Millosh Gjergj Nikolla (Migjeni)

[[Perla]]

M'at ane gardhit asgja te re

Kjo proze mbyll ciklin e novelve te "Qytetit te Veriut"

Nje vransine si plumbi pushonte mbi qytetin gjithe diten. Jeta zhvillohej e ngathet, disi xvarrisej. Gjethet e para te vjeshtes keputeshin nga dega, zig-zag e bajshin udhen neper ajer e sa perkiteshin token si me thane: qé, ketu asht vendi yne. Por, aty para muzgut, pa-prite, fryni nje ere e rrepte. U shkrepen xhamat nder dritore dhe dyert e nje lagjes mbare; gjethet si te terbueme fluturojshin ne te gjitha anet, deri sa ma ne fund nuk u qetsojshin ne ndoj qoshe. E n'oborr, mbas shtepois' te Selim Mesit teshat e lame, qe gjithe diten shtrie nuk u teren, tashti villuen te valeviten, te rrahen, te fluturojne, te shkrahen neper toke bashke me gjethe. Nje grue e re tue nga e tue ba potere te madhe me ndalla, del jashte e mbas saj, ngadale, nje plake. Shpejt fillojne me mbledhe teshat. Kur e reja, tue mbledhe teshat, mbrrin té gardhi qe ndan dy oborret e dy shtepijave, ndalet, veshtron m'at ane te gardhit nje cope here, e kur mbrrin plaka i thote me za t'ulte: s'ndegjohet gja! ... dhe mbasi kaloi stuhia e reja thoshte qe t'i lane teshat dhe ma n'oborr.
E m'at ane te gardhit asgja te re. Vetem qe nje rreze dielli, e cila kish depertue rete dhe si shifet tue mos gjete vend ma te mire ne bote, kish ra ne pleh. Nje gjel, te cilin e kish zane gjum mbi pleh, u zgjue dhe ja tha kikirikuuun gjate e tingllueshem.
Plaç, he dreq! se me trembe! - peshpriti plaka e cila ish vue me veshtrime m'at ane gardhit - nuk shifte gjelin aty afer mbas gardhit.

[[Perla]]

Legjenda e misrit

Miser! Miser!
Ne shekullin e njezet s'ka apoteoza perendish, por ka apoteoza misri. Bjeshket tona, qe dikur qene l'teret e apoteozave perendish, sot jane l'teret e apoteozes se misrit.
Nje kokerr misri asht kokerrz dhimbje kur ka shume u e aspak miser.
Fjala miser permban ne vete legjenda te linduna nga deshira per jete. Deshira per jete asht e madhe dhe e mahniteshme sa edhe malet tona qe hapin gjite per me varrose njerzit e unshem. E ne lartesine e maleve vigane, legjende asht dhe lindja, legjende asht dhe jeta, legjende asht dhe vdekja. Dhe kjo legjende i idhte dhe plot vuejtje historike ne shekullin e njezet asht e thekshme, zemerbrese dhe te ban te qajsh.
Miser! Miser!
Thirrja per shpetimin e jetes. Apoteoze e shekullit te njezete! Emen perendish sot nuk zejne me goje femite qe posa kane fillue te belbezojne - por miser! -miser! asht fjala e dites, asht sinonim i jetes per banoret legjendare te ketyre maleve te egra.
Ushtrojne luginat e malevet nga fjalet e malsorevet 'unshem, qe varg, njeni tjetrit, ecin te ngarkuem me ka nje gjysem thesi miser. Vargu i tyne asht i gjate, pa fund, si asht e gjate e pa fund vuejtja e tyne. Mbi kurriz te vet barin ka nje gjysme thesi miser, barin jeten e vet, barin perendin' . perendi i vertete - miser i deshiruem!
Miser! Miser!
Lajmi se do te shperndahet misri dolli nga zemra e dheut, rrodhi neper dejt e thella deri te gjymtyret e mpira te dheut qe quhet shtet. Dhe bani te dridhen nga gezimi frymoret qe s'kane me ç'ka te mbajne frymen.
Si thneglat qe mblidhen rreth nje kokerres misri, q'ashtu ne nje qender nenprefekture jane mbledhun malesoret rreth depos se misrit. - Katundevet qe perfshin nenprefektura do t'u ndahet misri. Malet e egra me mjegull e bore, qiella qe tue derdhe shi te lag deri ne palce, kishin dashte t'ia presin rrugen malesorit. Por kush ja ndalon atij hovin kur shkon me marre miser? Miser per femi te nxime nga mjerimi, te cilet kur duerte shtrijne u perngjajne lugetenve te vocer. Dhe keta femi jane deshmoret e vertete te tragjedise njerezore. Deshmoret tragjikene kete skaj te dheut, te cilet njerzit e huej i kujtojne legjenda historike. Legjenda historike me nje lumni legjendare. Se lumnia e vertete asht larg, teper larg, nga keto folete e shqipeve.
Neper luginat e maleve pershkohet malsori vetem me nje kemishe e breke legjendera mbi shtat per me arrijte ne qendren e nenprefektures, me marre miser. Krahnori i tij asht nje cope graniti qe u shkeput nga mali dhe u vendos mbi dy kambe te drejta e te forta si landa e pyllit. Dhe levizet copa e malit pa bezajte. E perpara depos se misrit bjerr cilsin' karakteristike te veten. dhe bahet frigacak. Bahet servil, frigacak, pse, - mendoi ai - nj'ashtu e don ligji, nepunesi; perndryshe s'ka miser. "Si urdhnon zotni" perseritet sa e sa here ne menyre qesharake, me te marrun zani, me gjeste majmuni - vetem e vetem mos me zgjue mnine e engjujve qe ndajne miser.
Dhe kur e marrin misrin, nisen njani mbas tjetrit gjate udhes se ngushte te malit dhe te jetes.
-Ndodh qe njerit i derdhen kokrrat e misrit neper bire te vogel te thesit, shoku mbrapa, pa i pa, i shkel, i treti shok as nje as dy, - por ja hjedh mallkimin e pamshirshem: "Mos i shkel he te shitofte Zana !" Se shekulli i njezet asht shekulli i apoteozez se misrit nder folet e shqipeve.

Sjell per Forumin Shqiptar nga e nenshkruara

[shigjeta]

Një natë

Grue a hyjneshë, e mbështjellun n'errsi të natës,
zbriti nga sfera të panjoftuna ndër odat e mia
dhe u shtrue një fllad, një e kandshme ndjesi,
një heshtje parathanse zemrën don të më përpijë.
Vetëm që ora këndon kangën e thjeshtë të natës
-jo -jo! dhe diku larg dëgjohen tingujt e kangës.
Grue a hyjneshë m'erdhi nga gjin'i errsinës...
Qe! frymën ia ndjej dhe zemrën që rreh prej fellsinës.
Buzët e njoma të saj,
Syt e zez e të mdhaj
me harmoni vijash të bindshme
premtojnë një dashni të hijshme
(ashtu dhe akordi i heshtjes
frytin e ambël të marrveshtjes).
Dhe njëmend! At natë vallzuen ndjesit e jona
më një valle dëfryese, pa marrun frymë...

[shigjeta]

Recital' i malsorit

O, si nuk kam një grusht të fortë
t'i bij mu në zemër malit që s'bzanë,
ta dij dhe ai se ç'domethanë i dobët -
n'agoni të përdihet si vigan i vramë.

Unë - lugat si hij e trazueme,
trashigimtar i vuejtjes dhe i durimit,
endem mbi bark të malit me ujën e zgjueme
dhe me klithma të pakënaqura t'instiktit.

Mali hesht. Edhe pse përditë
mbi lekurë të tij, në lojë varrimtare,
kërkoj me gjetë një kafshatë ma të mirë...
Por më rren shaka, shpresa gënjeshtare.

Mali hesht - dhe në heshtje qesh.
E unë vuej - dhe në vuejtje vdes.
Po unë, kur? heu! kur kam për t'u qesh?
Apo ndoshta duhet më parë të vdes?

O, si nuk kam një grusht të fuqishëm!
Malit, që hesht, mu në zemër me ia njesh!
Ta shof si dridhet nga grusht' i paligjshëm...
E unë të kënaqem, të kënaqem tu' u qesh.

[gerrard73]

Recitali i Malsorit eshte krijimi artistik me i persosur i letersise shqiptare. Duke filluar tek rilindesat per te ardhur ne koherat tona, nuk ekziston asnje krijim i asnje autori tjeter qe mund te krahasohet me Recitalin e Malsorit. Nje kryeveper, qe po te ishte shkruar ne Paris apo Londer do te kishte pushtuar boten, eshte shkruar ne Shkoder(Vrake) dhe ka mbetur brenda kufinjeve shqiptar.Millosh Gjergj Nikolla eshte shkrimtari me i madh i letersise shqiptare pamvarsisht nga jeta teper e shkurtur qe jetoi. Ndryshon nga te gjithe shkrimtaret e tjere perfshire edhe Fishten jo vetem nga idete e tije revolucionare dhe ndikimi i Revolucionit Socialist te Tetorit, por mbi te gjitha nga Stili i perkryer i te shkruarit. Ndryshimi mes Migjenit dhe Fishtes qe mund te konsiderohen si Kolloset e Letersise Shqiptare eshte se, Migjeni perdore nje Stil modern dhe bashkekohore, ndersa Fishta nje Stil popullor tipik shqiptar, siç ishin kenget shume popullore me Lahute apo Cifteli. Krijimet e Migjenit jane Poema dhe Tregime te nje Poeti te vertete, krijimet e Fishtes jane krijime te nje Poeti te madh por te bazuar ne kenget tradicionale shqiptare. Migjeni dhe Fishta jetuan pak a shume ne te njejten kohe por kishin ide te ndryshme rreth botes qe i rrethonte, i pari ishte me ide Revolucionare i dyti nje Prift Katolik dhe anti-komunist. Sidoqofte te besh dallime mes Migjenit dhe Fishtes eshte sikur te krahasosh Pele me Maradonen, Beatles me Rolling Stone.

[petrol]

Prej vitesh nga opinionistë, shkrimtarë e studjues shqiptarë e të huaj janë shfaqur hipoteza të shumta mbi përkatësinë etnike të Migjenit.
Përkundër tyre po paraqesim një studim të shkëlqyer të studjuesit të talentuarKristaq Jorgo që argumenton përkatësinë shqiptare të Migjenit

