Franz Stuhlhofer, Prirodoznanstvenici i pitanje Boga, Zagreb 1995, 11-115.
20 Krh. Njëjtë, 85-110 dhe po ashtu Richard S. Westfall, Newton and Christianity, në: I. Bernard Cohen and Richard S. Westfall (eds.), Newton, New York/London 1995, 357-360.
21 Krh. I.B. Cohen – r.S. Westfall (ur.), vep. e cit., 327-370.
22 Krh. F. Stuhlhofer, Vep. e cit., 56-65.
23 Krh. F.E. Trinklein, Vep. e cit., 49, 51, 176, 178.
24 Krh. Albert Einstein, Moj pogled na svijet, Zagreb 1992, 34, shih po ashtu 22, 35.
25 F.E. Trinklein, Vep. e cit., 64.
26 Njëjtë, 60, krh. dhe 61.
27 Alfred North Whitehead, Nauka i moderni svet, Beograd 1976, 49.
28 Krh. Njëjtë, 33-56.