Kristaq Jorgo
MBI IDENTITETIN ETNIK TË MIGJENIT

“Ai që i thotë jo‚ vetvetes nuk mund t’i thotë po Zotit.”
Hermann Hesse, “Lexime të çastit”
“Véri frynë pa mshirë, si veri që frynë;
unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të hyjnë
me m’a fikë ket dritë
me m’a ngrî ket shpirt
me m’a dridh për ndjesijë tjetër
me m’a joshë me andërr të vjetër.”
Migjeni, “Kangë në vete”
I.
Në esenë e vet “Poshtërimi në Ballkan”, Ismail Kadare
ndër të tjera shkruan:
“Loja me prejardhjet është, jashtë çdo dyshimi, një nga
kotësitë foshnjarake ballkanike. Por kjo nuk do të thotë aspak
se provokimi vetë, mund të quhet foshnjarak. […] Shqiptarët
nuk janë aspak të mbrojtur nga ethe të tilla. Shembulli
i prejardhjes të hamendësuar joshqiptare të Migjenit është
një nga më kuptimplotët. Ajo ka qenë për një kohë të gjatë
tabu. Të thuhej se Millosh Gjergj Nikolla, ishte me zanafillë
joshqiptare, me sa dukej malazeze, kjo merrej si fyerje. Në
të vërtetë, jo vetëm nuk ka asnjë fyerje, por ka qenë nder për
botën shqiptare, që mundi të magjepste e ta bënte të vetin
një nga talentet më të mëdhenj të kohës. Rasti i Migjenit tregon
se universi shqiptar bashkë me gjuhën shqipe, ai univers
e ajo gjuhë që ne e kemi bërë zakon ta shkelim me këmbë, ka
fuqi thithëse e integruese tepër të fortë. Migjeni, për nga prejardhja,
për nga studimet, e për nga gjuha, mund të ishte një
shkrimtar jugosllav. Vendi fqinj mund t’i jepte atij hapësirë e
mundësi, në dukje, më të madhe se Shqipëria e sertë, e varfër
dhe kryeneçe. Por ai, jashtë çdo përfitimi, madje kundër tij, e
bëri zgjedhjen e vet. Ajo zgjedhje ishte rrënjësore, e sinqertë,
e plotë. I dashuruar “tragjikisht”, siç shkruan, pas botës së
shqiptarëve, (ka gjasë që viset e Perëndimit, për të cilat ai
kishte gjithashtu një “dashuri tragjike”, iu dukën më të kapshme
nëpërmjet Shkodrës së shqiptarëve sesa zonës sllave),
Migjeni nuk e kujtoi kurrë zanafillën e vet. Do të mjaftonte kjo
që, në qoftë se dikujt duhej t’i mbetej hatri (në këtë gadishullin
tonë hatërmbetës), këta do të ishin malazestë e jo shqiptarët.
Askush nuk ka të drejtë t’i kërkojë askujt pohimin apo
mohimin e prejardhjes së vet. E drejta e pohimit është po aq
e ligjshme sa ajo e mohimit.”1
Ky citat reflekton
në mënyrën më të
përmbledhur e më
të qartë spektrin
pothuaj
80-vjeçar
të qëndrimeve të
opinionit shkencor
e të atij publik në
përgjithësi lidhur me
identitetin etnik të
Millosh Gjergj Nikollës
– Migjenit (1911-
1938): ekzistencën
e pikëpamjeve të
ndryshme mbi këtë
çështje (prejardhje
shqiptare ose joshqiptare: malazezo-maqedonase), dominimin
kohëgjatë të njërës pikëpamje, të së parës mbi tjetrën,
ashpërsinë me të cilën ato janë ndeshur, rëndësinë shumë
të madhe që i është dhënë çështjes, ndikimin shumë të fortë
të kontekstit politiko-nacional mbi të, si dhe relativizimin që
ftohet t’i bëhet asaj, duke nënvizuar karakterin personal e jo
publik të problemit si dhe parëndësinë e tij thelbësore krahasuar
me identitetin letrar padyshueshmërisht shqiptar të
Migjenit, duke e parë zgjidhjen në pranimin e pikëpamjes
së ‘dobët’, të tezës mbi prejardhjen joshqiptare të poetit që
shihet si më e gjasshme, por duke pranuar njëherësh edhe
sigurinë jo fare të sigurt e qartësinë jo krejt të qartë që, siç
duket, vijon të mbretërojë mbi çështjen ende sot.
II.
Së pari, ne duhet të qartësojmë kuptimin që do t’i jepet
këtu termit identitet etnik.
Dallojmë dy përbërës nga pikëpamja e subjektit bartës:
identitet etnik individual dhe identitet etnik grupor si dhe tri
nivele, shkallë a gradë të shfaqjes së tij: identitet etno-kulturor,
identitet etno-social, identitet etno-shpirtëror.
Në trajtë të thjeshtëzuar këto shkallë mund të paraqiteshin
kështu: grupi/individi i ç’prejardhje është, grupi/individi
ç’thotë/ç’thonë se është, grupi/individi ç’ndjehet intimisht
se është.
Debati mbi përkatësinë etno-identitare të Millosh Gjergj
Nikollës ka marrë jetë më së shpeshti nisur prej një përfytyrimi
që e sheh çështjen a konceptin e identitetit etnik si një
të dhënë të fiksuar, të thjeshtë e statike, ndërkohë që kemi
të bëjmë me një gjendje-proces, të përbërë dhe dinamik.
Kombi konceptohet sot njëzëshëm si një bashkësi sociale,
përkatësia në të cilën e grupit a e individit, pra identiteti
etnik i tyre është rezultat i proceseve të socializimit
dhe edukimit të entitetit më të madh mbi entitetin/entitetet
më të vogël/vegjël ndërthurur këto me proceset e përfytyrimit/
vendimit që këta të fundit – individi, familja, grupi, kombi
– kanë/fitojnë/marrin për vete dhe për të tjerët.
Në këtë kuptim, përkatësia etno-identitare e çdo entiteti,
njëherësh sa `trashëgohet´ a fitohet, aq ndërtohet e
vetëndërtohet. Ndërtimi e vetëndërtimi i ndjenjë-vetëdijes
së përkatësisë së caktuar etno-identitare mund të çojë ose
në fuqizimin ose në dobësimin apo edhe braktisjen e saj
për hir të një tjetre. (Me këtë të fundit nuk kemi pa dyshim
parasysh një akt krejt arbitrar, krejt të pashkak a krejt të
përnjëhershëm).
Vështruar në këtë kontekst kanë po aq rëndësi dhe nuk
mund të shihen ndarazi përbërëset e identitetit etnik: ajo
etno-kulturore apo fondi themelor i tipareve etnike (grupi/
individi i ç’prejardhje është) – elementi bazal, përbërësja
etno-sociale (grupi/individi si paraqitet, ç’thotë/ç’thonë
se është) – elementi performativ dhe përbërësja etnoshpirtërore
(grupi/individi ç’ndjehet intimisht se është) – elementi
dinamizues.
Në një moment të dhënë një një individ a grup, nën
tërheqjen, miklimin, pranimin, ndikimin, detyrimin, shtrëngimin
a dhunën e rrethanave të caktuara mund të fillojë të
ndjehet i ndryshëm nga ç’është ndjerë, (më tej) të shpallet
i ndryshëm nga ç’është shpallur dhe (me kohë edhe) të
bëhet i ndryshëm nga ç’ka qenë. Kemi në këtë rast procesin
e akulturimit etnik. Ashtu siç mund të ndodhë edhe procesi
i përkundërt – ai i rikulturimit etnik, i rikthimit në identitetin
e hershëm, njëherë – individualisht dhe/ose kolektivisht,
pjesërisht a plotësisht të braktisur.
Nëse do të ishte trajtuar nga kjo perspektivë problemi i
identitetit etnik të Millosh Gjergj Nikollës, atëhere nuk do
të ndodhte që ai të reduktohej në pohimet e tipit Migjeni i
ç’prejardhje është / nuk është. Përmes këtij reduktimi janë
bërë në thelb të papërdorshme apo janë harruar edhe një
varg dëshmish të botuara, të cilat në mënyrë të qartë jepnin
informacion të dorës së parë mbi identitetin etnik të poetit.
Megjithatë, përtej arsyes së reduktimit të problemit a
kërkimit të një përgjigjeje të thjeshtë, fakti që paqartësia a
më mirë fuqia e paplotë e njerës pikëpamje a e tjetrës për
të triumfuar plotësisht e jo ndërmëdyshazi ka mbijetuar kaq
gjatë, dëshmon se të dhënat mund të kenë qenë/jenë jo të
plota, një pjesë prej tyre ambige dhe problemi në thelb pak
më i ndërlikuar se ç’mund të jetë pandehur.
III.
Duke mbajtur parasysh strukturën e trefishtë të identitetit
etnik, për të cilën sapo u fol, bëhet e vetëkuptueshme
se një përgjigje krejt e qartë e pyetjes mbi identitetin etnik
të Millosh Gjergj Nikollës – Migjenit (ashtu si të çdo individi
papërjashtim) apo më saktë një konfirmim absolutisht
i pakundërshtueshëm i njërës a tjetrës pikëpamje apo i një
pikëpamjeje të ndërmjetme, nuk duhet të kërkohet e nuk
mund të pretendohet jashtë dëshmive të drejtpërdrejta të
personit në fjalë, të cilat, veçanërisht në rastin e personaliteteve
të mëdha e atyre krijues në mënyrë të posaçme,
mbeten përcaktuese.
Dëshmi dokumentare, në të cilat Migjeni të shprehet
mbi identitetin e vet etnik nuk ka, ose të tilla nuk na kanë
mbërritur; kemi ndërkaq dëshmi të tërthorta, të të tjerëve,
por këto mund të shërbejnë vetëm si mbështetëse të
dëshmive të drejtpërdrejta e do të parashtrohen vetëm
më pas.
Ekziston ndërkaq një dëshmi e drejtpërdrejtë, veçse
specifike dhe potenciale – dëshmia letrare, e cila interpretohet
tri mënyrash:
1. Sipas pikëpamjes mbizotëruese, të parashtruar e të
mbështetur nga pjesa më e madhe e studiuesve, vepra letrare
e Migjenit flet në mënyrë të qartë për identitetin etnik
shqiptar të autorit të saj, e shënjuar e tëra, veç shprehjes
gjuhësore, nga një tematikë, problematikë e frymë shqiptare
e dalluar: “Vepra e tij nuk na lejon të dyshojmë për
origjinën shqiptare të Migjenit. Këtë ajo e vërteton dhe e
sqaron pasi është kryesisht me frymë, ndjenja dhe dashuri
shqiptare, për njeriun shqiptar.”2
2. E kundërshton këtë tezë një rrymë e mendimit kritik,
e ngushtë por me një përfaqësues të shquar: Arshi Pipën.
Sipas Pipës: “Ai (Migjeni-K.J) nuk e dinte shqipen mirë.
Tekstet e tij janë të mbushura me gabime ortografike, madje
elementare, dhe sintaksa e tij është larg të qenit shqipe
tipike. […] Prandaj, mund të pohohet se, nëse Migjeni
i takon letërsisë shqipe në sajë të gjuhës në të cilën ai
shkruan, stili dhe skeleti i mendjes së tij janë thelbësisht
sllavë. Ndeshemi me një fenomen të hibridizmit kulturor:
shpirtin sllav që flet shqip.”3
Përpos kësaj, sipas Pipës, çështjen e identitetit të tij etnik
Migjeni e tematizon në mënyrë eksplicite në poezitë e
ciklit “Kangët e Përndimit”.
3. Së fundi, sipas një pikëpamjeje, e cila njëherësh
pajtohet me - e njëherësh kundërshton të dyja të parat,
Migjeni nuk është shprehur asnjëherë në veprën e vet mbi
prejardhjen e tij etnike, me gjasë joshqiptare: “[…] Migjeni
nuk e kujtoi kurrë zanafillën e vet.”4
IV.
Dëshminë letrare e cilësuam të drejtpërdrejtë, por potenciale
dhe specifike. Potenciale në kuptimin jo doemos të pranishme;
specifike në kuptimin jo imediatisht të lexueshme.
Këtu bëhet i detyrueshëm një zgjerim i fokusit të problemit.
Vlerësohej para gati tri dekadash se: “... lidhur me veprën
letrare të Millosh Gjergj Nikollës – Migjenit, mbetet
të bëhet edhe shumë. Aq më shumë kur dihet se, edhe
përpos opusit të vogël të vëllimit letrar migjenian, ne sot
e tërë ditën akoma nuk kemi kritikë, mendim, për secilën
vjershë dhe novelëz-tregim të tij.“5
Ky vlerësim mund të pësëritej me ndryshime të pakta
dhe sot. Arsyet e një gjendjeje të tillë, ndërkohë që marrë
in toto ndihmesat në fushë të migjenologjisë janë rritur
ndjeshëm, mund të jenë disa. Kryesorja sipas nesh, sa i takon
sidomos studimit të poezisë së Migjenit është e rendit
metodologjik dhe ka të bëjë me raportin që kritika ka vënë
që në gjenezë dhe trashëguar pastaj besnikërisht deri në
ditët tona me veprën e Millosh Gjergj Nikollës.
Ky raport apo më saktë kjo paradigmë, pothuaj të gjitha
kontributet mbi veprën e Migjenit, sado të dallueshëm në
vështrim të parë, përpos të gjitha varianteve në të cilat
shfaqet, mund të mblidheshin në një paradigmë të vetme,
në paradigmën e mimes-it: vepra si pasqyrim i jetës intime
të poetit, si pasqyrim i botëvështrimit të tij6, si pasqyrim i
realitetit historiko-shoqëror të kohës në të cilën ai ka jetuar,
ose si pasqyrim i ndërthurur i dy a tri përbërësve: jetë,
botëvështrim, realitet.
Është besuar ndër të tjera kjo perspektivë leximi do të
ndihmonte në interpretimin e veprës dhe se do të shërbente
të nxirrnim prej saj njëherësh maksimumin e informacionit
mbi jetën dhe botëvështrimin e autorit.
Që këtej ajo ‘mosdëshirë’ për t’ia nënshtruar analizës
letrare krijimet në një trajtë qartësisht të përveçuar, për
ta trajtuar sidomos veprën poetike si një të tërë organike.
Dhe me të vërtetë: nëse “Vargjet e lira” nuk janë gjë tjetër
në thelb pos një biografi jetësore-shpirtërore e poetizuar
e autorit, ç’do të na ndalonte, madje ç’nuk do të na shtynte
të bënim një të tillë lexim.
Rezultati i një qasjeje të tillë mund të përmblidhej në një
fjalë të vetme: varfërim i veprës, i domethënies estetike të
saj.7
Ne kemi bindjen se kjo qasje themelore metodologjike
ka sjellë edhe një rezultat të dytë, në të vërtetë aspak të
pritshëm: varfërimin po ashtu, madje shtrembërimin e informacionit
biografik e botëkuptimor mbi individin Millosh
Gjergj Nikolla si dhe të informacionit historiko-shoqëror
që ato, poezitë, mund të mbajnë ndryrë në vete.
Në këtë lloj paradigme nuk ka në vetvete asgjë kundërshkencore
dhe ajo vijon të mbrohet edhe sot nga
autoritete në lëmë të teoririsë së letërsisë e të poezisë
lirike posaçërisht. Problemi nis kur një qasje e tillë absolutizohet,
domethënë kur leximi i botës poetike bëhet p.sh.
përmes grilës së të dhënave të botës reale, çka mund të
çojë dhe çon në një pjesë të rasteve në deformim të së
parës nga e dyta. P.sh. nëse të nisur më fort nga paragjykimi
se nga bindja që Migjeni ka një prejardhje etnike joshqiptare
nisim t’i interpretojmë krijimet e poetit si refletim të
tjetërsisë së tij entike apo të ambiguitetit të tij (gjithnjë të
supozuar) etno-identitar. Apo nëse “të bindur„ që Migjeni
nuk e njihte mirë shqipen fillojmë të shohim në çdo devijim
nga normat gjuhësore jo një trajtë, me gjasë, funksionale,
por doemos një gabim gjuhësor të rëndomtë etj.
Kjo nuk do të thotë se të dy botët duhen parë si të
papërputhshme, por ato duhet të shqyrtohen në krye të
herës si krejt të mëvetësishme. Vetëm kështu dhe vetëm
nëse analiza provon që konfiguracioni i përvijuar në botën
poetike të unit lirik paraqet analogji të qenësishme me
konfiguracionet jetësore, botëkuptimore e të kontekstit
historiko- shoqëror të botës së autorit empirik, vetëm me
këtë parakusht pra mund të pretendojmë se krijimi poetik
na jep të dhëna reale mbi autorin e tij.
Nga kjo perspektivë, duke u përqëndruar në veprën, në
tekstin, në tekstet e veçantë, duke i përfillur ato si universe
të mëvetësishëm, jo vetëm do të mund të shmangnim
varfërimin e domethënies estetike të tyre, por, paradoksalisht,
do të mund të shkodonim një informacion shumë
më tepër të pasur dhe më të vërtetë mbi njeriun që i krijoi,
mbi botëvështrimin e tij, mbi kontekstin historiko-social
me të cilin vepra e tij ka lidhje të drejtpërdrejta.
V.
Do të përpiqemi ta njëmendësojmë e ta verifikojmë këtë
pozicion tonin përmes analizës së një prej krijimeve poetike
të Migjenit, poezisë “Kangë në vete”. Është zgjedhur
poezia në fjalë pasi mund të merret si më përfaqësuesja
lidhur me çështjen në shqyrtim.
Metoda që do të ndjekim do të jetë kjo: Në krye të herës
do të parashtrojmë leximet kryesore që i janë bërë poezisë
“Kangë në vete” duke parashtruar kundërargumenta
që çojnë në falsifikimin e tyre.
Më tej do të trajtojmë më vete kryefaktin biografik – atë
të prejardhjes shqiptare – joshqiptare që pretendohet se na
zbulon poezia “Kangë në vete”. Do të përpiqemi ta vendosim
atë në kontekstin e të gjitha burimeve që kemi në dorë.
Në fund do të parashtrojmë në vija të përgjithshme një
skemë të re leximi të poezisë “Kangë në vete”, skemë e
cila, sipas nesh, jep një provë më shumë mbi gjenialitetin
poetik të të autorit, na sqaron përfundimisht mbi identitetin
etnik të tij, duke na mundësuar kështu të ndryshojmë,
të korrigjojmë e të plotësojmë një pjesë të dijes sonë mbi
njeriun dhe poetin Millosh Gjergj Nikolla.
VI.
“Kangë në vete” është poezia e vetme e ciklit homonim
të vëllimit “Vargjet e lira”, vëllim i cili, në botimin e parë
(të papërfunduar krejtësisht) të vitit 1936 kishte këtë struk-
turë: “Parathanja e parathanjeve”, “Kangët e Ringjalljes”,
“Kangët e Mjerimit”, “Kangët e Përndimit”, “Kangë në
vete”, “Kangët e Rinís”8.
KANGË NË VETE
Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë,
dhe si hajn në shtëpijat e kojshive hynë
edhe për çudí
këta kojshitë e mi
5 sa mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere
ato në gjuhë të huej i thonë: mirë se erdhe!
Véri frynë dhe me acarim u premton pallate te kristalta
kojshive të mijë që u a kande shum andrrat e thata -
dhe u thotë kështu:
10 stërgjyshnit e ju’
qenë fatosa të vertetë dhe u banë flija
për fe dhe atdhe dhe i merituen këto premtimet e mija.
Dhe kojshitë e mi që i kam far’e fis,
nipat e stergjyshnavet meleza dhe te letë,
15 nipa donë me mbetë,
nipa të vertetë
me atdhe e fe ndër andrrat e thata
që t’i meritojnë premtimet e kristalta.
Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë;
20 unë i a mbylla derën t’eme me reze mos të hynë
me ma fikë ket dritë
me ma ngri ket shpirt
me ma dridh për ndjesijë tjetër
me ma joshë me andërr të vjetër.
Të shumtë janë autorët që janë marrë në mënyrë më fort
a më pak të përqendruar apo kalimthi me poezinë “Kangë
në vete”. Ne kemi identifikuar tri skema kryesore leximi
të saj. Ato do t’i parashtrojmë sipas rendit kronologjik.
(Emërtimi i skemave, sado që synon të pasqyrojë thelbin
e tyre, është i një natyre konvencionale).
A. Skema psiko-intime: Arshi Pipa
Skema e Pipës, më fort se na ofron një kuadër interpretimi
të poezisë, përdor disa pak detaje të saj në
mbështetje të leximit të përgjithshëm që i bëhet korpusit
poetik të Migjenit. Sipas Pipës, siç del qartë prej shën.6,
renditja e poezive në “Vargjet e lira„ është bërë jo sipas
parimit kronologjik (të kohëkrijimit), por sipas një parimi
logjik: “ Poeti qi rrëfen ndër vargje historín e jetës së vet,
Migjeni ka pasë kujdes t’u api ktyne kangëvet at zhvillim
logjik nepërmjet të cilit jeta merr kuptim.”
“Kangë më vete” është një refuzim kategorik i thirrjes
joshëse për “andrrat e vjetra”: nacionalizmi dhe feja. Për
poetin e deziluzionuar nuk mbetet asgjë tjetër përveç
dashurisë, të cilën ai e invokon me pasion si një strehë
të fundit.”9
“I çmagjepsun, çveshun nga flatrat përgjithmonë,
shpirti pushon tash te nata, i vetëm. “Kanga në vete” asht
ky monolog i lodhun. Ironija mundohet me i dhanë pak
puls jetës por nuk ja del. Asht prap erë përjashta… fryn
pa mëshirë. E ndërsa ajo erë u përsëritë tjervet “andrrat
e thata” të lashta, në krahnorin e tij të zbrazun jehon përmortshëm.
E atê e kapë friga e ja mbyllë derën e zemrës qi
të mos ja fiki at fitil të mbramë drite qi i ka mbetë.”10
Duke qenë, sipas nesh, larg thelbit të poezisë, Pipa ka
ndërkaq plotësisht të drejtë kur e cilëson, si asnjë studiues
tjetër, “Kangë në vete” një monolog, paçka se ky monolog
nuk është, siç do të kemi rast të bindemi, i lodhun.
B. Skema etno-politike: Dhimitër Shuteriqi, Gjovalin
Luka, Vehbi Bala
Fjalët-kyç të kësaj skeme janë fashizëm, Jugosllavi,
origjinë malazezo-maqedone e Migjenit.
“Veç nga shoqet e vendosi poeti “Këngën në vete”, që
formon, tek, një ndarje më vehte në vëllimet. Aty, Migjeni
padit fashizmin, që “si hajn në shtëpijat e kojshive hynë”,
- të “kojshive” jugosllavë. Migjeni dënon shovinizmin serbomadh,
me parrullën e tij “për fe e atdhe”, që gënjen
njerëzit me “andrra të thata” e me “premtime të kristalta”.
Me fjalë të tjera, pezmatime të mëdha i presin ata jugosllavë
që i çelën dyert fashizmit në vend të tyre. Sa për
poetin, ky ia “mbylli derën”, ky nuk u gënjye nga fashizmi:
11 “[Në vargun 13: Dhe kojshitë e mi që i kam far’e fis,
kemi një] : Aluzion për lidhjet e gjakut që kishte familja e
M[igjenit] me serbët.”12; “Migjeni ishte prej familje ortodokse
të Shkodrës e këta ortodoksë janë përgjithësisht
sllavë me origjinë (malazez, maqedon etj.). Prandaj i quan
“farefis” jugosllavët.”13
Nëse, po në këtë vijë arsyetimi, “Poeti – me fjalët e
Shuteriqit – ësht i ashpër për jugosllavët që nuk po i bëjnë
rezistencë”, ç’kuptim ka vendimi i unit lirik ‘unë i a mbylla
derën t’eme me reze”? Është ai zë i një individi, të themi i
poetit, apo i një bashkësie? Sikur të marrim rastin e parë,
ndeshim në kundërvënien “unë” vs. “gjithë të tjerët”.
(“Kojshitë” do të interpretohej me të drejtë, nga ky kënd
leximi, si “bashkëkombasit e mi”, të gjithë ata, pa përjashtim.)
Për ta shpëtuar interpretimin nga ky qorrsokak
Shuteriqi bën sqarimin e menjëhershëm: “Domosdo, e ka
fjalën te udhëheqësit; këta janë që i thonë “mirë se erdhe”
fashizmit”. Mirëpo kundërvënia “unë” vs. “të tjerët” nuk le
shteg për një veçim të tillë. Pastaj, do të mund të pyetej,
po individë të tjerë, si Migjeni, me lidhje farefisnie me kojshitë
sllavë, ç’qëndrim mbajnë ndaj “Vérit”? Nëse uni lirik
është, në të kundërt, zëri i një bashkësie, kjo mbetet të
jetë ajo shqiptare. E tëra, pa përjashtim? “Domosdo, nuk e
ka fjalën te udhëheqësit?”, do të mund të “përgjigjeshim”
me Balën.
Kryesorja është që, në asnjë prej poezive të Migjenit,
uni lirik në trajtën “unë” nuk del si përfaqësues i një grupi.
Për këtë poeti përdor trajtën e shumësit “ne/na”.
Ne nuk e dimë datën e krijimit të poezisë, por me siguri
ajo është redaktuar jo më vonë se fundi i 1935-s. Pak
si vështirë që Migjeni, ashtu si pothuaj gjithkush në këtë
kohë, të ketë intuituar realisht rrezikun e ideologjisë e të
politikës fashiste. Ky u bë i qartë për shumëkënd e për poetin
vetë veçse më vonë. Edhe prozat me temë antifashiste
të Migjenit janë ndër të fundit krijime të tij.
Sa i takon stërgjyshnave sllavë, kur ata u shfaqën në
këto anë, Perandoria Romake e Perëndimit tash thuajse
nuk ekzistonte më. Më tej, feja e Perandorisë Romake
ishte tjetër nga ajo e ‘farefisnave sllavë’. Për ‘atdhe’ të
përbashkët aq më pak mund të bëhet fjalë. E nëse duam
ende të këmbëngulim në këtë skemë, duke kërkuar në një
tjetër drejtim, në një Véri tjetër, nazist atëbotë, shtrohet
sërisht pyetja e thjeshtë: Ku është lidhja e vjetër ‘për fe
e atdhe’ e stërgjyshnave sllavë me stërgjyshnat ‘arianë’?
Për cilën fe e për cilin atdhe të përbashkët të paradisashekujve
bëhet fjalë? Është fare e qartë që edhe vetëm
këto vërejtje janë të afta të rrëzojnë kryekrej skemën interpretuese
të Shuteriqi-Lukajt.
C. Skema urbano-ideologjike: Moikom Zeqo (Petro Janura)
Kjo skemë lind në përpjekje për të shmangur ‘thelbin
kompromentues’ që është në bazë të skemës paraardhëse,
atë të prejardhjes ‘joshqiptare’ të Migjenit: uni lirik komshinjtë
tani janë shqiptarë, klerikë katolikë posaçërisht:
“Së fundi duam të japim një interpretim të ri të poezisë
“Këngë më vehte”. Kjo poezi tepër e rëndësishme është
në fakt e vetmja e ciklit homonim (ciklet e tjera janë prej
disa poezish). Ky cikël-poezi flet për fqinjët, komshinjtë,
për të cilët Migjeni shënon në varg: “Komshinjtë e mij që
i kam farefis”, pra janë shqiptarë e jo të ndonjë kombësie
tjetër, siç ka thënë pa përgjegjësi ndonjë studiues. Për ta
kuptuar më saktë këtë theksojmë se shtëpia e Migjenit ka
qënë përballë kishës së madhe në Shkodër – ky fakt lidhet
me gjenezën e shpjegimin e mesazhit të poezisë, sepse
poeti krijon antitezën sfiduese e të pamëshirshme për disa
nga priftërinjtë që u bënë “orakuj” e pararojë të fashizmit
rrezikun apokaliptik të të cilit Migjeni e shpall dhe në skicat
“Të korrat” apo tek “Husarët n’Adriatik” Kjo duket
qartë dhe në përmendjen në varg të motos “Për fe dhe
atdhe”, të komshinjve (priftërinjve) që theksohet shpesh
në shtypin klerikal të Shkodrës, tek “Hylli i Dritës”, revistë
që kish si parafjalë fjalët latine “Ubi spiritus domini, ibi libertas”
(“Ku është fryma e zotit është liria”). Poezia për të
cilën flasim është e para poezi antifashiste shqiptare në
vitet ’30, pra nga më kryesoret e “Vargjeve të lira””14.
Ndjehet në këto rreshta ndikimi i paragjykimit antiklerikal
e antikatolik në veçanti, lehtësia me të cilën vendosen
raporte të pandërmjetshme mes jetës reale e poezisë; mbi
të gjitha ‘normalizimi’ i hipersforcuar i vargut problematik
13: “Komshinjtë e mij që i kam farefis” – pra janë shqiptarë
e jo të ndonjë kombësie tjetër” (!). Më e logjikshme e më
me kuptim në kuadër të kësaj skeme do të ishte që leximi
i vargut të redaktohej pakashumë kështu: “Komshinjtë e
mij që i kam farefis” – ata - ‘kojshitë e mij’ [përderisa unë
jetoj në Shqipëri] janë natyrisht shqiptarë, jo të ndonjë
kombësie tjetër e përderisa i kam farefis, shqiptar i bie të
jem edhe unë.”
E orientuam në këtë mënyrë disi naive leximin, për të
thënë se në çfarëdo forme të jepet, interpretimi që themelohet
mbi barazimin kojshi = farefis = un lirik = shqiptarë
është thjesht i pambajtshëm. Se ku të çon këmbëngulja
në një barazim të tillë e bën të qartë diskuri i stërsforcuar
e thuajse haluçinant i P. Janurës, përndryshe një nga punëtorët
e shquar në lëmë të migjenologjisë: “Vetëm prej
fjalisë “…kojshitë e mi që i kam far’e fis” s’do të thotë se
del pohimi se kjo është një dëshmi e tij mbi origjinën e vet
slave ortodokse. Ai në Jugosllavi, në Tivar, kishte motër,
pra kishte “far’e fis”. Kjo është e vetmja dëshmi personale
e poetit dhe atë duhet besuar para çdo hipoteze tjetër. Në
qoftë se poeti do të thoshte vetëm “kojshitë e mi”, atëherë
do të ishim para një dileme sa i përket kombësisë, pse kojshitë
në Shqipërinë e Veriut janë popujt jugosllavë, por
fakti se ai thotë “kojshitë e mi që i kam far’e fis”, kjo është
provë se ai ekskluzivisht bën fjalë për familjen e nënës së
tij që ishte prej Tivarit e të motrës së vet, e për shqiptarët
e Malit të Zi, të Kosovës e të Maqedonisë, pra s’e përjashton
origjinën e tij shqiptare. Për këtë arsye ai thotë
“kojshitë e mi që i kam far’e fis’, pra “far’ e fis” nga ana e
nënës, e të motrës dhe të shqiptarëve në Jugosllavi, kjo
si një veneracion karshi memories së nënës së vet që e
kishte lënë jetim, të motrës që u kujdesua për shkollimin
e tij në Tivar e për shqiptarët e Maqedonisë që i donte si
bashkëkombas.”15
Megjithë pikat e dobta të skemës së Zeqos, mund të
duket, në vështrim të parë, se ka fakte historikë që shkojnë
në mbështetje të variantit të tij të leximit.
“Në maj-qershor të ’32-shit diplomatët italianë ndërmorën
një nismë të rëndësishme për t’i lidhur katolikët
shqiptarë me Italinë. Duke marrë shkas prej festimeve në
Padova të qindvjetorit të shtatë antonian, qe organizuar
një udhëtim (a shtegtim) i 313 shqiptarëve katolikë në Itali:
48 klerikë e motra, mes të cilëve të gjashtë ipeshkvit shqiptarë;
155 vetë të ardhur nga qytete të ndryshme të Shqipërisë;
110 malësorë prej visesh katolike. Qeveria italiane
e favorizoi udhëtimin duke marrë përsipër organizimin e
kujdesshëm për gjithëçka, duke ua paguar falas të gjitha
malësorëve e duke u bërë zbritje çmimesh pjesëmarrësve
të tjerë. E gjithë vizita, që zgjatë tri javë, qe studiuar deri
në hollësi, për t’u lënë përshtypjen shqiptarëve se Italia
s’donte tjetër prej tyre veç t’i mirëpriste. […] Përgjegjësve
italianë të këtij udhëtimi iu duk se qëllimi u arrit. Shqiptarët
morën pjesë në manifestimet fetare masive në Padova, në
Venecia, u pritën në Vatikan, shkuan në Xhenacano që të
faleshin po te ajo Zojë e Këshillit të Mirë që adhurohej në
Shkodër, u pritën nga Musolini. Udhëtimi qe organizuar më
shumë që t’u bënte përshtypje se sa që të kuptonin, dhe
kështu qe marrë edhe prej ndonjë shqiptari. […] Një letër
e të vetmit françeskan italian që punonte në Shqipëri, italianit
Kamilo Libardi, drejtuar konsullit italian në Shkodër,
është treguese e një gjendjeje shpirtërore, sidoqë duket
e shkruar për t’u bërë qejfin autoriteteve konsullore: “kam
folur me malësorë të ndryshëm të kthyer nga udhëtimi në
Itali. U ka bërë një përshtypje të tillë sa rrezik t’u fluturojë
mendja. Më shumë se emocionet fetare, vizita te Duçja,
parada mbretërore, lopët e përmirësimit racor […], të
gjitha këto e kanë ngacmuar tmerrësisht fantazinë e këtyre
njerëzve të varfër e fisnikë…”16
Lidhur me këtë dëshmi historike le të bëjmë disa arsyetime:
1. Uni lirik dhe kojshitë së toku me Vérin duhet të jenë të
të njëjtit besim. Përndryshe, nëse nuk do të ishte kështu,
përse do të duhej ta synonte edhe unin lirik Véri? E besimi
i ‘alter-ego-s’ së unit lirik, Millosh Gjergj Nikollës, dihet se
është tjetër prej besimit të Vérit.
2. Véri, po pranojmë për hir të arsyetimit se simbolizon
fashizmin, shfaqet në poezi si një fuqi e vjetër, madje e
stërvjetër, përderisa ka komunikuar me stërgjyshnat e
nipave të sotëm, bashkëkohës të unit lirik. Véri është jo
vetëm një fuqi e stërvjetër, por që thuajse nuk ka ndryshuar
që në krye të herës. Fashizmi? Padyshim jo. Një paraardhës
i tij? Nëse po, cili? Perandoria Romake? Po e pranojmë
këtë në pajtim me faktin e ditur të burimit trashëgimor që
fashizmi italian shihte në Perandorinë Romake. Çështja
është se historia na dëshmon raporte aspak miqësore të
Romës me stërgjyshnat e shqiptarëve të sotëm, ‘husarët’
e Mbretërive Ilire. Migjeni vetë, në një krijim tjetër të tij na
e pohon këtë:
“Madhshtia e detit më bani të mendoj sub eternitas.
E humba ndjenjën e kohës në të cilen jetoj dhe më shkoi
mendja té stërgjyshnat tonë husarë që mu në kët ujë, nder
këto dallga husarojshin dhe plaçkitshin anijet e pasuna të
romakvet. Kush mund ta parashifte se dikur, mbas mija vjetë,
stërnipat e këtyne husarve ilirë me sternipat e romakve të
pasun, kush e mendonte se do bahen, miqë, dhe miqë kaqë
të sinqertë?! Nga miqsia e madhe të rroken e të puthen, t’i
ndihmojnë shoqi-shoqit me rasen e ndoj disfates.”17.
3. Pastaj, përse do t’i duhej Migjenit që fashizmin ta
shenjonte simbolikisht me leksemën ‘Véri’, e cila, përveç
‘pamëshirësisë’, madje në bashkëshoqërim të pandashëm
me të, denoton pashmangshëm, madje në radhë të parë,
drejtimin (gjeografik) prej nga fuqia që ajo simbolizon vjen
kah shtëpijat e kojshive e të asaj të unit lirik, shkurt e qartë
veriun? E pra, fashizmi, nëse Véri simbolizon atë, në Shqipërinë
e Shkodrën e kohës së poetit ‘frynte’, nëse ‘frynte’,
bash nga Përndimi e jo nga Véri.
Ka një pikë realisht të qëndrueshme në skemën e Zeqos.
Kojshitë nuk janë, sipas tij, përbërës të një entiteti politik
tjetër, rrjedhimisht të ndodhur larg në hapësirë; nuk kemi
pra një entitet-kojshi, por kojshi individualë, shtëpitë e të
cilëve ndodhen pranë asaj të unit lirik. Është e vërtetë që
Migjeni, siç na kujton Luka, flet në njërën prej prozave të tij
për entitete politikë-kojshi, por këta kojshi – të vërehet mirë
– janë (e s’mund të ishin ndryshe) ‘kojshitë’ tonë e jo ‘kojshitë’
e mi si në rastin e poezisë “Kangë në vete”: “Çdo gja
që s’ka krye asht kufomë, e kufoma s’e ka vendin në mes të
gjallvet. Kufoma duhet varrosë. Përndryshe e përlyemja me
të ka për të qenë katastrofale. E katastrofa asht katastrofë!
Nuk kursen! Zhduk kombe! (Kombi ynë me të vërtetë s’u
zhduk. Por arsyeja asht vetëm se edhe kojshitë tonë t’afërm
(nënv. ynë – K.J.) qenë pak a shum të një fati si na).”18
VI.
Skemat e leximit të parashtruara deri tani, përveç pikave
të dobta, një pjesë të të cilave i vumë në pah, nuk u
japin përgjigje një vargu pyetjesh, që teksti në mënyrë të
detyrueshme shtron.
Po cekim vetëm disa:
1. Nëse Véri përfaqëson fashizmin a nazizmin, e që
për më tepër frynë pa mshirë, a mund të jetë ky dikur, në
një moment, periudhë diçka e mirë, jo vetëm e mirë po e
kërkuar, e dëshiruar madje? Logjika normale thotë ‘jo’, por
teksti i përgjigjet ‘po’ kësaj pyetjeje. Ndryshe si do të mund
të interpretohej vargu 4: ‘sa mirë e presin... megjithse nuk
asht ditë vere’? Pra në ditë vere i pamëshirshmi Véri qenkërka
i mirëpritur (!), e këtë – të vërehet mirë – e thotë, çka
domethënë e pranon a e justifikon, edhe vetë uni lirik, ai
që don t’ia mbyllë derën Vérit.
2. Véri hyn si hajn në shtëpijat e kojshive e ky nuk është
veç konstatim i unit lirik, pasi për këtë janë të vetëdijshëm
edhe vetë kojshitë (!). Ç’do të thotë të hysh si hajn në një
shtëpi? Do të thotë të mos jesh i asaj shtëpie, të hysh pa
lajmëruar, të hysh fshehurazi, të hysh së fundi me qëllim të
keq. Po kjo mund të ndodhë nëse ka një ndalim, madje një
ndalim të fortë. Nëse ndaluesit nuk janë kojshitë – të zotët e
shtëpive, cila duhet të jetë fuqia ndaluese? Ku ndodhet ajo?
3. Véri hyn për të vjedhur e të zotët e shtëpisë e
mirëpresin. Ç’duhet të kërkojë të vjedhë një hajn që i zoti i
shtëpisë, duke e ditur që do të vidhet, ta mirëpresë?
Në ç’rast mund të jetë logjik ky konfiguracion mëse i
çuditshëm?
4. Véri vjen nga larg, pa mshirë, si hajn, me acarrim dhe
u thotë kojshive të unit lirik se stërgjyshnit e tyre janë bërë
fli për atdhe – e lemë mënjanë hëpërhë fenë – e prandaj i
kanë merituar premtimet e Vérit. Pyetja shtrohet: për cilin
atdhe? Përgjigjja vjen vetiu: për atdheun e Vérit pa dyshim,
përndryshe, përse do të duheshin fundja premtimet? A nuk
kanë vlejtur premtimet, bash për t’i kandisur stërgjyshnat
të bëhen fli për një atdhe që… nuk ka qenë i tyre? Por që
u është mbushur mendja, më saktë që premtimet ua kanë
mbushur mendjen se … qenkërka dhe i tyre? Po atdheu i
vërtetë i stërgjyshnavet ku është?
5. Për cilin atdhe i fton Véri tash nipat e stërgjyshnavet
meleza dhe të letë të bëhen fli? Për cilin atdhe tjetër, pos
për të njëjtin, për të vetin, për të Vérit? Po atdheu i nipave
ku është? Ku ndodhen ata? E përse Véri fryn pa mshirë,
pse hyn si hajn, pse flet me acarrim?
6. Cili atdhe e ka kërcënuar në kohën e stërgjyshnave
Vérin e kundër cilit atdhe ka luftuar ai? Po tani, në kohën e
nipave, kundër cilit atdhe lufton Véri?
7. Nëse Véri i ka bërë për vete të gjithë kojshitë e unit
lirik, ç’punë i prish atij mungesa e njërit, e fillikatit un lirik?
Dhe ç’do të humbte ky po të bëhej si nipat e tjerë? Dhe
ç’kërkon Véri pa mshirë, si hajn, me acarrim prej këtij? [me
m’a fikë ket dritë / me m’a ngrî ket shpirt / me m’a dridh
për ndjesijë tjetër / me m’a joshë me andërr të vjetër.]. Për
ç’dritë është fjala? Për ç’shpirt është fjala? Për ç’ndjesijë
tjetër është fjala? Po andrra e vjetër cila është?]
Këtyre e të tjerave pyetje asnjëra prej skemave të deritashme
të leximit të poezisë nuk u jep përgjigje. Në të
vërtetë këto pyetje as që shtrohen.
VII.
Le të marrin në shqyrtim tani faktin kryesor të biografisë
jetësore të Migjenit që, sipas një lagjeje migjenologësh,
zbulon poezia “Kangë në vete”, atë të përkatësisë së tij
etnike dhe të përpiqemi ta ballafaqojmë këtë fakt me të
dhënat që tradita studimore na ofron.
Qëndrimet janë tre:
1. Prejardhje etnike e padyshimtë shqiptare: Skënder
Luarasi, Petro Janura, Rinush Idrizi, Moikom Zeqo etj.
Mbrojtësi i parë e kryesor i kësaj hipoteze, S. Luarasi, te i
cili në të vërtetë mbështeten edhe më të shumtët e migjenologëve
të kësaj bindjeje, na bën ndër të tjera me dije:
“I gjyshi (i Milloshit – K.J.) Nikolla Dibrani – quhej me
këtë mbiemër gjenerik, se familja e kishte origjinën nga
Dibra e Madhe, nga fshatrat orthodhokse shqiptare të
Rekës (po nga ajo krahinë ku ka lindur edhe poeti e patrioti
shqiptar Josif Jovan Bagëri) – qe përngulur në Shkodër
nga mezi i shekullit të 19-të. Kemi plot kësi familje të përngulura
në këtë qytet të Veriut: Gjergaj, Trimçev, Siliqi, Banushi,
Kadiqi, Dibra, e tjera. Nikolla Dibrani qe murator nga
mjeshtëria dhe thonë se mori pjesë në ndërtimin e kishës
orthodhokse në Shkodër. Kur shkonte si murator nëpër
katundet e ndryshëm, në Mal të Zi, Nikolla u njoh dhe u
martua me një vajzë nga Kuçi, me Stankë Milanin, e cila
kishte edhe ajo si gjithë banorët e asaj krahine, shqipen
për gjuhë amëtare. Nikolla Dibrani, kur humbi jetën në Mal
të Zi, aty nga moti 1876, la pas dy bij: Gjokën (Gjergjin) dhe
Kriston, fare të vegjël.”19
2. Prejardhje etnike (thuajse) e padyshimtë sllave:
Dhimitër Shuteriqi, Gjovalin Luka, Arshi Pipa etj.
Përkundër bindjes gjerësisht të përhapur se është A.
Pipa formuluesi i parë (e mbështetësi më i madh) i hipotezës
së prejardhjes etnike joshqiptare të Millosh Gjergj
Nikollës, kronologjikisht një kontribut i tillë u takon dy
migjenologëve të tjerë: Dh. Shuteriqit e Gj. Lukës.
Pikëpamjet e Shuteriqit dhe të Lukës u parashtruan
më lart. Ndërkaq Pipa është më eksplicit: “I lindur shqiptar
[besojmë në kuptimin ‘shtetas shqiptar’ - K.J] në një
familje me prejardhje sllave, pastaj i arsimuar në një mjedis
kulturor sllav, ai u takua prapë me Shqipërinë dhe me
kulturën shqiptare si një i rritur. Gjuha që foli në shtëpi
ishte serbo-kroatishtja, ndërsa në seminar ai mësoi rusisht.
Ai nuk e dinte shqipen mirë.”
Për t’u siguruar se as Shuteriqi, as Luka e as Pipa (dy të
fundit shkodranë) nuk ‘krijojnë’ nga vetja, sjellim një fragment
nga monografia e cituar e dela Rokës “Kombësia dhe
feja në Shqipëri (1920-1944)”, në të cilën bëhet fjalë për
çështje të lidhura me bashkësinë ortodokse të Shkodrës
si dhe të raporteve fetare e politike të Mbretërisë Serbo-
Kroato-Sllovene me të: “Pak muaj pas Kongresit të Beratit,
sidoqoftë, një problem praktik i një fare rendësie bëri që të
kalonte në plan të dytë përcaktimi i çështjeve që ishin më
shumë, si të thuash doktrinale. Ky ishte problemi i shtetasve
shqiptarë ortodoksë që nuk e quanin veten pjestarë të kombësisë
shqiptare, për të cilët shpallja e autoqefalisë shqiptare
ishte një nxitje e mëtejshme për të kërkuar mbrojtës
të jashtëm. Ishte fjala […] për një pakicë serbësh e malazezësh
të përqendruar në Shkodër (6000 vetë).”21
Bëhet fjalë pra për pakicë serbe e malazeze. Dhe padyshim
që nuk nënkuptohet me të vetëm popullsia e fshatit
minoritar Vrakë, i cili gjithë-gjithë mund të kishte jo më
shumë se 500 frymë, por me gjasë tërë bashkësia ortodokse
e Shkodrës apo një pjesë shumë e madhe e saj.
3. Prejardhje etnike e paqartë përkundër “aspiratave
kombëtare shqiptare” të padyshimta: Andrea Stefi.
Stefi na jep një nga dëshmitë më interesante lidhur
me çështjen: “Siç dihet historikisht Millosh Gjergj Nikolla
u lind në Shqipni nga prindër që banuen në Shkodër,
por u kulturue sistematikisht në Jugosllavi. Me vërtetue
fiziollogjikisht gjakun shqiptar të tij nuk disponoj asnji të
dhanun të konsiderueshme, për faktin se atëhere as jam
interesue direkt o indirekt, sepse e shifje në gjiun tonë me
ndjenja e aspirata kombëtare shqiptare. Ajo ti mbetet kujdo:
po jo mue, për të cilën pikë laj duertët, po jo si Pillati
biblik, po me dlirësi patrioti e njeriu vullnet-mirë.”22
Le të shënojmë këtu se prej shumë kohësh në ligjërimin
shkencor nuk flitet më për identitet etno-gjenetik [“fiziollogjik„
– me termin e Stefit]: identiteti etnik nuk është një
vlerë e bashkëlindur, por një vlerë e bashkëndarë. Gjithësesi
dëshmia e Stefit, mik intim i Migjenit, ka një rëndësi të
posaçme, pasi në njëfarë mënyre, me ambiguitetin e vet,
i rektifikon të dy qëndrimet kundërshtare si ‘gjenuine’,
si jo të sajuara duke i shërbyer kështu përpjekjes për ta
ndriçuar problemin në tërë kompleksitetin e tij real.
Të vërehet se deri më tash, në pajtim me traditën, ne
kemi bërë fjalë për prejardhje etnike të Millosh Gjergj
Nikollës (në kuptimin e thjeshtëzuar, njëpërmasor: Migjeni
i ç’prejardhjeje është) dhe jo për identitet etnik të tij:
Migjeni i ç’prejardhjeje është – ç’thotë se është – ç’ndjen
intimisht se është.
Gjithësesi, në mbyllje të këtyre dëshmive, ne mund të arrihet
në përfundimin se ekziston një problematikë e identitetit
etnik te Migjeni në kuptimin e plotë a organik të termit.
Vetë këmbëngulja e S. Luarasit a nuk është e orientuar
si kundërshtim i një pikëpamjeje tjetër, ndonëse ajo nuk
përmendet? Dhe një pikëpamje e tillë, e ndryshme, madje
e kundërt, u pa se ka ekzistuar.
Cila është e vërteta? Kjo pyetje për ne ka kuptim të
shtrohet
vetëm në trajtën: Ç’na thotë vetë Migjeni për këtë
çështje?
VIII.
Dëshmi dokumentare, në të cilat Migjeni të shprehet
mbi identitetin e vet etnik nuk ka, ose të tilla nuk na kanë
mbërritur; kemi ndërkaq dëshmi të tërthorta, të të tjerëve,
një pjesë e të cilave u parashtruan më lart, por këto mund
të shërbejnë vetëm si mbështetëse të dëshmive të drejtpërdrejta.
Ekziston ndërkaq një dëshmi e drejtpërdrejtë specifike,
dëshmia letrare, e cila interpretohet tri mënyrash:
1. Sipas pikëpamjes mbizotëruese, të parashtruar e të
mbështetur nga pjesa më e madhe e studiuesve, vepra letrare
e Migjenit flet në mënyrë të qartë për identitetin etnik
shqiptar të autorit të saj, e shënjuar e tëra, veç shprehjes
gjuhësore, nga një tematikë, problematikë e frymë shqiptare
e dalluar: “Vepra e tij nuk na lejon të dyshojmë për
origjinën shqiptare të Migjenit. Këtë ajo e vërteton dhe e
sqaron pasi është kryesisht me frymë, ndjenja dhe dashuri
shqiptare, për njeriun shqiptar.”
2. E kundërshton këtë tezë një rrymë e mendimit kritik,
e ngushtë por me një përfaqësues të shquar: Arshi Pipën.
Sipas Pipës : “Ai (Migjeni-K.J) nuk e dinte shqipen mirë.
Tekstet e tij janë të mbushura me gabime ortografike, madje
elementare, dhe sintaksa e tij është larg të qenit shqipe
tipike. […] Prandaj, mund të pohohet se, nëse Migjeni
i takon letërsisë shqipe në sajë të gjuhës në të cilën ai
shkruan, stili dhe skeleti i mendjes së tij janë thelbësisht
sllavë. Ndeshemi me një fenomen të hibridizmit kulturor:
shpirtin sllav që flet shqip.”
Përpos kësaj, sipas Pipës, çështjen e identitetit të tij etnik
Migjeni e tematizon në mënyrë eksplicite në poezitë e
ciklit “Kangët e Përndimit”.
3. Së fundi, sipas një pikëpamjeje, e cila njëherësh pajtohet
me - e njëherësh kundërshton të dyja të parat, Migjeni nuk
është shprehur asnjëherë në veprën e vet mbi përkatësinë e
tij etnike, thënë më saktë, mbi përkatësinë e tij etnike sllave:
“[…] Migjeni nuk e kujtoi kurrë zanafillën e vet.”
Ç’do të mund të thuhej më tej në këto kushte?
IX.
Mbi bazën e vëzhgimeve të kryera deri këtu ne jemi
tashmë të bindur:
1. se Millosh Gjergj Nikolla është ndeshur fort përgjatë
jetës me problematikën e identitetit të vet etnik, çka na afron
me tezën e Pipës si dhe me tezën e Shuteriqi-Lukajt;
2. se kjo problematikë gjendet e mishëruar në veprën e
tij letrare, çka na largon prej tezave të Luarasit, të Zeqos,
të Kadaresë etj. dhe na afron sërish me atë të Pipës;
3. se në veprën letrare të Migjenit nuk pasqyrohet
drama e përkatësisë etno-identitare të autorit: dramë të
tillë nuk ka, apo nëse ka pasur ajo është zgjidhur kaherë,
përpara se Millosh Gjergj Nikolla të nisë të krijojë veprën
që njohim;
4. se përkundër dramës në këtë vepër gjen reflektim
zgjidhja a ndriçimi që autori i jep problemit të identitetit të
vet etnik, si dhe të identitetit të grupit në të cilin bën pjesë,
pikëpamje që na ndan nga Pipa;
5. se kjo zgjidhje nuk shkon në vijën e pranimit të një
ambiguiteti etno-identitar, aq më pak të një dysie etnoidentitare,
çka na çon në kundërshtim përfundimtar me
një pjesë të tezës së Pipës dhe na afron me thelbin e pikëpamjes
së Luarasit si dhe të asaj të Kadaresë, kur ai flet
për ‘zgjedhje të sinqertë, të thellë, të plotë’;
6. se problematikën e identitetit të vet etnik Migjeni nuk
e trajton asfare në poezitë e ciklit “Kangët e Përndimit”,
siç ngulmon Pipa, por në poezinë “Kangë në vete”, veçse
krejt ndryshe nga ç’pretendojnë Shuteriqi, Luka, Bala,
Janura, Zeqo etj.
Së pari, prej këtyre përfundimeve sikur del se të gjithë
kanë pjesërsisht të drejtë e njëherësh janë pjesërisht në
gabim. Pikërisht kështu: e vërteta e komplikuar e identitetit
etnik të Migjenit shfaqet si shumë e të vërtetave të
pjesshme të shpërndara. Veçse jo si një shumë mekanike:
këtyre të vërtetave u mungon një përbërës, përbërësi që
ka aftësinë t’i lidhë ato – pjesët në një të tërë jetësore.
Së dyti, siç shihet, thelbi i tezës sonë përmblidhet në përfundimin
e fundit. Argumentimi i këtij përfundimi lyp demonstrimin
e pambështetësisë të tezës së Pipës nga njera anë
dhe, nga ana tjetër, shtjellimin e një skeme të re interpretuese
të poezisë “Kangë në vete”, të ndryshme nga skemat
interpretuese të Shuteriqit, Lukës, Janurës, Zeqos etj.
Me çështjen e parë, pra me kritikën e interpretimit
që Pipa i bën poezive të ciklit “Kangët e Përndimit” nuk
do të merremi këtu. Ne synojmë të provojmë ndërkaq se
shqetësimet mbi problemin e identitetit etnik Migjeni i reflekton
ekskluzivisht në poezinë “Kangë në vete”, pra në
asnjë krijim tjetër të tij. Nëse dëshmohet besueshmërisht
e argumentuar kjo hipotezë, paradigma pipaiane është në
mënyrë implicite e qortuar. Ndërkaq, paradigmat shuteriqiane,
zeqojane etj. duhet edhe në vijim të qortohen në
mënyrë eksplicite.
X.
E kemi cilësuar tekstin poetik migjenian – tekst konspektiv,
me çka kuptojmë atë tip teksti që mundëson një
maksimum të domethënieve përmes një minimumi të
shenjave gjuhësore.
Teksti konspektiv, për vetë natyrën e tij, ofron një
shumësi maksimale nga të cilësuarat Leerstellen (‘vende’,
‘hapësira’, sekuenca tekstore ‘bosh’), për ‘mbushjen’ e të
cilave ai ‘i bën apel’ lexuesit.
Pyetjet që ne shtruam në pikën VII të sprovës e informacionet
që rrjedhin sosh, së toku me të tjera informacione
të shumta burojnë pikërisht prej këtyre Leerstellen. Për më
tepër, struktura e tekstit konspektiv ka një natyrë të tillë që
informacionet të cilat ai në një formë impicite emeton janë
me lehtësi ndërsubjektivisht të verifikueshme.
Le të bëjmë ekspicit ndonjë tjetër prej këtyre informacioneve
të ‘fshehur’. Themi ‘ndonjë tjetër’ pasi jo pak të
tillë ne zbuluam apo intriguam në pikën IV:
1. Kojshitë e unit lirik i drejtohen Vérit në gjuhë të huej.
Gjuha është e huej për kë? Pa dyshim ajo është e huej për
kojshitë, por edhe për unin lirik, si farefis i tyre. Duke qenë
ndërkaq gjuha e Vérit.
2. Gjuha me të cilën kojshitë flasin me Vérin, është e
huaj, jo amtare si të thuash për ta, por ata ama e flasin
dhe e kuptojnë. Kojshitë komunikojnë edhe në atë gjuhë
të huej, siç del se e kupton dhe komunikon edhe në të po
ashtu vetë uni lirik.
3. Fjalët e premtimet me acarrim që Véri u thotë e u bën
kojshive shqiptohen natyrisht në këtë gjuhë të huej, në
gjuhën e Vérit. Është uni lirik në rolin e interpretit ai që na
i sjell ato në gjuhën tjetër, në gjuhën e tekstit, gjuhë e cila
i bie të jetë gjuha e unit lirik dhe e kojshive, gjuhë e huej
për Vérin ndërkaq.
4. Kojshitë e unit lirik i karakterizon një amnezi e plotë.
Është Véri që u rrëfen atyre për stërgjyshnat. Kojshitë nuk
kanë kujtesë historike, a më saktë kujtesa e tyre historike
është robinë e Vérit. Përkundrazi uni lirik e ka këtë kujtesë,
vëçse ajo është e përkundërt me kujtesën që Véri u fal
me açarrim kojshive. Dhe duhet të jetë bash kjo humnerë
kujtesash që ushqen qoftë agresivitetin e Vérit ndaj unit
lirik, qoftë rezistencën e tij, qoftë satirën e dhimbshme të
tij ndaj kojshive - farefis.
5. Véri është një fuqi shekullore, e pandryshueshme,
përderisa ai ka fryrë njësoj siç fryn tani edhe në kohën
e stërgjyshnavet të kojshive, pra këtu e shekuj më parë.
Kujtesa e tij është totale, synimi i tij është i njëjtë.
6. Véri është vërtet një fuqi shekullore, veçse në raportet
e tij me kojshitë duket se ka në mes një ndërprerje. E
thënë më qartë, përdërisa Véri u sjell ndërmend nipavestërgjyshnat,
duket se lidhjet e Vérit me kojshitë, për të mos
thënë synimet e Vérit ndaj kojshive kanë qenë posaçërisht
të fuqishme në dy momente: në krye të herës, në kohën e
stërgjyshnave dhe tani, në kohën e nipave. Përndryshe do
të duhej të bëhej fjalë edhe për gjyshër, edhe për etër.
7. Kjo ndërprerje në mes, kohësisht mjaft e gjatë, duhet
të jetë shkaktuar jo për vullnet të nipave, aq më pak të
Vérit, por për vullnet të fuqive a ngjarjeve eprore, të cilat
duhet t’ia kenë bërë të pamundur Vérit të fryjë drejt kojshive
të unit lirik pa pushim.
8. Ndërprerja megjithatë nuk duhet të ketë qenë e plotë,
pasi, të ishte ashtu, gjyshërit dhe etërit do t’u kishin lënë
ndopak kujtesë, një tjetër kujtesë ndoshta, një kujtesë pa
Véri nipave. Një kujtesë të tillë nipat nuk e kanë, prej nga
del se kujtesa e gjyshërve, e etërve ka qenë po ashtu një
kujtesë me Véri.
9. Shtëpitë e kojshive të unit lirik së toku me shtëpinë
e këtij të fundit janë i gjithë vendi drejt të cilit fryn Véri?
Natyrisht jo. Së pari, pse po të ishte kështu, Véri, nëse
mbajmë parasysh dashamirësinë e pacak të kojshive të
unit lirik ndaj tij, do të qe krejt si në shtëpi të vet, s’kishte
pse të hynte si hajn e as të premtonte diç me acarrim; së
dyti, pse përtej komshijve – krejt të afërmve hapësinorisht,
sado i vogël qoftë vendi, ka gjithnjë banorë të tjerë, jo
komshij, të ndodhur më larg e akoma të tjerë ende më larg.
Tani shtrohet pyetja: ç’gjuhë e ç’atdhe e ç’fe duhet të kenë
këta banorë të tjerë të vendit? Të njëjtën gjuhë me kojshitë
e unin lirik – gjuhën e vendit, por kojshitë e uni lirik kanë
edhe një gjuhë tjetër – gjuhën e Vérit; të njëjtin atdhe me
atdheun e kojshive e të unit lirik – atdheun e vendit, por kojshitë
“kanë” edhe një “tjetër atdhe” – atdheun e Vérit; të
njëjtën fe me fenë e kojshive e të unit lirik? Jo, pse kojshitë
e uni lirik kanë të njëjtën fe me Vérin. Dhe ky, pikërisht në
emër ‘të gjuhës së përbashkët’ – të huej ama për kojshitë,
në emër ‘të atdheut të përbashkët’ – sipas fjalëve të Vérit
ama, e siç duket, sidomos në emër ‘të fesë së përbashkët’,
e cila nuk mund të jetë si atdheu e gjuha ‘e dyfishtë’, i nxit
me acarrim e premtime të kristalta kojshit (e unin lirik) të
bëhen fli si stërgjyshnat. Kundër kujt? Kundër kujt tjetër
përpos kundër banorëve të tjerë të vendit?
XI.
Skemat interpretuese të trajtuara më lart jo vetëm që
nuk i qëndrojnë siç u pa kritikës në mëse një rast, jo vetëm
nuk u japin përgjigje një vargu pyetjesh të domosdoshme
që teksti shtron, jo vetëm nuk ‘ndriçojnë’ informacionet
e ‘fshehura’, por nuk marrin në shqyrtim edhe një varg
çështjesh ‘formale’, të cilat një analizë tekstore e kujdesshme
e poezisë do t’i bënte të detyrueshme.
Në bazë të këtyre çështjeve qëndrojnë disa agramatikalitete,
apo thyerje të normës gjuhësore (grafematike,
fonetike, morfologjike, semantike, sintaksore) e të asaj poetike.
Një pjesë e tyre janë ‘eleminuar’ në procesin e transmetimit
të tekstit nga njëri botim në tjetrin, sipas formulës
lasgushiane ‘gabohen përsëri gabimet e gabuara dhe
shtohen të tjera gabime’. Eleminimi i agramatikaliteteve,
veçanërisht të rëndësishëm në rastin e veprës migjeniane
e posaçërisht të rëndësishëm, madje thelbësorë për
leximin mbushamendas të poezisë “Kangë në vete”, është
përligjur, kur heshturazi kur në mënyrë të shprehur, me
bindjen se tekstet e Migjenit përmbajnë shumë ‘gabime
gjuhësore’, rrjedhojë kjo e ‘mosnjohjes dhe e moszotërimit
mirë të shqipes’ prej tij.
Kemi pasur rastin të vemë në dukje lidhur me këtë
çështje se të ashtuquajturit ‘gabime’ në tekstet e Migjenit
janë në shumicën e rasteve funksionalë.23
Një shkollë e interpretimit na mëson ndërkaq se pikërisht
në deformime të tilla, në devijime të tilla të normës
mund të fshihet kryeçelësi, zbulimi dhe përdorimi i të cilit
do të na lehtësojë dekodifikimin ndërsubjektivisht të verifikueshëm
të mesazhit tekstor, afrimin kah intentio operis
dhe përmes tij pastaj kah intentio auctoris.24
Për ç’deformime është fjala?
XII.
Në krye të herës le të themi se teksti i poezisë “Kangë
në vete”, i dhënë në pikën VI të kësaj trajtese nuk pasqyron
vullnetin autentik të autorit. Ai përmban një varg variantesh
të redaktimit e të transmetimit, të cilat, siç do të
shihet në vijim, vullnetin autorial e kanë deformuar jo pak.
Kemi pasur mundësinë të sigurojmë autografin e poezisë,
të cilin e riprodhojmë besnikërisht më poshtë:
KANGË NË VETE
Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë,
dhe si hajn në shtëpijat e kojshive hynë -
edhe për çudí
këta kojshitë e mi
5 sa mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere
ato në gjuhë të huej i thonë: mirë se erdhe!
Véri frynë dhe me acarrim u premton pallate te kristalta
kojshive të mijë që u a kande shum andrrat e thata -
dhe u thotë kështu:
10 stërgjyshnit e ju’
qenë fatosa të vertetë dhe u banë flîja
për fé dhe atdhé dhe i merituen këto premtimet e mija.
Dhe kojshitë e mi që i kam far’e fis,
nipat e stergjyshnavet meleza dhe te letë,
15 nipa donë me mbetë,
nipa të vertetë
me atdhe e fé ndër andrrat e thata
që t’i meritojnë premtimet e kristalta.
Véri frynë pa mshirë, si veri që frynë;
20 unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të hyjnë
me m’a fikë ket dritë
me m’a ngrî ket shpirt
me m’a dridh për ndjesijë tjetër
me m’a joshë me andërr të vjetër.
Me karaktere të nxirë kemi shenjuar ato vargje, ato
sintagma a fjalë, të cilat, në radhë të parë kanë pësuar
deformimet më të rënda, e të cilat, njëherësh përmbajnë
a reflektojnë agramatikalitetet a thyerjet kryesore të normave,
ku do të përqendrohet vëmendja jonë pas pak.
Me karaktere të pjerrët sinjalizojmë ndërkaq sintagma
veçanërisht të rëndësishme për skemën tonë të leximit të
poezisë.25
XII.
Kemi identifikuar në poezinë “Kangë në vete” gjashtë
tipe agramatikalitesh a thyerjesh të normave:
a. Thyerje të normës poetike
Agramatikaliteti poetik – term pune ky – ka lidhje me
faktin e pazakontë, për të mos thënë unikal, të ndërtimit të
një cikli poetik me një poezi të vetme në përbërje. Kemi pra
një thyerje të çuditshme, në mos krejt të pakuptueshme të
një norme universale.
E lehtëson disi anormalitetin fakti se “Kangë në vete„
nuk lajmërohet si cikël i veçantë, siç do të duhej, në krye
të vëllimit, por ndahet, dhe nuk kishte si të mos ndahej e të
ishte njëherësh vizualisht e veçuar prej ciklit paraardhës
“Kangët e Përndimit„ si të gjithë ciklet e tjerë (normalë)
me një fletë, e cila mban titullin e „ciklit“, të njëjtë me të
poezisë së vetme të tij “Kangë në vete„.
“Kangë në vete„ si titull i ciklit, në kuptimin “Kangë e
veçuar„, e ndarë prej simotrave“, „havaz më vete“ (Shuteriqi)
mundëson diferencimin e poezisë homonime prej
të tjerave, në kontekstin e vëllimit. Ndryshe, në ç’tjetër
mënyrë mund të realizohej ky diferencim? Nga kjo perspektivë
agramatikaliteti zbutet edhe më. Autori s’ka ndërmend
të lajmërojë një cikël të ri, që në thelb nuk ekziston,
por veç të njëmendësojë ndarjen, veçimin e njërës prej
poezive të vëllimit nga të tjerat, gjë vërtet e pamundur në
një tjetër mënyrë dhe me një titull tjetër.
Veçse këtu lind pyetja: “Kangë në vete” në kuptimin
“kangë e veçuar” mirëqëndron si titull cikli, por ç’kuptim do
të kishte sintagma si titull poezie? Kjo e fundit është veçuar
tashmë nga të tjerat; përse do të duhej të veçohej, përmes
titullit, për të dytën herë dhe për më tepër, formalisht
në të
njëjtën mënyrë a me të njëjtin mjet? Dhe ç’mund t’i thotë
lexuesit të një “kange” një titull i tillë, “kangë e veçuar”?
Si titull poezie në përgjithësi dhe akoma më tepër si titull
i poezisë në fjalë, sipas nesh, një sintagmë e tillë ngjan e
pakuptueshme, për të mos thënë e pamundshme: është krejt
jashtë konceptit migjenian të titullimit të krijimeve të veta,
titujt e të cilëve, pa asnjë përjashtim, sintetizojnë në një trajtë,
të themi, kerygmatike matricat bazë të teksteve gjegjës.
Nga kjo perspektivë, titulli i poezisë që veçohet nga të
gjitha të tjerat, do të duhej të ndiçonte në mënyrë sintetike
pikërisht shkakun e këtij veçimi. E këtë ndriçim sintagma
“Kangë në vete„ (si titull i poezisë) në kuptimin “kangë e
veçuar”, nuk e jep: ajo na ofron përkundrazi një tautologji
absolute: kjo është një këngë e veçuar sepse është një
këngë e veçuar.
Sipas mendimit tonë, të cilin do të përpiqemi ta shtjellojmë
më pas, sintagma “Kangë në vete„ tjetër gjë shënjon si
titull i ciklit dhe tjetër gjë si titull i poezisë homonime me të.
b. Thyerje të normës sintaksore
V.1: Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë. Sintaksorisht
një varg krejt i pazakontë ky, i ngatërruar. Nuk do të ishte
i tillë nëse pjesa e dytë e tij do të përsëriste, në trajtë të
përforcuar, informacionin që jep e para. Në të vërtetë nuk
kemi një sqarim, por një krahasim, çka e bën shprehjen
pothuaj tautologjike (veriu fryn pa mëshirë, si veriu që
fryn). Nuk do të kishim një situatë të tillë nëse do të mungonte
përemri lidhor “që”, mungesë e cila do ta transferonte
theksin logjik të sintagmës nga fjala “fryn” tek fjala
“véri” për t’i dhënë asaj kuptimin “si(ç) véri frynë” (veriu
fryn pa mëshirë, si(ç) fryn veriu. Do të theksohej në këtë
rast cilësia inherente e objektit, ‘pamëshirësia’. Fjalëza
“që” e bën ndërkaq transferimin e theksit logjik të pamundur
dhe vargun, ashtu siç është, në vështrimin e parë, të
pakuptueshëm.
c.Thyerje të normës sematike
V.20: unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të hyjnë.
Fjala ‘rreze’ do të duhej të kishte këtu padyshim si kuptim
të parë atë të fjalës ‘reze’ – ‘shul’ a ‘rrip i shkurtër hekuri
me një grep, që mbërthehet në derë, në dritare etj. për
ta mbyllur, duke e futur grepin në një unazë”26. Veçse
jo vetëm në të folmen e Shkodrës e në gegnishten veriperëndimore
në përgjithësi, por në asnjë nga të folmet
e shqipes, ‘rreze’ nuk del si variant fonetik i ‘reze’. Kemi
të bëjmë me një dukuri të idiolektit të veprës. Reze është
‘shndërruar’ në rreze. Konteksti i ngushtë vargor ‘e detyron’
trajtën ‘rreze’ të shenjojë atë çka ‘reze’ shenjon – e
kështu ajo mund të konsiderohet një variant fonetik autorial
i kësaj fjale, por, siç do të përpiqemi të provojmë në
vijim, trajta ‘rreze’ shenjon njëherësh atë çka për shqipfolësin
nuk mund të mos shenjojë: “fill i hollë drite”27.Ky
agramatikalitet i dyfishtë semantiko-fonetik është i qëllimtë,
pra mëse funksional në strukturën e përgjithshme
të poezisë.
d.Thyerje të normës morfologjike
1. v.19: unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të
hyjnë. Kryefjala në njëjës (Véri frynë pa mshirë…) në vargun
pararendës, e përforcuar kjo me trajtën e shkurtër ‘i’
( unë i a mbylla…) do të kërkonte doemos kallëzuesin po
në njëjës (mos të hynë), siç është fundja edhe në vargun e
dytë dhe siç është redaktuar pothuaj në të gjitha botimet
e poezisë duke supozuar se kemi të bëjmë një lajthitje të
autorit. Do të shohim se edhe në këtë rast ‘lajthitja’ është
e vetëdijshme dhe plotësisht funksionale.
e. Thyerje të normës fonetike
V.19: Véri frynë pa mshirë, si veri që frynë; kemi këtu
dy variante fonetikë të fjalës me të cilën nis vargu. Variantit
normativ ‘Véri’ të gegnishtes veriperëndimore i rri
përkundër varianti jonormativ ‘veri’ (variant ndërkaq i
përgjithshëm i toskërishtes dhe i vetmi normative i shqipes
standarde), i cili, pa shenjën diakritike mbi grafemën
‘e’ nuk mund të shqiptohet ndryshe veçse me theks në
rrokjen fundore, pra si ‘verí’.
f. Thyerje të normës grafematike
V.17: me atdhe e fé ndër andrrat e thata. Është fjala për
mungesën e shenjës diakritike mbi grafemën ‘e’ tek ‘atdhe’,
fjalë e cila pesë vargje më lart del në trajtën ‘atdhé’:
për fé dhe atdhé dhe i merituen këto premtimet e mija.
Në të vërtetë kemi të bëjmë këtu me një agramatikalitet
grafematiko-fonetik, pasi mosprania e shenjës diakritike
shënjon edhe një ndryshim kuantitativ: zanorja e gjatë ‘é’
tek ‘atdhé’ (v.12) është ‘rrëgjuar’ në zanoren normale ‘e’
në v.17: me atdhe e fé ndër andrrat e thata. Mund të mendohet
se kemi të bëjmë me një harresë e rëndomtë të autorit
në procesin e redaktimit të tekstit. Sipas bindjes sonë
edhe ky agramatikalitet është funksional.
XIII.
Do të përpiqemi tani të ndriçojmë karakterin funksional
të agramatikaliteteve.
a. Funksioni i agramatikalitetit poetik
Si mund të shenjojë sintagma “Kangë në vete“ tjetër gjë si
titulli i ciklit dhe tjetër gjë si titull i poezisë homonime me të?
Migjeni mendojmë se ka shfrytëzuar aftësinë e sintagmës
“në vete” për të qenë ambivalente në vështrimin
semantik. Këtë interpretim tonin e përforcon fakti se, në
të gjithë veprën e poetit sintagma “në vete” nuk del asnjëherë
në kuptimin “e veçuar nga të tjerat”, por gjithmonë
në kuptimin “e një veprimi a gjendjeje në vetvete”: Kangë
Përndimi, kangë njeriu të dehun nga besimi në vete...;
Humba në vete vetvetiu…; zhytem në veten teme, fundosem
në një subjektivizëm më t’ekstremtë; Shëtis, shëtis
i fundosun në vete; Fjala misër përmbanë në vete legjenda…;
Sa fort Dila që i ndjen të 17 vjetët në vete!; Me ke
të rri, si të rri, e si të jetoj vazhdonte tue mejtue në vete; E
Kola […] në mjerimin e tij u qesh dhe tha në vete; M’u hiq!
- britte mâ shum në vete tue tundë kryet; E Lilusha thellte
në vete”; Bjerri besimin në vete.
“Kangë në vete” është pra një kangë e pëshpëritur
ndër vete, një monolog i brendshëm i unit lirik, përmes të
cilit ai nuk i drejtohet askujt, veç vetes, një kangë krejt e
vëçantë përballë të gjitha të tjerave, të cilat nuk e ndrydhin
‘në vete’, por e shpallin, madje buçimshëm mesazhin.
Përse ky diskrecion kaq i madh i poetit? Arsyeja duhet
të jetë ekzistenca e një problemi të madh, krejt të veçantë,
thellësisht intim, absolutisht të rëndësishëm, të pashmangshëm,
e një problemi veç kësaj, që duhet e mund të trajtohet
vetëm një herë, vetëm në një poezi. Cili mund të jetë ky
problem? Ka ardhur radha tashmë të sqarohet
b. Funksioni i agramatikalitetit sintaksor
Pakuptueshmëria e ngatërrimi hutues sintaksor i vargut
të parë të poezisë (Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë,)
mund ‘të shmangen’ vetëm përmes dy ‘rrugësh’:
1. të pranojmë se Véri i parë simbolizon diçka të ndryshme
që nuk ka fare të bëjë me vérin e dytë - atë (erën) që
fryn. Por teksti vetë ‘nuk ka fuqi’ të na tregojë se ç’është
pikërisht kjo diçka;
2. të pranojmë se kemi të bëjmë me dy homonime, se
Véri i parë denoton diçka krejt tjetër nga ç’denoton véri
i dytë. Por në shqipen një homonimi e tillë nuk njihet. Veç
në mos paçim të bëjmë me një homonimi bilinge! Në të
vërtetë kemi bindjen se kështu është.
Të arsyetojmë: Kojshitë i drejtohen Vérit në gjuhë të
huej. Véri është pra diçka e huaj, një fuqi e huaj të themi.
Por emri i një diçkaje të huaj, së cilës i drejtohemi në gjuhë
të huaj, në gjuhën e vetë diçkasë, duhet të jetë normalisht
a domosdoshmërisht fjalë e asaj gjuhe.
Por e cilës gjuhë? Në cilën gjuhë bashkimi tingullor Véri
ka një kuptim, ekziston si fjalë më vete? Véri është njëra
nga trajtat e paradigmës së lakimit të fjalës së serbokroatishtes
véra (= fe, religjion, besim): vér-a, vér-e, vér-i,
vér-u, vér-o, vér-om, vér-i28. Shërben si argument i fortë në
mbështetje të kësaj hipoteze vargu 5 i poezisë: “sa mirë e
presin... megjithse nuk asht ditë vere”. Mbi anormalitetin
e këtij vargu në kontekstin e tërë strofës, nëse supozojmë
se Véri simbolizon fashizmin apo një fuqi tjetër, të çfarëdoshme
– kjo nuk ka rëndësi, por e cila është doemos e
rrezikshme, e pamëshirtë, ne patëm rastin të bëjmë fjalë
më lart. Hipoteza jonë e shmang ndërkaq këtë anormalitet.
Kujtojmë që vere (vére) është po ashtu një trajtë e paradigmës
së lakimit të fjalës serbokroatishte véra. Vargu 5
do të mund të lexohej në këtë kontekst edhe kështu: “sa
mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere”=megjithse
nuk asht ditë kremte, ditë feje, ditë feste fetare, ditë në
të cilën Véri (=struktura fetaro-kishtare ortodokse e ritit
sllav, [e ritit të bashkësisë ortodokse të Shkodrës]) nuk
mund të mos jetë e mirëpritur.”
Por ajo, në të vërtetë, tradicionalisht ka qenë strukturë
politiko-fetaro-kishtare, bërthama e serbizmit si fuqi shoviniste,
në radhë të parë ndaj shqiptarëve, që nga kohët
e Perandorisë së Nemanjëve, me detyrë asimilimin fetar
dhe etno-kulturor të tyre.
Për ne teksti, në mënyrë gati të pashmangshme, na çon
në përfundimin se me Véri aty simbolizohet jo fashizmi e
as ndonjë ‘izëm’ tjetër përveçse shkurt e qartë serbizmi.
c. Funksioni i agramatikalitetit semantik
V.20: unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të hyjnë.
Është fare e qartë tani që një pjesë e fjalëve-kyçe të poezisë
bartin detyrimisht krahas kuptimit të drejtpërdrejtë edhe një
kuptim të figurshëm. Por ato duhet të jenë ‘të afta’ për këtë.
Dhe nëse nuk qëllojnë ashtu duhet ‘të aftësohen’ përmes
deformimit për një funksion të tillë të dytë. Ky është rasti
i fjalës reze, e cila duke mos mundur të hyjë, siç është, në
lidhje koherente edhe me aspektin e figurshëm të fjalëve
që e rrethojnë: shtëpijat (=hapësirat a banesat e shpirtit),
derë (=portë e banesës së shpirtit), Véri (=erë shpirtërore
tjetërsuese) etj. ‘shpërndërrohet’ në rreze.
d. Funksioni i agramatikalitetit morfologjik
V.20: unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të hyjnë.
Tashmë Véri i ka bërë tërësisht për vete kojshitë e unit lirik,
të cilët nipa donë me mbetë, nipa të stergjyshnavet meleza
dhe të letë. Véri e kojshitë janë pra një. Këta jo vetëm
janë tjetërsuar, jo vetëm identifikohen me Vérin, por edhe
i bashkohen atij në betejën për tjetërsimin e unit lirik që ka
vendosur të rezistojë. Pikërisht ky konfiguracion i ri shenjohet
në mënyrë të përkryer përmes mospërputhjes së
kallëzuesit në shumës hyjnë me kryefjalën në njejës Véri.
e. Funksioni i agramatikalitetit fonetik
V.19: Véri frynë pa mshirë, si veri që frynë. Le ta përqasim
edhe një herë këtë me vargun nistor të poezisë: Véri
frynë pa mshirë, si véri që frynë. Ne nuk e dinim në krye
të herës se ç’ishte Véri. Përpos të tjerash, edhe ‘turbullimi’
sintaksor i këtij vargu ishte njëri ndër sinjalet që na
e mundësoi zbulimin. Tashmë që ne e njohim identitetin e
Vérit, nevoja për ‘turbullim’ sintaksor nuk ekziston më. Nuk
ka pse të ekzistojë më homonimia bilinge, mundësuese e
turbullimit. Kështu véri duhet të bëhet e bëhet veri, me
theks pra në rrokjen fundore.
f. Funksioni i agramatikalitetit grafematik
V.17: me atdhe e fé ndër andrrat e thata. Renditja e ndryshme
e fjalëve fe, atdhe, në këtë varg përqasur me v.12: për
fé dhe atdhé dhe i merituen këto premtimet e mija, si dhe
“rrëgjimi” i ‘e’-së së gjatë në fjalën atdhe shenjojnë ndryshimin
mes dy epokave në raportet e Vérit me kojshit: të epokës
së raporteve me stërgjyshnat e të epokës së raporteve
me nipat, çështje për të cilën folëm në pikën X.6. Në epokën
e parë del se të rëndësishëm kanë qenë të dy përbërësit [të
dy të theksuar, zanorja fundore e gjatë], por i pari në radhë
ai i fé-së. Në epokën e dytë, kalohet shpejt në shqiptimin
e atdhe [zanorja fundore jo e gjatë], kështu që përbërësja
fé, ndonëse e dyta, del sërish kryesorja. Ne theksuam në
pikën VII.2 që Véri mund të hyjë si hajn në shtëpijat e kojshive,
ndonëse krejt i mirëpritur prej tyre, vetëm “nëse ka
një ndalim, madje një ndalim të fortë. Nëse ndaluesit nuk
janë kojshitë – të zotët e shtëpive, cila duhet të jetë fuqia
ndaluese? Ku ndodhet ajo?”. Mbetet që fuqia ndaluese të
jetë një atdhe tjetër, atdheu ku tash nipat ndodhen, kundër
të cilit Véri lufton, e për rrjedhojë lidhja e vetme ‘esenciale’,
e pacënuar mes Vérit e kojshive të ketë mbetur fé- ja.
Problem në linjën e skemës sonë të leximit mund të
paraqesë epiteti meleza i vargut 14: “Dhe kojshitë e mi
që i kam far’e fis, / nipat e stergjyshnavet meleza dhe te
letë,”. Shuteriqi e Luka i japin fjalës përkatësisht kuptimet
‘kodoshë, rrufjanë’ e ‘dallaverexhinj, të pabesë’.29 Veçse,
ndërkaq, kemi edhe një kuptim tjetër, më të përhapur e
më të përgjithshëm të fjalës ‘melez’, kuptimi i cili hyn në
rezonancë pikërisht me idenë që ne po kundërshtojmë,
atë të një përkatësie etno-identitare të dyfishtë: “Melez,-
e mb. 1. I lindur nga prindër që u përkasin dy racave të
ndryshme, mulat; që ka dalë nga kryqëzimi i dy racave të
ndryshme, i përzier; hibrid. Racë meleze. Fytyrë meleze.„
Nëse përcaktori melez do të kishte vërtet kuptimin i përzier,
hibrid, vështruar nga pikëpamja e koherencës kuptimore,
strofa e tretë semantikisht do të dilte mëse të turbullt. Dhe
me të vërtetë, nëse stërgjyshnit kanë qenë, po themi etnikisht
të përzier, si do të mund të lexoheshin vargjet: E këta
kojshitë e mi [...]/nipat e stërgjyshnavet meleza dhe të letë/
nipa donë me mbetë/nipa të vertetë/me atdhe e fe ndër andrrat
e thata/që t’i meritojnë premtimet e kristalta. Pra nipat e
stërgjyshërve të përzier (etnikisht) dhe të lehtë (nga mendja)
duan të mbeten nipa të vërtetë, edhe ata si stërgjyshërit pra,
të përzier (etnikisht) dhe të lehtë (nga mendja).
Shtrohet pyetja: a mund të kemi dy epitete të bashkërenditur,
njëri prej të cilëve me karakter absolutisht
tregues (melez = i përzier etnikisht) ndërsa tjetri me karakter
absolutisht vlerësues (i letë = që i sheh gjërat në
mënyrë të përciptë, që nuk gjykon thellë, që nuk i merr
punët në mënyrë serioze, mendjelehtë31), për më tepër kur
këto cilësi mëtojnë t’i kenë edhe të tjerë? Për t’u shprehur
më qartë, është e plotëkuptimtë të thuhet: “nipat duan të
mbeten të lehtë (nga mendja) ashtu si stërgjyshërit e tyre;
por sa kuptim ka të thuhet: „nipat duan të mbeten melezë,
etnikisht të përzier, ashtu si stërgjyshërit e tyre?“ E tërë
strofa i mëshon aspektit qartësisht vlerësues në linjën
ironike, kështu që një element me një përmbajtje absolutisht
treguese aty do të ishte një trup i huaj, një trup i huaj
të cilin konteksti semantik i strofës nuk e pranon. Mbetet
të pajtohemi se fjala meleza ka në varg përmbajtjen kuptimore
që asaj i japin Shuteriqi e Luka.
XIV.
Është krejt i qartë, sipas nesh, në kontekstin e të gjitha
vlerësimeve të bëra deri më tani, konfiguracioni i botës
poetike të unit lirik në poezinë “Kangë në vete”. Por le t’i
risjellim në vëmendje disa prej elementeve kryesore të
këtij konfiguracioni duke i përqasur tash me elemente të
botës së autorit empirik, Millosh Gjergj Nikollës.
1. Véri përfaqëson një fuqi agresive – teksti, sipas nesh,
mundëson identifikimin e saj me serbizmin – që ka synuar
e synon akulturimin fetar dhe etnik të një bashkësie tjetër
(shqiptare në thelb, përderisa njëra prej gjuhëve të saj,
jo e huaja, na thotë po teksti, është gjuha e tekstit vetë,
shqipja) përreth unit lirik. Kjo veprimtari e Vérit ka qenë e
vazhdueshme, por e përqendruar në dy epoka: a. në një
epokë të hershme, paradisashekullore, të stërgjyshnavet
dhe b. në epokën e tashme – e të tashmes së tekstit – në
epokën e nipave e të unit lirik.
Një pjesë e kojshive të unit lirik (stërgjyshnat e nipat) i
janë nënshtruar, nën presionin agresiv të Vérit, krejt akulturimit
fetar, më shumë a më pak akulturimit etnik dhe njëfarësoj
atij gjuhësor.
Ballafaqimi i botës së sllavëve të Jugut me botën iliroarbëroro-
shqiptare njeh, deri në kohën e Millosh Gjergj
Nikollës, dy epoka kruciale: a. epokën e Perandorisë së
Nemanjëve e të Car Dushanit dhe b. atë të pas themelimit
të shtetit të pavarur shqiptar. Në të dyja epokat është kisha
serbe – bariqendër politike e shtetit serb – bërthama e serbizmit
si fuqi shoviniste, në radhë të parë ndaj shqiptarëve
me detyrë asimilimin fetar dhe etno-kulturor të tyre.
A.
“Zgjerimi i shtetit serb në drejtim të viseve shqiptare
përbën një konstante të politikës së tij në mesjetën e
mesme (shek. XII-XIV).32
“S’ka dyshim që kur flitet për gjendjen e trevave shqiptare
nën sundimin serb, lind nevoja të bëhet që në fillim
një dallim midis atyre që e përjetuan atë në një mënyrë të
zgjatur, siç qe rasti i trevave veriore, dhe atyre që hynë
në përbërje të shtetit serb për një periudhe të shkurtër
disavjeçare. […] Ndryshe nga ç’ndodhi me trevat shqiptare,
greke etj., në jug të tyre (të Kosovës, Malit të Zi
(Zetës) e të Maqedonisë veriore – K.J.), ku pushtimi serb
qe një fenomen kalimtar e si i tillë kaloi pa lënë pasoja
të qëndrueshme, në këtë brez verior ku realizoheshinn në
mesjetë kontaktet e popullsisë autoktone shqiptare me
popullsitë e ardhura slave, sundim i tejzgjatur dyshekullor
i shtetit serb u pasqyrua në ndryshime të ndjeshme në
fushat shoqërore, politike e etnokulturore.”33
“Shenjat evidente të një politike të caktuar fetare (dhe
jo vetëm fetare) të shtetit serb, që e vinte këtë ballëpërballë
me popullsitë e nënshtruara shqiptare, duken që në
[…] Kodin e Stefan Dushanit, hartuar, siç dihet, më 1349.
Në nenin 6 të këtij neni lexohet: “[…] Në qoftë se ndonjëri
nuk dëgjon të konvertohet në besimin e vërtetë, ai do të
dënohet me vdekje, siç parashkruhet në veprat e Etërve
të Shenjtë […]. Kush nuk do të konverohet do të humbasë
krejt pasurinë e tij, kurse ai që do të kthehet në fenë e vërtetë
do ta marrë përsëri pasurinë e konfiskuar.”34
“Këmbëngulja e katolikëve dhe e ortodoksëve të ritit bizantin
për të ruajtur identitetin e vet fetar, për të cilin flitet
aq qart në Kodin e Dushanit, ishte në radhë të parë këmbëngulja
e një popullsie joserbe për të ruajtur identitetin e
vet etnokulturor.”35
B.
“Në bazë të marrëveshjes së tutelës së pakicave nga
ana e Lidhjes së Kombeve, që Shqipëria e kishte nënshkruar,
këto pakica kishin të drejtë të kishin priftërinj të kombësisë
e të gjuhës së vet. Një muaj para Kongresit të Beratit,
Visarion Xhuvani, arkimandrit i Durrësit dhe metropolit
i ardhshëm i Kishës ortodokse shqiptare, kish mundur të
siguronte nga qeveria e Tiranës pëlqimin për emërimin e
ardhëm të një peshkopi serb, Viktor, për pakicën slave të
Shkodrës. […] Por historia e peshkopit serb u sugjeronte
edhe grekëve dhe rumunëve të paraqitnin kërkesën për
priftërinj për pakicat e tyre në Shqipëri. […] Autoritetet e
Tiranës u frikësuan nga krijimi i një gjendjeje e cila, nag
pikëpamja e tyre, ishte fort e rënduar dhe sigurisht më
e keqe nga e mëparshmja: jo vetëm grekët do të kishin
përsëri peshkopë të tyre në Shqipëri, pasi vitet e fundit
ishin përzënë andej që të gjithë, por edhe jugosllavët dhe
rumunët do ta kishin këtë të drejtë. Për një fare kohe qeveria
shqiptare mori në konsideratë hipotezën për të thirrur
një kongres të ri ortodoks që të shfuqizonte vendimet dhe
masat e atij të Beratit. Se sa qeveritarët e Beogradit e
kishin për zemër çështjen e peshkopit sllav të Shkodrës u
vu re porsa Tirana, që s’e kishte njohur ende Viktorin, kërcënoi
se do ta largonte jashtë kufijve. Jugosllavët për këtë
ishin të predispozuar të prisnin marrëdhëniet diplomatike
me shqiptarët, çka u shmang nga këta të fundit që kërkuan
ndërmjetësimin e Romës, Parisit e Londrës pranë interlokutorëve
të tyre dhe, më së fundi, pranuan qëndrimin në
Shkodër të Viktorit në cilësinë e “mikut” të Shqipërisë dhe
jo si prift i lidhur me patrikanën ortodokse serbe. Problemet
e pakicës së vogël sllave nuk ishin pa rëndësi as
për Beogradin, dhe as për Tiranën: trupat jugosllave kishin
qëndruar në Shqipërinë e veriut nga viti 1918 deri më 1921
dhe rreziku i vazhdueshëm i Shtetit të vogël shqiptar në
vitet e para të jetës së pavarur kish qenë ai i një copëtimi
të tij ndërmjet grekëve në Jug dhe sllavëve (Sërbisë, Malit
të Zi dhe pastaj Jugosllavisë) në Veri, për të mos përmendur
synimet e popujve të tjerë pak a shumë fqinj.”36
2. Uni lirik është krejt i vetëdijësuar mbi akulturimin e
pjesshëm etno-fetaro-gjuhësor të bashkësisë së vet, e
njeh historinë e këtij procesi të gjatë dhe sa i takon atij
vetë, është i rikulturuar etnikisht, në mbrojtje të shpirtit e
ndjesisë etno-identitare të origjinës.
“Më 28 qershor 1933, Seminari Orthodhoks i Shën Jan
Theologut në Bitolje (Monastir), me të drejtë publike, […]
e shpalli kandidat t’aftë për shërbim kishëtar, për mësim të
fesë, dhe për studime intelektuale të lartë në fakultete universitarë.
[…] Nga kjo kohë në Bitolje dimë me të vërtetë se
Milloshi, i cili ndjente dashuri të thellë për atdhenë e tij, ishte
shkruar shqipëtar në atë shkollë, e dinte që atëhere gjuhën
shqipe “siç e di çdo shkodran i shkolluar (për të përdorur
shprehjen e një bashkënxënësi tiranas atëhere në Bitolje),
hiqej shqipëtar; dhe grupi i studentëve shqiptarë, ndër të
cilët Milloshi kishte shokë të ngushtë Jordan Misjan, Mirko,
Nikolla dhe Zaharia Kadiqin, dhe Pandi Papanastasin nga
Pogradeci, e njihte për eksponentin e tij moral.”37
“Siç e përshkruan Pandi në ditar [R. Idrizi na bën me
dije se ka shfrytëzuar një ditar të P. Panastasit ruajtur nga
Lasgush Poradeci – K.J.], atij (Migjenit – K.J.) i kishte mbetur
në mend pohimi i udhëtarit francez Zhari, që thotë se
ndjenja kombëtare “ky nacionalizëm që ka mbijetuar dhe
fituar mbi turkun dhe që njihej mirë e fort në shek.XIX, më
i dukshëm ishte te shqiptarët. Nuk ishte as vetëm gjuha,
as vetëm tradita apo historia, apo vetëm feja, por është
koshienca kombëtare tek ata. Gjuha, feja, tradita, historia
shërbejnë për të formuar, për të ruajtur ose për ta rritur
ndërgjegjen kombëtare, porse ndjenja personale është
vendimtare dhe jeton tek ata.”38
3. Véri e së toku me të edhe kojshi-far’e fis synojnë ta
bëjë për vete unin lirik, ta tjetërsojë përmes premtimesh
dhe atë, por ky i kundërshton fort këtë përpjekje.
“Milloshin, Pandin, Jordanin, Teofanin, Vasilin e shokë të
tjerë i zinte mëngjesi duke diskutuar. Manastiri ishte treva që
ushqente intensivisht formimin e këtyre të rinjve. Çdo temë
që hynte në bisedat e tyre merrte një ngjyrë politike, merrte
një nerv patriotik […]. Milloshi merrte pjesë gjallërisht në
këto diskutime dhe e ndiente veten të çliruar plotësisht nga
ato ankthe dhe detyrime familjare. (nënv. Ynë – K.J.)”39
“Nga Podgorica po ay dajë që i pati nxjerrë bursën për
në seminar, përpiqet tani, ndoshat pa e pyetur fare të nipin,
t’i sigurojë një bursë për në fakultetin theologjik të Oksfordit
me anën e Kishës Autoqefale Shqiptare, me gjithë se
ay e dinte që më pare se Milloshi nuk dëshëronte të bëhej
prift. Këtë qëndrim të Milloshit ne e dime me të vërtetë nga
t’afërmit e tij. […] Siç e dimë, në pranverën e këtij viti (1933
-K.J.) u shtetëzuan gjithë shkollat në Shqipëri, si të minoritarëve
a të huajat, si ato klerikale a nën kontrollin e kishës.
Vraka është një fshat nja dy orë larg Shkodrës dhe përbëhej
atëhere nga nja tetëdhjetë familje bujqsh slave, të varfër e
të shfrytëzuar gjer në palcë; këto familje janë t’ardhura këtu
prej kohësh e mbajnë akoma gjuhën, zakonet e kostumet e
tyre, dhe shkollën, në të cilën jepeshin mësimet në gjuhën
sërbe. Ministria e dërgoi Milloshin në s hkollë të shtetëzuar
që t’i jepte tani mësimet në gjuhën shqipe.
Kur i erdhi Milloshit emërimi për këtu, konsullata e
Mbretërisë jugosllave në Shkodër u përpoq edhe një here
t’ia kthente mëndjen dhe e këshilloi përsëri të shkonte në
Jugosllavi, ku mund të shërbente si prift në Banat ose të
studjonte theologji në Beograd.”40
4. Ky qëndrim anti-Véri i unit lirik, qëndrim që duket paksa
i përveçëm, ngjall reaksionin e tërbuar qoftë të Vérit,
qoftë të (një pjese të) kojshive far’e fis.
“Kur i erdhi Milloshit emërimi për këtu, konsullata e
Mbretërisë jugosllave në Shkodër u përpoq edhe një here
t’ia kthente mëndjen dhe e këshilloi përsëri të shkonte në
Jugosllavi, ku mund të shërbente si prift në Banat ose të
studjonte theologji në Beograd.
Mirëpo Migjeni ju përgjegj me gjuhën e një patrioti,
duke thenë se, si shqiptar që ishte, dëshëronte të vihej në
shërbim të atdheut e të popullit të vet. Kështu ngjau që e
regjistruan në “librin e zi” të konsullatës; dhe së motrës
më së voglës fare, Olga Nikollës, që studjonte në Sarajevo,
në klasën e fundit të gjimnazit, ja prenë bursën ato dy
muaj para matures, pa i dhënë kurrfarë shpjegimi.
Në këtë qëndrim, në qëndrimin patriotik të Milloshit në
lidhje me shkollën shqipe, pra, gjejmë shkakun përse konsulli
Bozheviqi, sekretari i tij Nikoliqi, ndonjë fare e fis i tij që
simpathizonte me ata, si orthodoks a se vërtet me origjinë
Malazeze, ordhodhoksët serbomanë, ish-mësuesit e shkollës
sërbe, klerikët e ndezur prej konsullatës, dhe tok me këta
edhe klerikët katolikë fanatikë dhe katolikët kundërshtarë të
shkollës së shtetëzuar shqipe, banorët fanatikë të qytetit e
të fshatit – të gjithë këto mbeturina të Mesjetës ia nisën kryqëzatës
së shëmtuar kundër mësonjësit të ri të gjuhës shqipe
Millosh Gjergj Nikollës. Ata shkuan aq larg në ligësinë
e tyre sa të çpifnin se Milloshi një ditë kish hequr nga muri
ikonën e Shën-Savës, protektorit të shkollave sërbe, dhe e
paskësh shkelur faqe nxënësve!
Me të vërtetë, në fillim banorët e Vrakës, të ndezur nga
armiqt e shkollës së shtetëzuar, e pritën shumë keq mësuesin
e ri, si një armik të tyre, dhe i sillnin në çdo rast llojlloj
ngatërresa: ja ndalonin nxënësit e nxënëset të vinin në
mësim, bënin çmos që të mos ia furnizonin klasat me dru
në dimer, që të mos ia kënaqnin në asnjë mënyrë nevojat, e
të mos ia plotësonin asnjë mungesë. [...] Në Shkodër, ndër
të rinjtë që shoqëroheshin të enthusiazmuar me Migjenin,
përveç Jordan Misjas, të cilin e kishte patur shok shkolle
në Monastir, ishin edhe dy të tjerë: biri i konsullit Bozheviqit,
dhe Vojo Kushi. Këta të dy ishin shokë të pandarë të Milloshit.
Një ditë biri i konsullit erdhi fshehurazi në shtëpinë
e Milloshit dhe i tha: “Babai më ka dhënë urdhër të mos
shëtis e të mos flas me ty, por unë të dua si vlla. Më fal!”
E kur piqeshin udhës, në drejtim të kundërt, djaloshi sërb e
shikonte me bisht të syrit dhe ulte kokën i turpëruar. Milloshi
e shikonte dhe ay, dhe vinte buzën në gaz i mallëngjyer. […]
Në verë të vitit 1935 […] kërkoi vizën nga konsullata jugosllave
e Shkodrës. Këtu ia refuzuan kategorikisht.”41
“[…] Teufik Gjyli na informon “Shumë ikona të vjetra dhe
të prishura të kishës, ishin mbledhë në një qoshe, sepse
prej kohësh ajo ndërtesë e vogël e shkollës ish njoftë si
anekse e saj… E një nga ato ikona ish shkaku i shpërthimit
të mnisë së kishës kundër mësuesit të shkretë, tue u ba
çashtje me anë të konsulates jugosllave në Shkodër dhe
Legatës në Ministrinë e Punëve të Jashtëme në Tiranë.
E kjo…s’mori fund me gjithë bindjen e prokurorit për pafajësinë
(e Migjenit)… Deri që u transferue (…) nuk pati
asnjë që ankohej kundër tij, përpos Nikolla Mrenoviqit,
shërbëtor i legatës jugosllave në Tiranë. Djali i këtij, nxë-
nës i Milloshit (familja e tij banonte në Vrakë atëherë dhe
u shpërngul mbas një viti), padashje theu një nga ikonat
(…). Mrenoviqi, që ishte armik i përbetuem i të gjithë
ortodoksëve që bisedonin shqip, në mënyrë të veçantë i
Migjenit, e përdori këtë ndodhi për të ngrit akuzën.”42
Dëshmitë biografike, historike, politike, religjioze si
dhe ato brendatekstuale (të shumta, por te të cilat ne nuk
u ndalëm) bindin se bota poetike e unit lirik të “Kangë
në vete” paraqet analogji themelore me botën intime,
botëkuptimore e historiko-sociale të autorit empirik, Millosh
Gjergj Nikollës.
Me këtë krijim Migjeni ka dashur të na japë e na ka dhënë,
në mënyrë super të koduar, të kriptuar mund të thuhej
më mirë, përgjigjen e tij rrënjësisht të qartë, të plotë, të
thellë e univoke për mundimin tonë të kahershëm, pyetjen
mbi identitetin e tij etnik.
XV.
Para përfundimit të kësaj trajtese, në mbështetje të hipotezës
sonë, shtojmë disa argumente ndërtekstualë:
a. paratekste mjedjanë
Nëse identifikimi brendatekstor që iu bë Vérit të poezisë
“Kangë në vete”, thënë përgjithshëm, me serbizmin, me
thelbin e tij të gjithëkohshëm si shovinizëm antishqiptar e
me trajta të veçanta që ai ka marrë përgjatë historisë, mund
të duket për një çast paksa i kërkuar, gjejmë në traditën letrare
shqiptare paramigjeniane të paktën një rast ku dëshmohet
i njëjti identifikim, tashmë krejt eksplicit.
E kemi fjalën për poezinë “N’dekë të shoqit t’em Gj.Sh”43
të Ndre Mjedës, disa prej strofave të së cilës i sjellim këtu:
O prill i ri; ku Iliri
Zotnoi nji ditë ma së parit,
E kombi i huej s’e shtiri
Detin për n’tokë t’Shqiptarit;
Por lir’e fuqiplote
Shqypja dykrenore urdhnote,
Kur Topja i madh flamorin
Tand kundra t’huejit qiti,
Shqype, e kah ti krahnorin
T’mësuemit nën zgjedhë valviti,
E ndrroi n’liri robnimin
Nën Vérin e Prendimin.
Lëshohej ku i dekës ish shtegu
Mbi çeta t’Anadollit
I rrëmbyeshëm Skanderbegu
Si shkulmet e Devollit,
Si valët e j’projt që maja
Lëshon, e npër fushë bje rrkaja.
Pa t’gëzue përsëri, moj Shkodër,
Që m’bane djalë t’Shqypnisë
E n’hije t’njasaj kodër
Mburojës s’Iliris:
Eshtnat me i lanë, e urime
Me pritë prej kuj n’gjuhë time.
Biografët e dom Ndre Mjedës dëshmojnë për nderimin
e posaçëm që Migjeni kishte ndaj personalitetit të tij si dhe
për vlerësimin po ashtu të lartë ndaj krijimtarisë letrare
mjedjane. Lidhja ndërtekstuale e “Kangë në vete” me këtë
poezi të Mjedës nuk mund të vihet sipas nesh në dyshim,
jo vetëm për shkak të përkimit të përmbajtjes metonimike
në thelb të njëjtë të fjalës Véri, por edhe për një varg përkimesh
të tjera lehtë të konstatueshme, të cilat na krijojnë
bindjen se “N’dekë të shoqit t’em Gj.Sh.” e D. Ndre
Mjedës duhet të ketë qenë një nga burim-frymëzimet për
konceptimin e poezisë “Kangë në vete”.
b. paratekste biblikë
Hasim në poezinë “Kangë në vete„ një varg reminishencash
të qarta biblike, të cilat nuk kanë të bëjnë vetëm me një
pjesë të fjalëve-kyçe të poezisë, si: veri, portë, shul (reze),
hajdut (hajn), shpirt, apo me fjalë të tjera-kyçe që mund të
konsiderohen me përgjegjëset biblike sinonime kontekstuale,
por, ç’është më e rëndësishmja, edhe me konfiguracionin
themelor të krijimit migjenian, siç u përpoqëm ta
skicojmë, çka na e forcon bindjen në vërtetësinë e tij:
a. “Unë thashë: “Shoh një kazan dhe po i fryjnë zjarrit nën
të. Gryka e tij është drejt Jugut. Zoti m’u përgjegj: “Nga
Veriu do të vijë gjëma kundër tërë banorëve të vendit.”
(Jeremia, 1, 14)
b. “Në kohët e fundit mbreti i Jugut dhe mbreti i Veriut
do të shtyjnë njëri-tjetrin, dhe mbreti i Veriut do të sulet
kundër tij si stuhi, me karroca, kalorës dhe me shumë anije.
Do të hyjë nëpër vende të ndryshme, do të vërshojë e
do të kalojë përmes.“ (Danieli, 11, 40)
c. “Ja, njerëzit që ke në gjirin tënd janë si gratë. Portat e
vendit tënd do të hapen patjetër para armiqve të tu. Shulat
do t’i gllabërojë zjarri. Nxirr ujë për rrethimin. Forcoji vendet
e fortifikuara.” (Naumi, 3, 13)
d. “Kush është ortak me hajdutin, e urren shpirtin e vet. Ai
mund të dëgjojë një mallkim, por nuk tregon asgjë.” (Proverbat,
29, 24)
e. “Lëvdoje Perëndinë tënd, o Sion! / Ai i forcoi shulat e
portave të tua; / i bekoi bijtë e tu që janë në gjirin tënd.”
(Proverbat, 147, 113)
Thënë përmbledhtas, vargjet biblikë të sipërcituar
tematizojnë me të njëjtat fjalë-kyçe, me trope fort të ngjashëm,
me një strukturë kronotopike analoge, me një
konfiguracion të përafërt të figurave-personazhe, pikër-
isht dramën e madhe të pushtim-akulturimit etnik prej një
fuqie agresive të një entiteti, të dorëzimit tjetërsues para
saj të një pjese të tij dhe të rezistencës shpirtërore ndaj saj
të pjesës tjetër, dramë kjo që përbën edhe temën madhore
të poezisë migjeniane “Kangë në vete” si dhe dëshminë
e tij konspektivisht të plotë e të pakundërshtueshme mbi
identitetin etnik të vetin dhe të bashkësisë ku bën pjesë.
XVI.
Në esenë “Ca kujtime mbi atë Gjeçovin” Faik Konica duke
vënë në dukje ndër të tjera se françeskani i madh “ish lindur
në një kufi gjuhërash, në një kufi ku sot mbaron shqipja
dhe nis një tjetër” nënvizonte se “folësit e shqipes në vijën
më të përparuar janë stërnipërit e atyreve që me qëndrimin
e tyre në Kohën e Mesme dhe pastaj ndaluan të mprapsurit
e vijës më tëhu,” çka duhet t’u njihet si “një lavdi”.44
Përveç se një poet gjenial i letërsisë shqipe Millosh
Gjergj Nikolla është edhe një hero i shqiptarësisë. Nëse
atë Shtjefën Gjeçovi – pjesë e një grupi, i cili në kufijtë
ekstremë të arelit gjeografik të bashkësisë etnike ka
arritur t’i bëjë ballë fuqisë së fortë të akulturimit etnik
– është rasti i individit që me jetëveprën e vet jep dëshmi
lapidare të përkatësisë së vet etno-kulturore, Migjeni
ndërkaq – pjesë e një grupi që i është dorëzuar shumë a
pak fuqisë së egër të akulturimit – është rasti i një individi
paradoksalisht meritues i një lavdie po aq, në mos
dhe më të madhe.
Ai jo vetëm e njeh këtë gjendje, jo vetëm nuk e pranon
atë, jo vetëm shpërfill mirësitë që mund të vinin nga një
qëndrim i kundërt45 e që nuk munguan, jo vetëm është i
vetëdijshëm për pasojat e rënda të zgjedhjes së vet, jo
vetëm merr parasysh armiqësinë agresive “të të vetëve”
– sllavë, mërinë mospranuese të të ‘vetëve’ – filosllavë
e moskuptimin shpërfillës të të vetëve - shqiptarë, por i
kundërvihet ballas autoritetit asimilues, ndeshet po ballas
me të ‘vetët’ e prodhon për hir të vetvetes e të vetëve
dëshmi shpirtërore lapidare të përkatësisë etno-kulturore
të origjinës, një vepër poetike të nivelit epror, me të cilën,
i bën të mundur sa vetes aq edhe grupit përtejperiferik e
pothuajse të çbërë të hyjë i rikulturuar etnikisht bash në
qendrën e sistemit letrar e kulturor kombëtar shqiptar.46
Migjeni, për ta mbyllur këtu sprovën tonë, nuk është pra
‘shpirti sllav që flet shqip’ (Pipa); ai është poeti i madh,
trashëgues i shpirtit shqiptar dikur përgjysmë të sllavizuar
që shqiptarizohet i tëri sërish; një hero, thamë pak më lart,
një kryehero, themi tani – i shqiptarizmit.
Shënime Bibliografike
1. Ismail Kadare, Poshtërimi në Ballkan, Onufri, Tiranë, 2004, 59-60
2. Petro Janura, vep. cit, f.12
3. Arshi Pipa, Miti i Perëndimit në poezinë e Migjenit, cit. nga: Arshi
Pipa, Për Migjenin. Tri esse, Princi, Tiranë, 2006, f. 60, 61.
4. Ismail Kadare, vep. cit., f. 60
5. Ali Aliu, Rreth kritikës mbi veprën e Migjenit, në: Migjeni, Vepra
4. Kritikë, Botimi i dytë, Zgjodhi e përgattiti për shtyp rrahman Dedaj,
Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 28
6. Në vitin 1944, Arshi Pipa, njëri ndër kritikët e parë të thelluar të
Migjenit, do të formulonte kështu paradigmën e vet interpretuese:
“Janë në kët vëllim (“Vargjet e lira” – K.J.) gjithsejt 41 vjersha të
ndame ndër gjashtë kapituj si vijon: “Kangët e Ringjalljes”, “Kangët
e Mjerimit”, “Kangët e Përndimit”, “Kangë në vete”, “Kangët e Rinís”
dhe “Kangët e fundit”.
Kjo ndamje, mund të vrehet lehtë, nuk asht kronologjike por logjike.
Janë përmbledhë në nji grup ato kangë që janë gjiní mes tyne. Edhe
rendimi i ktyne asht bâ sipas nji plani. Poeti qi rrëfen ndër vargje historín
e jetës së vet, Migjeni ka pasë kujdes t’u api ktyne kangëvet at zhvillim
logjik nepërmjet të cilit jeta merr kuptim. E mbasi poezí e jetë te poeti
i njimendtë janë synonime, e shofim Migjenin tue modelue jetën e vet
mbas melodís së mbrendëshme. Kur vdes poezija e tij ka vdekë edhe aj.
Burue nga rrajët e thella të jetës, poezija i prîn asaj tue e tejkalue: njef
fatin e vet para se me e pasë jetue deri në fund.” Arshi Pipa, Historija e
dhimbshme e shpirtit të ri, Kritika, 1944, 3, 113
Pas gati gjashtë dekadash S. Hamiti, pohon në thelb mbijetesën e
paradigmës pipaiane: “Nuk mund të thuhej se Migjeni, në cilësitë e tij
themelore s’u kuptua në shfaqjen e tij. Asokohe kritiku i ri, më vonë kritiku
i njohur, Arshi Pipa, që më 1944, duket që i pari artikuloi poetikën
e Migjenit. Por, është fat i keq për kritikun e për shkrimtarin, që një
mënyrë e tillë e leximit nuk u vazhdua për kaq decenie.
Rendi logjik i grupimit të vjershave në nivel të parë nxjerr në shesh
temat themelore – kurse në nivelin tjetër një rrjedhë të rrëfimit në
vargje të historisë jetësore të autorit e të ideve të tij.” Sabri Hamiti,
Studime letrare, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës,
Botime të veçanta. Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Libri 21,
Prishtinë, 2003, f. 499.
7. Nënvizonte me të drejtë Ali Aliu: “Një si e metë karakteristike dhe
kryesore rreth mendimit kritik mbi veprimtarinë letrare të Migjenit, pa
dyshim është prirja dhe synimi i tij për t’i thjeshtësuar dhe reduktuar
ngjyrat dhe shtresat refleksivo-kuptimore që ndërthen në vete kjo vepër
dhe, për të nvjerrë përherë vetëm një ide, vetëm një kuptim, vetëm
një porosi. Për një shkrimtar siç është Migjeni ynë kjo është e pamundur.
Për më shumë, një prirje e tillë do ta varfëronte nga nuancat e
shumta këtë vepër.” Po aty, f. 17.
8. Të ashtuquajturat “Kangët e fundit” (të shkruara thuajse të gjitha
në vitin 1937) iu shtuan vëllimit në botimin e dytë të tij (1944). Nuk ka
dëshmi të besueshme që kjo përfshirje të jetë bërë me vullnetin e autorit.
Dimë ndërkaq me siguri të plotë se titulli i ‘ciklit’ nuk është autorit,
por i botuesve.
9. Arshi Pipa, Miti i Perëndimit në poezinë e Migjenit, cit. nga: Arshi
Pipa, Për Migjenin. Tri esse, Princi, Tiranë, 2006, f. 60-61.
10. Arshi Pipa, Historija…, cit nga: Arshi Pipa, Për Migjenin. Tri
esse, Princi, Tiranë, 2006
11. Dhimitër Shuteriqi, Antologji e letërsisë shqipe, Shtëpia Botonjëse
“Naim Frashëri”, Tiranë, 1948, f. 385.
12. Migjeni, Vepra, Mbledhë e pajisë me shënime nga Gjovalin Luka,
“Naim Frashëri”,Tiranë, 1954, f. 57.
13. Dhimitër Shuteriqi, po aty, f. 385.
14 Moikom Zeqo, Të dhëna të reja mbi jetën dhe veprën e Migjenit,
“Kombi”, 26 shtator 1991, f. 4.
15. Petro Janura, Vepra e Migjenit, Flaka e Vëllazërimit, Shkup, 1985,
f.12. 16. Roberto Moroko dela Roka, Kombësia dhe feja në Shqipëri (1920-
1944), “Elena Gjika”, tiranë, 1944, f. 152-153.
17. Migjeni, Veprat. Mbledhur dhe redaktuar nga Skënder Luarasi,
Ndërmarrja shtetërore e botimeve “Naim Frashëri”, Tiranë, 1961, f. 221.
18. Migjeni, Veprat. po aty, f. 145.
19. Skënder Luarasi, Jeta, në: Migjeni, Veprat. Mbledhur dhe redaktuar
nga Skënder Luarasi, Ndërmarrja shtetërore e botimeve
“Naim Frashëri”, Tiranë, 1961, f. 7-8
Ne do të vijojmë të japim më poshtë pak a shumë të plotë dëshminë
e S. Luarasit: së pari, pasi ajo është një ndër pak burimet e rëndësishme
dhe autoritative biografike mbi Millosh Gjergj Nikollën; së
dyti, pasi kjo dëshmi, përkundër kësaj, shpesh ‘harrohet’, shpërfillet
a bëhet si e mosqenë dhe, së treti, pasi ka aty fakte të shumta e tejet
interesante, të cilat dëshmojnë pikërisht natyrën komplekse të problemit
të identitetit etnik të Millosh Gjergj Nikollës, pikëpamje të cilën kjo
spovë përpiqet ta argumentojë.
20. Arshi Pipa, vep.cit., f. 54.
21. Roberto Moroko dela Roka, vep. cit. f. 56-57.
22. Andrea Stefi, Shënime mbi veprën e Migjenit, dorëshkrim, Arkivi
i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë - Akademia e Shkencave, Tiranë,
1954, f. 4.
23. Konspektiviteti, dendësimi maksimal i mendimit, ka si rrjedhojë
të drejtpërdrejtë jonormalitetin gjuhësor, domethënë thyerjen e rëndomtë
të trajtave normative të kodit semiotik primar.
Sa më mirë zotërohet ky kod aq më fort përligjen thyerjet e normës
gjuhësore, dhe e anasjellta. Në rast të moszotërimit të (mirë të) gjuhës,
agramatikalitetet normalisht nuk mund të përligjen, janë të pafunksionalizuara
(të pafunksionalizueshme), thënë ndryshe, gabime gramatikore
të mirëfillta. Në rastin e një teksti konspektiv nuk mund të kemi thyerje të
papërligjura të normës. Në një tekst konspektiv, shenja gjuhësore merr
një vlerë të shumëfishtë dhe bëhet i detyrueshëm për këtë arsye respektimi
maksimal i vullnetit të autorit.
Mbizotëron te Migjeni logjika e vizionit (i cili është mjaft i përqendruar)
mbi logjikën gjuhësore normative. Në procesin e veshjes
gjuhësore të këtij vizioni ndodhin thyerje të normës, por këto thyerje
janë gjithnjë funksionale. Është pak të thuash se Migjeni e njeh mirë
shqipen; ai e sundon atë. Detyrohemi të pohojmë se përcaktimet mbi
gjoja njohjen elementare të shqipes nga Migjeni dëshmojnë për një
moskuptim të rëndë të specifikës së tekstit letrar në përgjithësi e të
atij migjenian (konspektiv) në mënyrë të veçantë.
Nëse Migjeni nuk do ta njihte mirë shqipen, ai jo vetëm nuk do të
kundërshtonte, por do të kërkontë një korrektim gjuhësor të një kompetenti.
Kujdesi për besnikërinë e riprodhimit të dorëshkrimeve, protestat e
përsëritura ndaj redaksive në rastet kur ato vinin dorë në tekstet gjatë
botimit, kërkesa për të korrektuar vetë, pas dy redaktimeve të botuesit
bocat e vëllimit “Vargjet e lira” etj., dëshmojnë për vetëdijen e njohjes së
mirë të shqipes. Reagim të ashpër dhe të menjëhershëm ndaj dhunimit
të tekstit nuk mund të ketë një krijues që vuan, sado pak, nga kompleksi i
moszotërimit të gjuhës në të cilën shkruan.
Pyetja që duhet të shtrojmë për zgjidhje është kjo: Vetëm natyra
konspektive e veprës ka mundësuar, gjegjësisht ka përligjur agramatikalitetet?
Apo këtë prirje të sjelljes së lirshme me kodin semiotik parësor
e përforcon moszotërimi i mirë metodik i tij si rrjedhojë e mosshkollimit
në gjuhën shqipe?
Duke përcaktuar si shkak organik të agramatikaliteteve natyrën
konspektive të veprës dhe, pa dyshim, të subjektit krijues, nuk mund të
mohohet fakti se idiolekti tepër specifik migjenian ka lindur në kushte
të një lirie maksimale prej normës gjuhësore të përçuar nga shkolla
dhe gjithashtu prej idiolekteve poetikë, [pak a shumë standardë] në
vështrim të kësaj norme të poetëve dhe të shkrimtarëve klasikë të letrave
shqipe pararendës ose bashkëkohës të Migjenit.
24. “La lettura delle opere letterarie ci obbliga a un esercizio della
fedelta e del rispetto nella liberta dell’interpretazione. C’e una pericolosa
eresia critica, tipica dei nostri giorni, per cui di un’opera letteraria
si puo fare quello che si vuole, leggendovi quanto i nostri piu
incontrollabili impulsi ci suggeriscono. Non e vero. Le opere letterarie
ci invitano alla liberta dell’interpretazione, perche ci propongono un
discorso dai molti piani di lettura e ci pongono di fronte alle ambiguita
e del linguaggio e della vita. Ma per poter procedere in questo gioco,
per cui ogni generazione legge le opera letterarie in modo diverso,
occorre essere mossi da un profondo rispetto verso quell’ che io ho
altrove chiamato l’intenzione del testo.” Umberto Eco, Sulla letteratura,
Saggi Bompiani, Milano, 2002, f. 11.
25. Është e tepërt të thuhet se asnjë prej këtyre dallesave grafike
nuk figuron në autografin e “Kangë në vete“.
26. Jani Thomai etj., Fjalor i gjuhës shqipe, Akademia e Shkencave
e Shqipërisë, Tiranë, 2006, f. 902-903.
27. Po aty, f. 924.
28. “La lingua croata o serba conta tre dialetti: l’orientale, l’oçidentale
ed il meridionale (1), i quali fra loro non differiscono che nella pronunzia
di una lettera, cioè dell’antica vocal Í (jat). Questa nel dialetto orientale
suona e, nell’oçidentale i e nel meridionale je o ije. Es.: vêra (fede) – vera
(orient.); vira (oçid.); vjera (merid.) […]
(1) Il dialetto meridionale è ora adottato anche dai Croati (i quali
prima usavano ie invece dell’attuale ije, p. es.: riec (parola) anzichè
rijec); come pure dai Serbi della Bosnia-Erzegovina e del Montenegro.
Al contrario il dialetto orientale è usato soltanto dai Serbi oltre il
fiume Drina (la Serbia propriamente detta) e da alcuni Serbi al di qua
della Drina i quali vogliono immitare lo stile della Serbia.”. Giovanni
Androvi|, Grammatica della lingua jugo-slava (croata o serba). Terza
edizione riveduta ed ampliata secondo l’uso moderno, Editore – Ulrico
Hoepli, Milano, 1934-XI, f. 3.
29. Shuteriqi e vijon kështu sqarimin: “Poeti mendon te sundimtarët
e liq të popullit jugosllav në të kaluarën, që, nga mendjelehtësia e tyre
mbaheshin me ëndërra për të shtrirë sa më shum sundimin, ëndërra
që fshiheshin nën parrullat “atdhe e fe”. Ata i meritojnë premtimet e
gënjeshtra (“e kristalta”) që u bën sot fashizmi. Me fjalë të tjera, poeti, i
zemëruar, thotë: mirë t’ju bëhet.” Dh. Shuteriqi, vep. cit. f. 385.
30. Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave e
RPSSH, Tiranë, 1980, 1107.
31. Po aty, f. 960.
32. Pëllumb Xhufi, Dilemat e Arbërit. Studime mbi Shqipërinë mesjetare,
Pegi, Tiranë, 2006, f. 251.
33. Po aty, f. 260, 267.
34. Po aty, f. 273.
35. Po aty, f. 276.
36. Roberto Moroko dela Roka, vep. cit. f. 56-57.
37. Skëndër Luarasi, vep. cit., f. 10, 11.
38. Rinush Idrizi, Migjeni, Shtëpia Botuese Enciklopedike, Tiranë,
1992, f. 60.
39. Rinush Idrizi, po aty.
40. Skëndër Luarasi, vep. cit., f. 15-16.
41. Po ai, po aty, f. 16, 17, 18.
42. Rinush Idrizi, vep. cit., f. 105-106.
43. Ndre Mjedja, Vepra letrare, “Uegen”, Tiranë, 2002, f. 84-86.
44. Faik Konica, Ca kujtime mbi atë Gjeçovin, në: Faik Konica, Vepra.
Mbledhur e përgatitur nga Nasho Jorgaqi e Xhevat Lloshi, “Naim Frashëri”,
Tiranë, 1993, f. 82.
45. Që Millosh Gjergj Nikolla mund të kishte vepruar lehtësisht ndryshe,
siç nënvizon I. Kadare në citimin që i prin kësaj trajtese, e provon,
sa për të sjellë një shembull, rasti i poetit Mateja Matevski, me origjinë
po nga Reka e Dibrës, prindërit e të cilit flisnin shqip dhe të cilin maqedonasit
e kanë cilësuar kur-e-kur poet kombëtar të tyrin.
46. Ne kemi bindjen se Millosh Gjergj Nikolla e vepra e tij do të kenë
luajtur një rol të dorës së parë në procesin e rikulturimit etnik shqiptar
të bashkësisë ortodokse shkodrane, të çlirimit nga dilemat e ambiguitetit
etno-identitar të shumëkujt nga ‘kojshitë-farefis’, ambiguitet i cili,
për një pjesë, duhet të ketë qenë realisht i thellë. Ndryshe nuk ka si
shpjegohen pohimet kaq të sigurta të Shuteriqit e e të Lukës, apo, aq më
pak, pohimi pak si tepër ekskluziv i Dela Rokës.
Kristaq Jorgo

[fegi]

Ndoshta ka ardhur koha, që të mos e kemi më problem Migjenin
Idlir Azizi
Në prag të 100- vjetorit të lindjes së MIGJENIT (1)
Në këtë vit të dekadës së re, mbase do na duhet të shohim disi ndryshe portretin e Migjenit, duke reflektuar mirë mbi mungesën që ne i kemi lënë atij. Mungesë e madhe, në fakt e Migjenit, i cili s’ ka qenë kurrë një fantazmë, as në letrat e as në mendjet shqipe. Si mungesa e tij nga faqet e mrekullueshme të albumeve të Marubit me përfshirjen e jetës fshatare, civile e kulturore të Shkodrës dikur. Përfshirjen, them, jo thjesht pasqyrimin vulgar. Them “dikur”, pasi s’ka më sot, mesa shohim, as fotograf, as autor, që të na japë me po ato dritë-hije një qytet e një epokë vetëm në disa fytyra tek-tuk.

Një palë këpucë nxënësi, dy duar pas kurrizit të të papunit

Në këtë vit të Migjenit, mbase do mund të bëjmë vërtetë një evokim poetiko-politik të mirëfilltë të tij. Sepse duket nga poezitë e nga skicat e tij, që preokupimi migjenian lidhur me “popullin”, është i paprecedent në letërsinë shqipe para tij, e mbetet disi i tillë edhe sot e kësaj dite. Autori që na hapi për herë të parë skenën e sociales, që u bë i pari shkrues-depistues socio-poetik, në një vend e në një letërsi ku mbizotëronin vestizhet epiko-legjendare dhe Rilindja më e vonuar në Evropë.

Nëpër “ letrën e zhubravitur” që la pas Rozafa e muruar e legjendës (në një letër sa memece, aq dhe llafazane, do mund të thoshte sërish Rancière), Migjeni arriti të na nxjerrë në dritë fuqinë e detajit aktual; dhe më tepër, preokupimin me atë që është tashmë vërtet e popullit: një palë këpucë nxënësi, dy duar pas kurrizit të të papunit, një vrimë interesante në parketin e një dhomës së prostitutës ...

Askush tjetër para tij në Shqipëri nuk kishte dalë para “ popullit” , dhe me një mungesë të atillë apriorish,saqë është përshtypjelënëse edhe sot. Sot e kësaj dite pikërisht, në hordhinë e gjestualitetit të elitizmave, qoftë edhe të majtë, nga mendimbërësit në Tiranë, veçanërisht.

Ndoshta ka ardhur koha, që këtë njëqindvjetor të mos e kemi më problem Migjenin si poet edhe melankolik, edhe revolucionar. Ndoshta tejkalohet edhe ai logjikimi rreth tij si gjoja poet i ish komunizmit tonë dhe si këngëtar sublim i mjerimit feudal. Nga mungesa që kemi sot, ne autorët veçanërisht e letrarët, nga mungesa e madhe e raportit socio-poetik me popullin (dhe jo me folklorin e me populizmin!), është për t’u vënë në dukje tashmë një forcë e Migjenit, edhe aty ku ne kemi menduar për vite e vite se kemi të bëjmë vetëm me një praktikant të të pafuqishmit ndaj injorancës dhe mjerimit.

Migjeni është autori që ka ndërfutur më së pari aktualen në letrat shqipe. Ai arriti të shohë, mes historisë së ngarkuar e mes analfabetizmit të atëhershëm, poezinë e vështirë të aktuales dhe emancipimin e zorshëm me anë të saj. Për herë të parë ne kemi pasur një poet, i cili ka ndjerë, mesa duket, se shkruan e sheh në një periudhë ku gjithkund po ndodhte “ fuzionimi, shkrirja ekonomiko-shtetërore”. Prej tij ne kemi tashmë të regjistruar në shqip përsiatjet mbi nocionin e punës, autori që filloi ta gradojë vështrimin në hyrje të epokës kapitaliste europiane. Në këtë aliazh të modernes, zanat dhe kapidanët rrijnë veç memecë e njëkohësisht me prani llafazane, në cepin e skenës socio-politike të vendit. Migjeni ka hapur një “ vrimë interesante”, ose vrima në realitet, nga ato që zor s’ e mbyllen më, ku roli i poetit mbetet të vuajë thellë e më thellë, pikërisht ngaqë arrin të shohë thellë e më thellë.

Migjeni mbetet i pari që ka futur në shqip një raport kundra pushtetar
Dy- tri pista poetike e konceptuale do na dilnin për të evokuar forcën e studimit të heshtur e të brishtë të Migjenit, ku ai duket që e ka tërhequr vështrimin nga vija e horizontit për ta përshpejtuar mes sistemit dhe gjërave.

Autori ka sajuar një shpend melankolik, një zog vetvrasës, është i pari që ka lënë pas imazhet e një vullneti për fuqi. Metamorfoza e habitshme e trumcakut, që shndërrohet në melankolik, e që rrëzohet mandej me dashje vertikalisht drejt një vdekjeje që duket se lë vend për imanencë, e që bëhet një përrallë nga e ardhmja. Ironia e ethshme e Migjenit, që “preokupohet” për lexuesin, se mund t’i duket kjo parabolë trill e ilogjike, shenja e parë e vullnetit për fuqi, dhe jo e dëshirës për pushtet, nga autori mësues thatim, nga të rrallët që s’pati kurrë lidhje me qeveritë e me kastat e shtetit.

Migjeni mbetet i pari që ka futur në shqip një raport kundra pushtetar: ndërfutja e vetvrasjes, një akt “jashtë-mjekësor”, ku mjekësisë nuk i mbetet fjalë për të thënë, e kështu as pushtet për të ushtruar. Një prabolë po aq me grricje të ligjërimit fetar e auoritetit biblik: trumcaku i imët para historisë stërmadhe të Gjenezës (hocus pocus!). Ashtu si dërdëllitjet e artit dhe politikës sonë të sotme, në Shqipëri e Kosovë, historitë stër-mëdha të asoc-integrimit tonë, duke margjinalizuar përherë e më tej jetën e imët të “ popullit” .

Një rënie e zogut-subjekt, e shpendit që i kthehet historisë së njeriut pikërisht nga kjo metamorfozë e gjendjes, në ritmin e marshit funebër të Chopin-it (një tjetër krijues që punonte mes valsit të brishtë dhe etydit revolucionar).

Ky trumcaku që operon me “ fuqi të trishta” (Deleuze) është personazhi fantastik i një letërise realiste shqipe, asaj të Migjenit. Po aq mbase gjejmë fuqi vitin tjetër ta anshkalojmë atë xokullën e ndryshkur të “ aplikimit” të mjerimit migjenian. Atë mjerimin gjoja aktual, ose kinse aktualitetin e sotëm të Migjenit. Mjerimi, që për Migjenin është një fushë studimi, një “ sensibël” , një raport i vërtet i asaj sensibiles ranceriane, pikërisht se nuk është vetëm produkt i kushteve të këqija, jo vetëm nënprodukt i politikës së shtetit, por edhe mënjanim i letërsisë nga jeta e vërtetë, nga bota si e tillë, sajë ezoterizmit poetik e politik te ne, që e pat trajtuar dhe e trajton popullin ende si një të pabarabartë të padiskutueshëm; si një injorancë e varfëri sui generis; si një meritues të qeverive që i bien mbi kokë.
(vijon)

[puroshkodran]

Zbulohet dorëshkrimi i fundit i Migjenit

Është një fletë e zverdhur e një fletoreje me viza, tipike e kohës në vitet 1938, ajo ku Migjeni ka shkruar një nga momentet e rebelimit dhe filozofisë së një... trumcaku. Në atë fletë të verdhë të shkruar nga Migjeni në Sanatoriumin italian është pikërisht trumcaku që filozofon së



tepërmi, që bën ciu-ciu, por që në momentet e sëmundjes së autorit të madh kalon sipër vizave, shprehje e gjendjes së rënduar të poetit që po jetonte ditët e fundit. Dorëshkrimi gjendet në arkivin e Muzeut të Shkodrës, e ndoshta kjo fletë është edhe “quintesenca” jetësore në filozofinë e Migjenit. Ajo filozofi që ka brenda si rebelimin edhe me natyrën, por edhe me pavdekësinë, e cila në fund të shkrimit është quajtur... eternitas.

“Fjalët” e Trumcakut

“I lodhun, dhe ma i pakënaqun trumcaku me fat, qëndroj mbi degë”... kështu e fillon shkrimin Migjeni. Shikohet qartë paradoksi që në fillim, ku “trumcaku është i lodhun ma i pakënaqun, por me fat” dhe patjetër që mund të kuptohet se pse kjo shkruhej në prill të 1938-ës, pak para vdekjes së poetit. Më tej Migjeni vazhdon: “Me urrejtje shikonte natyrën që s’e krijoj ma artistikisht. Me përbuzje vërente bylbylin. Tashma e kuptoj mirfilli se duhet të vuejë nga fataliteti i gjanave. Kështu tue mendue ndjen një lehtsi trumcaku. Në thellsin e ndergjegjes së tij, filloj të ndjehet fillozof. ( Kish të drejt! Se kush arrin ndër trutë e vet, të jenë i pakënaqun me fat, ai me të vërtetë filloi me bamë fillozofi – dhe një fillozofi ma të vërtetë se çdo tjetër fillozofi). Trumcaku që ka zili bylbylin, pse nuk është artistikisht si ai, ndoshta pamja, apo kënga e tij në krahësim me bylbylin, apo të dyja bashkë, dhe pikërisht mbas kësaj fillon edhe fillozofia. Mos qënia artistikisht në pamje si bylbyli e bën trumcakun të kuptonte fatalitetin e ... gjanave!!. Çuditej trumcaku për madhështinë e ndjesive të tija dhe çuditej për fatalitetin e gjanavet. Pse asht trumcak, vetëm pse asht trumcak, nuk mund t’a thotë kangën e bylbylit. Çuditje për padrejtsin e natyrës dhe ish gati të bajë diçka; një kryengritje kundra natyrës!... Por trumcaku fillozof e mundi trumcakun harbut. Me një indiferencë apathike fishklloj dhe flutroj nga dega, nën strehë të pullazit”. Pastaj poeti vazhdon... “dhe aty ia nisi: ciu ciu, ciu ciu, si një fillozof unik dhe faqezi”. Ndoshta ky është momenti që Migjeni rebelohet pse nuk e kuptojnë ose lejojnë, apo edhe pse nuk e lejojnë duke qenë trumcak të këndojë si bylbyl. Mbase bylbyli ka fatin dhe mbase është ai që “e ka mirë me natyrën”... Një interpretim i jashtëzakoshëm i paradoksit dhe dyzimit në fund të jetës së shkurtër, e cila tashmë po i mbaronte. Ishte fundi i historisë që kthente “trumcakun” rebel, në një filozof, sikundër thotë Migjeni.

Shkrimi pa titull me firmën e poetit

Por pjesa më e rëndësishme e dorëshkrimit të gjetur ka sipër një kryq të madh si në ato raste kur shkruajmë diçka e duam ta prishim. Lapsi që ka prishur shkrimin është në tjetër ngjyrë, por aty poeti shkruan për përjetësinë - “eternia”. Nuk dihet nëse

ka qenë dora e Migjenit që ka vendosur këtë “iks” prishës. Në paragrafin që është tentuar të fshihet shkruhet: “Ky paradoks i trumcakut, mund të ngjajë (ndodhë) edhe një miljon vjet, kur truri i trumcakut të zhvillohet aq sa asht sot i zhvilluem truri i njeriut. E na njerzit e këtij skajit të dheut për nji miljon vjetë, mund t’arrijmë që mos t’ia kemi zili njerzve që na rrethojnë (si trumcaku që ia kish zili bylbylit). Një miljon vjet – afat i bukur... Si ju duket? Jo, jo, nuk a shum. Ç’janë një miljon vjet para eternitas”.

Dhe poshtë këtij paragrafi poeti ka firmosur....Migjeni.

Pikërisht këtë paragraf, nuk kanë dashur ta komentojnë apo marrin në konsideratë as në atë kohë, as në diktaturë në mënyrë të drejtpërdrejtë, apo pa e përdorur si e kanë pasur zakon... dhe as sot, kur, normalisht, duhet që dikujt t’i jetë pastruar shikimi dhe kristalizuar audio e dëgjimi në përgjithësi... Gjithsesi “Paradoksi i Trumcakut” mbetet një nga momentet e jashtëzakohshme të poetit, i cili mbas shumë pak muajsh vdiq në “sanatoriumin” ku ka shkruar edhe pjesën më të çuditshme filozofike të tijën. Kjo është ndoshta shpërthimi filozofik i fundit i tij, që është pikërisht ai shkrim pa titull, por që flet për një trumcak... E ky dorëshkrim zbulohet pikërisht në 100-vjetorin i lindjes së Millosh Gjergj Nikollës.

shkodraonline

[Kryqi i Paqes]

Migjeni a(e)sht(e) fantastik, eshte mendje me vehte, permbledhje e nje hapsire kendveshtrimesh te vecanta. Nese do te jetonte me tepe,r sot do te flisnim shume me teper per letersine shqiptare te asaj periudhe... Paradoksi i trumcakut ........... ? Aktuale.

[neptun]

Kush e ka lexuar vepren e migjenit sigurisht se ka fituar kete bindje:
1. Ai ishte shume i siqert
2.Ishte shume i afert me te varferit dhe fshataret e malesise se shkodres
3.se ishte kritik si ndaj ortodoksise se asaj kohe, ashtu edhe ndaj islamizmes
4. Nuk u bashkua me grupet tjera letrare te cilat ishin te mbyllura ne idealet egoiste te tyre
5. Nuk tregoi shenja mburrje dhe lavderimi per prejardhjen tone pelazgjiko-ilire sepse ishte i vetedijshem se te paret tane nuk qene te zote te krijojne nje shtet te forte dhe te qendrueshem per te mbrojtur popullin nga asimilimi dhe copetimi
6. Cdo proze e tij ose poezi fillon nga toni me i larte kritik dhe urrejtes: a) Askush s'e do Lulin..., b) Zotni me fal nji send, c) Kafshate qe s'kaperdihet asht or vella mjerimi etj.
7. Potencoi krenarine e nderit shqiptar si nje virtyt i larte popullor
8. Kritikues i ashper i rendit shoqeror: femijen i cili vdes nga te ftohtit thot da bejne permendore dhe t'ia kushtojne ndonje ministri ose deputeti
9. tregon arritjet shume te larta te njerezimit, shkences dhe teknologjise kur thot se sot nuk po dihet kush eshte zot e kush njeri
10. Satirizimi i prostitucionit te kohes kur vajza publike i thot te riut se nuk shifet amerika me dyleke etj etj.

[Brari]

mir do ish me e lan te qete migjenin.. ca kohe..

partia punes ka lujt me migjen..
sot lun seli rozja..

ne qe i dim gjanat..i kuptojm lojnat..

ju qe skuptoni gja..mos u perzini..

[Skorpioni]

[Brari]

Migjeni dhe testamenti i tradhtuar

Opinione Enjte, Tetor 13th, 2011

ALDO BUMÇI



Në shkrimin e djeshëm të botuar në gazetën ‘Shekulli’ me titull ‘Migjeni, shumë i madh për qeveritarë të vegjël’, autori i tij ka përdorur një sërë të pavërtetash dhe arsyetimesh të tjera tërësisht jashtë letrare – në të vërtet janë në vazhdë të manipulimit tashmë klasik që i është bërë Migjenit përgjatë 50 viteve të regjimit komunist dhe në vijim – për të arritur në disa përfundime qëllimisht të gabuara.
Në këtë shkrim doza e tepruar e patetikës dhe mllefit, që në të vërtet fsheh mungesën e ndonjë argumenti themelor për ta shkruar këtë shkrim, e pengon autorin të kuptojë realitetin e pakontestueshëm që Migjeni është poeti më i kremtuar në letërsinë shqipe të shekullit të shkuar e në vijim.
Për këtë arsye regjimi komunist e manipuloi këtë figurë të ndritur të kulturës shqipe për t’ia kundërvënë djallëzisht të tjera figurave madhore krejtësisht të përçmuara dhe të harruara siç qenë Ernest Koliqi, Atë Gjergj Fishta apo Lasgush Poradeci dhe të tjera figura të ndritura. Migjenit iu veshën petka të tipit “komunist”, ‘shkrimtar i kuq revolucionar”, “pararendës i soc-realizmit”, etj, duke ia kundërvënë figurave të tjera ‘reaksionare”, të cilat regjimi i kuq i luftoi edhe më egër se të gjallët. Por ky nuk është Migjeni, ky nuk nuk është testament i tij. Kjo skemë ideologjike dhe me synime të mbrapshta e përdor nga regjimi komunist për të kundërvënë figurat e mëdha të kulturës shqipe, ka rezultuar fatal për kulturën tonë e cila mezi i shpëtoi shfarosjes nga murtaja e kuqe. Sot ne ende nuk kemi një hierarki të domosdoshme dhe të mirëpranuar të vlerave letrare shqipëtare, por nga ana tjetër të hapësh debate se kush prej Lasgush Poradecit apo Migjenit është më i madh apo më i vogël, më i rëndësishëm apo i parëndësishëm, është kryekëput një debat, që në rastin më të mirë është naiv dhe shterp dhe në rastin më të ulët është vazhdimësi e njëjtës skemë manipuluese dashakeqe që përmenda më lart.
Nëse deri sa qe gjallë Lasgush Poradeci, për shqiptarët ishte më shumë një emër nga bota e të vdekurve sesa e të gjallëve, rokada Migjen-Lasgush që propozon autori i shkrimit është thjesht ogurzezë. Dhe ky nuk është testament i Migjenit. (I kujtoj autorit të shkrimit në fjalë që si fitues i Çmimit “Lasgush Poradeci” që jep Ministria e Kulturës, është gjithmonë në kohë ta refuzojë, nëse mendon që emri i Lasgush Poradecit nuk e nderon).
Ministria e Kulturës është krenare që vitin 2011 e ka shpallur vitin e Migjenit, Gjergj Fishtës dhe Marie Krajës, tre personalitete që do të mbeten gjatë në kujtesën kombëtare dhe me të cilët është lidhur pazgjidhshmërisht identiteti ynë kulturor dhe kombëtar.
Ndërsa për të tre personalitetet e kulturës janë parashikuar mjaft aktivitete artistike (ndërkaq janë kryer ose po kryhen), por këtu po veçoj sidomos aktivitet kushtuar Migjenit të cilat po i rendis më poshtë:
1-Në shkurt të këtij vit, Ministria e Kulturës ia akordoi Çmimin Kombëtar “Faik Konica” për studimin më të mirë të vitit veprën “Migjeni ose parathënie dyzuar” me autor Anastas Kapurani duke nxitur haptas studimin e veprës së Migjenit jashtë kornizave soc-realiste.
2-Në hollin e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë nga data 04 – 13 tetor 2011, është hapur dhe po vitizohet ekspozita me koleksionin e botimeve të Migjenit, të nxjerra nga fondi që disponon ky institucion i rëndësishëm mbi jetën dhe veprën e Migjenit.
3-Në datën 13 tetor ( kur shënohet edhe 100 vjetori i lindjes së tij) ora 20:00, në Teatrin Kombëtar do të realizohet nën regjinë e artistit të mirënjohur Vasjan Lami, koncerti poetik “Poema Migjeniane” nën interpretimin e artistëve të mirënjohur të skenës Yllka Mujo, Fatos Sela, Bujar Asqeriu, Suela Konjari dhe Dritan Boriçi.
4-Në datën 13 tetor do të organizohet në sallën Tefta Tashko Koço, të Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve në bashkëpunim me Shtëpinë Botuese Ëest Print, ceremonia e promovimit të veprës më të fundit studimore mbi Migjenin “Migjeni në pakohësi”, vepër e studiuesit Behar Gjoka.
5-Më datën 14 tetor 2011, në Teatrin Kombëtar të Operas dhe Baletit do të vihet në skenë baleti i mirënjohur “Migjeniania”.
6-Qendra e Studimeve Albanologjike në bashkëpunim me Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë të UT-së, organizon konferencën shkencore “100 vjet me Migjenin”
7-Në këtë kontekst, për të përkujtuar dhe nderuar veprën dhe figurën e poetit të shquar Migjenit, MTKRS ka përgatitur dhe realizuar vendosjen e banerit qëndror në Pallatin e Kulturës si edhe ka përfunduar shpërndarjen e mjaft materialeve promorcionale ( ftesa, programe etj), e në të njëjtën kohë nga Televizioni Publik Shqiptar po shfaqet ndërkohë spoti i posaçëm, financuar nga institucioni ynë, në nderim të figurave: Migjenit, Atë Gjergj Fishtës dhe Marie Krajës.
Sigurisht, ndonjëri prej ‘Mohsave’ sikundër i ka tipizuar shkëlqyeshëm shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare, do të ëndërronte që Migjeni të harrohej nga shteti, nga njerëzit, nga dashuruesit e letërsisë, që pastaj ata duke ua përmendur emrin me sokëllitje, të mund të shelbojnë diçka prej kujtesës së tyre të rënduar.
Duke njohur dhe vlerësuar mjaft faktin që Migjeni është shkrimtari më i njohur dhe i çmuar në shtatëdhjetë vitet e fundit, unë gjej rastin për të shprehur edhe detyrimin që na lind të gjithëve – mua në rradhë të parë – ndaj etërve të letërsisë dhe kulturës shqipe që u mohua krejtësisht në kohën e komunizmit, vepra e të cilëve meriton të njihet, të përhapet dhe të ketë vendin e vet në memorien e gjithësecilit, në memorien e kombit.


---


Migjeni, shumë i madh për qeveritarë të vegjël
Opinione Enjte, Tetor 13th, 2011

PREÇ ZOGAJ

Sot mbushet plot një shekull nga dita e lindjes së poetit dhe prozatorit të madh shqiptar, Millosh Gjergj Nikolla (Migjeni). Vepra e tij, modeste në volum – Migjeni vdiq shumë i ri, pa i mbushur njëzet e shtatë vjeç – është mjaft e njohur për lexuesin e gjerë shqiptar. Kjo edhe falë vendit të merituar që i është dhënë kësaj vepre në tekstet e shkollore dhe falë parapëlqimit të aktorëve të çdo brezi për ta lexuar në publik apo në media. Migjeni, një poet elitar, është njëkohësisht ndër më popullorët që kemi. Ky mund të jetë shpërblimi posmortum i fatit për ketë fëmijë të muzave, që jetoi dhe vdiq pothuajse pa u venë re, i vetëdijshëm për dhuntitë e rralla që kishte, të cilat i shkriu bujarisht deri në frymën e fundit, kur shkroi fjalët “nuk flitet ma”, mbi të cilat u këput pa jetë dora e tij prej mjeshtri.
Nuk ka qenë e nevojshme, megjithatë, t’i imponohet kulturës në forma ekstraletrare. Lavdia e Migjenit ka qenë, është dhe do të jetë cilësia e lartë e krijimtarisë së tij. Për të është shkruar kurdoherë me superlativë nga penat me të mira të letërsisë dhe kritikës. Edhe këtë vit, më saktë këto ditë, me sa dimë, përveç disa veprimtarive të posaçme për nder të njëqindvjetorit të tij, do të shohin dritën e botimit dy libra të rinj për Migjenin nga dy autorë të shquar të botës akademike – universitare dhe letrare, nga Alfred Uçi dhe Nasho Jorgaqi.
Por, në këtë njëqindvjetor të poetit, qeveria dhe Ministria e Kulturës nuk e shpallën vitin dymijë e njëmbëdhjetë vitin “Migjeni”, siç kanë bërë gjatë dekadës së fundit me figura të tjera të ndritura të kulturës kombëtare, të vdekur dhe të gjallë, si Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci, Martin Camaj, Petro Marko, Ismail Kadare e të tjerë.
Shkodra, qyteti i lindjes, së cilës Migjeni i këndoi dhe i blatoi fjalë që nuk lexohen, por këndohen, aq afër janë me muzikën, pra kjo Shkodër e nominuar me të drejtë nëpër vite dhe dekada si djep kulture dhe çetele arti, çfarë ka bërë, çfarë ka përgatitur për njëqindvjetorin e ikonës letrare që muzat i dhanë asaj? Nuk shohim të ketë bërë ndonjë gjë për të qenë. Në vend që të na befasojë me ndonjë gjetje të denjë për lartësinë e poetit, Shkodra rrezikon të na befasojë dhe trishtojë me indiferencën e saj.
A është kjo një harresë e paqëllimshme injorantësh pa asnjë lidhje me kulturën dhe artin, nga ata që janë kacavarur në shtyllën e pushtetit vetën për të bërë lekë? Apo ka diçka të programuar dhe të qëllimshme në gjithë përpjekjet që bëhen për të zvogëluar dhe mundësisht injoruar figurën e Migjenit?
Ka injorancë kudo ku shpërfillen apo dhunohen vlerat. Kjo është si një e bëjnë dy. Por rezervohem të pohoj se harresa për Migjenin është e paqëllimshme. Injorantët në një anë dhe një takëm politikanësh në anën tjetër e kanë kapur kaherë me Migjenin. Më parë ishte bërë me dije se muzeu i tij modest në Shkodër ishte mbyllur, se edhe varri i tij atje ishte profanuar. Reflekset e një fryme të tillë, diku me frymëzim klerikal, diku me frymëzim antikomunist, herë mbytëse, herë edhe armiqësore kundër poetit, mbërritën pastaj deri në zyrat shtetërore ku pagëzoheshin çmimet kombëtare të letërsisë dhe ku Migjeni u zhgradua, duke e lidhur emrin e tij me një çmim të dorës së dytë që u jepej letrarëve debutues. Rasti ishte shqetësues jo se Lasgush Poradeci, me emrin e të cilit ishte pagëzuar çmimi kryesor, nuk është një poet shumë i mirë, por nuk ka dyshim se çdo juri profesionistësh do të vendoste Migjenin të parin. Pa u menduar gjatë.
Revanshizmi, linçimet, bllokada e heshtjes apo edhe fushatat kundër veprës së Migjenit nuk kanë pasur asnjëherë justifikim. Atë dhe veprën e tij nuk i lidh asnjë me komunizmin. Antiklerikalizmi i tij është një dukuri filozofike dhe kulturore shumë e përhapur në botën e përparuar. Megjithatë, kjo që ka ndodhur mund të konsiderohet një nga ato stihitë kalimtare që madhështia i pranon pa fjalë. Koha pas viteve nëntëdhjetë ka qenë koha për të nxjerrë nga harresa dhe syrgjyni shkrimtarët e ndaluar nga regjimi komunist, si Gjergj Fishta, Martin Camaj e tjerë. Në këto rrethana, shumëkush, ndoshta edhe migjenianët me të spikatur, e kanë pranuar një farë “moratoriumi” në lidhje me kujtimin e dhe lavdinë e Migjenit, me idenë fisnike që vala e vëmendjes, respektit dhe venerimit të merituar të kthehet nga ata, të cilët u censuruan politikisht për një gjysmë shekulli. Ka qenë dhe është akoma e drejtë që skena t’u jepet me përparësi atyre, derisa për gjithë shkrimtarët e vërtetë të vendoset njëlloj pariteti në planin e njohjes me mjetet publike.
Por, kjo sjellje nuk do të ishte fisnike nëse në emër të rehabilitimit të disave të persekutohen disa të tjerë. Vjen një moment kur përtej çdo rivendikimi politik në lidhje me fatin e autorëve, vlerat që ata kanë krijuar sistemohen nëpër vendet e veta dhe rikrijojnë hierarkinë artistike, e vetmja hierarki e vërtetë dhe jetëgjatë në letërsi. Është e qartë se nuk janë padrejtësitë e mëdha, por është arti i madh ai që përcakton në këtë renditje. E dimë mirë poetët, studiuesit dhe kritikët e mirëfilltë të Shqipërisë; e di Ismail Kadareja, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu, Rodolf Marku, Moikom Zeqo e mjaft të tjerë akoma më të rinj, me të cilët kam pasur rastin të bisedoj gjerë e gjatë për poezinë shqipe, se Migjeni ka kurorën e mbretit të poezisë. Për të mund të thuhen fjalët që ka thënë Maksim Gorki për Eseninin, se ishte një organ i lindur për poezi.
Gjuha shqipe ka kaluar një sprovë dhe ka fituar një nder të madh duke artikuluar një shpirt dhe një vizion aq thellë si ai që plazmohet në veprën e Migjenit. E megjithatë, ndoshta edhe për arsye se ky poet i madh vetmitar nuk vlen për të shërbyer interesat propagandistike të qeverisë apo të korrenteve kulturore pranë saj, qeveria dhe Ministria nuk e kanë shpallur vitin e njëqindvjetorit të lindjes së tij vitin “Migjeni”. Kanë gabuar. Kanë fyer veten. Kanë provokuar kulturën. Kanë treguar sa të vegjël janë.
Inteligjenca e iluminuar shqiptare nuk mund të pranojë që Migjeni të bëhet ndërgjegjja e saj e vrarë. Për gjithë njerëzit që kanë kultin e adhurimit të vlerave maksimale në këtë vend, njerëz të kulturës qofshin apo të fushave të tjera, ka ardhur koha me e shkëputë njëherë e mirë poetin e dhimbjes krenare nga nëpërkëmbja e injorancës, shpërfilljes, keqdashjes apo edhe e urrejtjes së ndokujt. Kjo, në fakt, është një sfidë ndaj degradimit dhe korrupsionit politik dhe shoqëror që po bren këtë vend. Sfidë e denjë për qytetërimin.

Shkrimi i Preç Zogajt është botuar dje në gazetën “Shekulli”. Gazeta “Panorama” po e riboton sot bashkë me replikën e Ministrit të Kulturës, Aldo Bumçi


--



---------

kush i ndjek keto punet letrare te na sqaroje se..si eshte qo puna qe ky prec zogaj paska marre nga ministria cmimin..llasgusho poradeci..
dini gje ju mo..se cila ministrei e kujt kryeministri i ka dhen dhe kur.. kte cmin letrare..ketij pushtit kanibal ..qelbesires funderrine te operativave te lezh-zadrimes.. prec zogajt te ed rucit..

ky eshte kulmi.. ti japc cmim nje antari aktiv te masakres se 21 janarit ku u masakruan barbarisht qindra bij nenash polic e ushtar te shtetit shqiptar nga kanibale te rekrutuar nga preci ruci fatmir tocaj e fidel dulako qelbanikerit..

turp..

..

[neptun]

Po Brari, pse nuk je konseguent? A the me siper ta leme te qete Migjenin?!

[drague]

drite paste aty ku eshte.

urime per 100 vjetorin.

[petrol]

Ajo që ka mbetur nga Migjeni
Nga: Ben Andoni

Po afrohet kremtimi i 100 vjetorit të lindjes së shkrimtarit të njohur dhe pak gjëra duken në horizont se po mendohen për t’i bërë një përkujtim që e meriton. Njerëzit që punuan ndër vite për të dhe monografitë, paçka meritave, nuk na lanë as edhe ditën e saktë të lindjes, ndërsa në qytetin e tij pothuaj është i harruar. Për fat, Migjenin, se ka tradhtuar vendi i pamasë që ka tek lexuesit e tij në Shqipëri dhe kudo...E a është e mjaftë kjo?!

Nuk e di, por gjithnjë kur kalojmë nga Vau i Dejës për në Shkodër në rrugën e këndshme që i afrohet Kirit, zakonisht të zbrazur, është e pamundur që edhe instinktivisht të mos i çosh sytë atje tutje, ku në një shpat janë të vendosur njerëzit më të nderuar të Shkodrës. Anipse, emri i vjetër Varrezat e Dëshmorëve s’ka vend, sepse shkodranët e kanë të frikshme t’u përmendësh dëshmorët e Luftës së Dytë Botërore. Janë antikomunistë edhe pse ishin nga të parët që e mbollën farën e saj në jetën sociale shqiptare. Sodit, në varreza janë bashkë heronj, patriotë, shkrimtarë, politikanë. Të nderuar. Ç’ti bësh, që dikush ‘gaboi’ dhe me ta ngatërroi edhe cazë si Migjeni. Bash atje, në rreshtin e sipërm të varreve, në një cep bën gjumin e pasosur Migjeni, mes Luigj Gurakuqit dhe Pashko Vasës. Pranë, në këtë ditë të çmendur gushti, njësoj tre punonjës të mirëmbajtjes komunale, kanë gjendur pak rehati në hijen e një peme që ngrihet sak mbi varrin e Gurakuqit...
‘Shyqyr, që s’i ngacmojnë më!”, i them burrit në vend të përshëndetjes, që më ndjek me vështrim i habitur, ndërsa gratë ngrihen e shkojnë dhe fillojnë të punojnë. “Po, kena tash marrë autoritetin ndërmarrja jone dhe kujdesena”. Kujtoj shumë vite më parë mermerin e thyer të varrit të tij, ashtu si pak më larg varrit të tij, është një varr i një heroi ende i dëmtuar. Vërtetë, varri i tij është i pastër. Asgjë të veçantë s’ka mbi varrin e tij, përveç emrit dhe datave të lindje-vdekjes. Më mbesin sytë aty, sepse ka pasur një debat në lidhje me ditë-lindjen e tij. Pas disa fotove zbresim të relaksuar që nuk e gjejmë të prishur varrin, ndërsa përballë qëndron prej pak vitesh Kompleksi strukturor i “Heronjve të Vigut”, vendosur në mënyrën më të papërshtatshme të mundshme. Dikush ka shënuar diçka si kot. Nga pranë vjen era e papërballueshme e plehrave të qytetit, shenja e nderimit të vërtetë të autoriteteve shkodrane për ikonat e tyre!! Duken si të pashtëpi edhe pesë idealistët që i prenë në besë në të njëzetat e tyre. Si për një ironi të fatit, edhe Migjeni nuk ka një shtëpi. Ajo që është në Shkodër u mor nga pronarët e vërtetë dhe tash është Kuvend murgeshash! E fundit, ishte dhomëza nga ku e nxorën të vdekur në Torino, duke u gdhirë 27 gushti i vitit 1938. Largohemi. Disa skamnorë, që mbledhin mbijetesën mes plehrave duke rrëmuar, nuk u bëjmë asfare përshtypje. Çfarë mjerimi?! Si një vegim nga tutje, të përqaset një letër e tij e fundit: “Kam shërbye për pesë vjet si mësues i detyrës nëpër malësitë e Veriut, ku jeta e vështirë e atyne viseve ma rrënuen në këtë mënyrë shëndetin dhe lumturinë e jeme personale.” Ikim. Punëtorët qetësohen. Sërish zenë hijen, të patrazuar.

Emancipimi
Në fakt i patrazuar është edhe Migjeni, atje ku ndodhet. Ose të paktën duhet të jetë. Në një sens cinik, mund të kujtojmë se në vitet e fundit sëmundja ia keqësoi aq shumë jetën saqë edhe vdekja quhej zgjidhje, ndërsa, po aq në mënyrë cinike duhet të kujtojmë se i shpëtoi pushkatimit, që besoj se s’do t’ia kursenin komunistët dhe lukunia e pseudove. Njësoj duhet të ndjehet edhe Luigj Gurakuqi, i cili u vra nga kushëriri i parë në Bari, i varfër dhe me shpresat e humbura se vendi i tij do mund të të funksiononte njëherë si duhet. Pashko Vasa, më menjanë, në qetësinë e tij të përkorë dhe i veçuar nga gjërat e vogla të Shqipërisë, duket se pati më fat në Libanin e largët. Vetëm se nga të tre vetëm Migjeni duket se e përcolli mllefin që e mbante thellë:”Unë jam pa moral. Konceptimi im menduer- mos me thanë ideologjik- nuk pajtohet me moralin, të cilin mue kjo shoqni ma imponon. Por unë e marr moralin e saj për sy e faqe, n’sa mbrapa unë ia loz lojën kur të due. Kështu si unë ia lozin lojën shoqnis’ me qindra vetë në vendin tonë”. Ky njeriu u përpoq të emanciponte duke e bërë këtë fillimisht me veten e tij. A ka qenë e lehtë? Asfare. Sot e kësaj dite, shumë nga bashkëqytetarët e përflasin. “Aj, çfar mund t’i thush robit, qi ka shku me kushuninën e tij?“,-më thotë një fjalaman, që mundohet të më tregojë si ja ka ënda historinë e Migjenit. Emancipimi i Migjen-it e tejkaloi fushën letrare dhe u shtri deri në pjesën sociale. Interesat e tij të gjithanshme teorike, gjykimi i lirë, por më shumë akoma talenti për t’i hedhur në letër, ndikoi që ai jo vetëm t’i hiqte “bragashat”, por tu kujtonte dhe bashkëqytetarëve të tij sesi mund të vepronin po të pyesnin thjesht ndërgjegjen e tyre. “Në letërsinë e shekullit XX “bragashat” qenë të lidhura kryesisht me dukuri nga më të larmishmet të fushës psikoerotike, - abrracione seksuale, ambiguitete erotike, të cilat tradicionalisht i janë nënshtruar një sërë skemash, stereotipish, janë veshur me një aureolë misteri, mëkati, gjërash të pathëna ose të thëna përgjysmë”, thotë studiuesi i letërsisë Aurel Plasari. Migjeni e përshkoi i vetëm këtë rrugë duke marrë parasysh qytetin ku jetonte. Te “Studenti në shtëpi”, e cila mbahet si një nga kryeveprat e tij paraqitet deri situata incestuoze. Është edhe sot e tepruar, por ai mëton që ta fusë në veprën e tij, mbase kjo e bën që të ecë shumë në territor të panjohur “atëherë ndjejshin praninë e gjasë së tretë, të huej, deri atëherë të panjoftun për trupnat e tyne, por që tash, në nxehtësinë e dyshekut, ngjallej, rritej...”. A thua se nuk e di: “Pse skllavët e dokeve, të zakoneve, të ligjeve të trashigueme me shekuj, skllavët e thashethanjeve, ku mund ta kuptojnë se mund të dashunohet edhe nji kushrinë”, e kthen vetë përgjigjen.

Në Shkodër
...Kur mbërrijmë në Shkodër, vapa ndjehet dyfish. Qytetit i ka mbetur ai kaosi i natyrshëm i qarkullimit, që duket se shkon më së miri me karakterin e vërtetë të qytetarëve të saj. Te hotel “Koloseo”, në qendër të qytetit, fill pas tij, gjendet ish-shtëpia e Migjenit. Në fakt ish-shtëpia, që tash është kthyer për ironi të fatit në Shtëpi murgeshash. Pas ’90, nuk donte më t’ia dinte askush se ajo që dikur kish qenë vendi ku kish banuar Migjeni, do të transformohej. Cinizmi nuk ndalet. Nuk ka as edhe një pllakat ta kujtojë qoftë aty por as edhe fare afër se ka jetuar këtu. ‘Kush po çan kryt sa ka shtëpi Migjeni ktu. Leqë s’ka qenë shtëpia e tij fare’, më thotë një banor, që sapo ka hyrë rrugicës më biçikletën për dore. Është e dyta herë që e fotografoj shtëpinë brenda ditës. S’ia kuptoj armiqësinë. “E megjithatë këtu ka banuar”, i them. “Aj po na e tregon ti. Ku ka pas shtëpi. Një jerevi, do ket pas ktu pari”...Burri largohet dhe nga ajo fytyra e mirë e momentit më lë bashkë me fjalët egërsinë. Kthehem dhe po të përshkosh 250 metra në një vend ku dikur niseshin furgonat para Teatrit të qytetit me emrin e tij, gjendet sërish busti i Migjenit. Për fat, drejtori i tashëm i Teatrit, jo vetëm e ka restauruar, por i ka ndërruar vendin dhe madje e ka futur në sheshin e institucionit. Njeriu, që dikur njihej edhe si biznesmeni i prodhimit të maskave, Edmond Angoni s’ka hezituar, për t’ia rehabilituar bustin. “Asht gjirokastrit, se me ken i vendit, kurrgja s’kish me ba”, më thotë një mësues. Mbase Migjeni nuk shkroi drama ose gjëra që lidheshin me dramën, por nderimin për të e përçuan këtu. “Kujdes se ta po këput mish, më thotë dikush kur më shikon që nga hekurat mundohem të fotografoj bustin e Migjenit. Aty e ke s’ka ku me shku”. Jo vërtetë, s’ka ku të shkojë. I buzëqesh, thjesht që të më lërë rehat. Kjo është dëshmia e vetme në natyrë, mbetur në qytet. Në Muzeun e qytetit, Besi Bekteshi, punonjësi i arkivit dhe një publicist interesant, ruan me fanatizëm trashëgiminë materiale të tij. I shmanget disi debatit se pse bashkëqytetarët e tij, e kanë kaq zët, por një moment më thotë prerë: Ata që njohin letërsinë e dinë se çfarë është Migjeni. Pak ditë më parë ka bërë një shkrim mjaft interesant në lidhje me ditën e lindjes së Migjenit. Është vërtetë vitit 1911 apo më parë. Një vit më vonë, apo dy vjet më parë. Kam frikë se asnjëherë s’do ta marrim vesh. Migjeni, sipas dokumenteve, që ai na i nxjerr përpara, është me katër data. “Një nga problemet e mëdha që kanë dalë në përcaktim të datës së lindjes së tij, është se ka lindur në Shkodër e duke qenë një ortodoks, ai është regjistruar edhe në regjistrat fetarë sipas kalendarit ortodoks kishtar. Por, pavarësisht kësaj, në një pjesë të rëndësishme të dokumentacionit të Migjenit ka mospërputhje të rëndësishme”, thotë Besi, që e ka përshkruar me skrupulozitet ngatërresën e datave. Po kur ka lindur në të vërtetë?-i them, ndërsa bisedojmë poshtë një kuadri të jashtëzakonshëm të Idromenos. Ngre supet. Për këtë studiuesit nuk na ndijnë dot. Ata që e njohën direkt kanë vdekur prej kohësh pa u kujdesuar për këto gjëra të vogla. Po ku ta dish edhe Migjeni vetë, se ka ditur këtë hollësi. Punonjësi i devotshëm, na premton që do të na tregojë në një të ardhme dhe objektet e tij, por kjo sa e vërtetë do të jetë, mbetet që të presim. Gjithsesi, pak ditë më vonë, brenda premtimit të tij, Besi, sjell disa nga fotot e objekteve të mbetura: Një stilograf, një shah, pasaportat dhe disa fotografi shoqërore. Këto janë të vetmet gjëra, që kemi në dispozicion, për një njeri që jetoi shumë afër kohës sonë dhe dëshmive të saj. Mbase edhe këtë harresë, që do përçonte vdekja e tij, duhet ta ketë ditur, autori i njohur.

Fundi
Për mbase të kuptuar gjendjen e Migjenit, mund t’i referohesh letrës së fundit, që ka shkruar me dorën e tij: “Kam shërbye për pesë vjet si mësues i detyrës nëpër malësitë e Veriut, ku jeta e vështirë e atyne viseve ma rrënuen në këtë mënyrë shëndetin dhe lumturinë e jeme personale.” “Shkodra, dashnorja e shekujve”, në përcaktimin e Migjenit, u tregua e paqetë me poetin e saj. Tash, e ka lënë pa shtëpi, ose një pllakat të paktën që ta kujtonte; me asnjë nderim publik në qytet pas viteve ’90; pa asnjë përcaktim të drejtë të veprës së tij dhe pa shumë e shumë gjëra të tjera...që do t’i meritonte edhe në këtë periudhë poeti. Në një intervistë të At Zef Pëllumbit, kujtoj fjalët që më ka thënë meshtari plak, kur një moment At Fishtës i thonë me tallje klerikët se djali i Gjoshit (i Ati i Migjenit) po shkruan poezi. “Lenieni se asht i talentuar. Me koh do t’i vinë mendt’”.
Migjenit i erdhi mëndja, por jo klerit, që mundohet indirekt ta fshehë figurën e tij. Kohë më parë, artikullshkrues afër me klerin u treguan të ashpër me të, paçka se edhe në të vdekur, s’mund t’i bënin dot gjë. Zoti për të ishte thjesht një gjigant me grushta graniti, që të vetmen gjë që bën është të dërrmojë vullnetet e njerëzve. “Mos prit, t’thot dikush ndonji fjal aq t’mirë për të. Edhe sot ai e dredh klerin dhe ia tregon gjanat n’surrat”, më thotë mësuesi, që s’do t’ia përmend emrin. Si ai ka shumë. Të gjithë e thonë por askush nuk e pranon me zë. Dy poezitë e tij, fillimisht të censuruara, “Parathënia e parathënieve” dhe “Blasfemi”, gjithmonë do të na mahnisin me guximin e tyre. E njeriu nuk e di: /A asht zoti pjella e tij/apo ai-vetë pjella e zotit,/por e shef se asht kot i kotit/me mendue mbi një idhull/që nuk u përgjigj./Dhe tash s’po dihet ma kush asht zot e kush njeri./ Kurse, studiuesi Robert Elsie e pa dhe më ndryshe. Ai do ta përkufizonte në një farë mënyre ndryshe duke ditur realitetin e tij:”Duke qenë edhe me prejardhje sllave, ai nuk u mbyll brenda kufijve nacionalistë, por do të bëhej një nga shkrimtarët e paktë shqiptarë, që do të lidhte dy anët e hendekut kulturor, i cili ndante dhe po i ndan shqiptarët dhe serbët”.
...
Pak do ketë bërë përshtypje vdekja e Migjenit në qytetin e tij. “Zyrtarisht vdekja e Migjenit merret vesh vetëm një muaj më vonë, më 29 shtator 1938, me letra ku nuk mungojnë pasaktësitë, neglizhencat...aq të zakonshme në burokracinë dhe injorancën e shtetit...ndërsa vetë Inspektoria e Arsimit në Shkodër e merr vesh krejt privatisht vdekjen e tij”, thotë Rinush Idrizi në monografinë kushtuar poetit. Këtu ishte fundi dhe po kaq dhe fundi i të gjithave. Migjeni do mbahej i gjallë falë talentit të tij dhe pak gjërave që la trashëgimi.
...
Zhgënjimi, që nuk gjej shumë gjëra materiale të tij më lodh. A thua do të bëhet diçka në 100 vjetorin e ditëlindjes së tij? A do mundet Ministria e Kulturës në çmimet e saj të përvitshme kulturore, t’i gjejë një çmim nderimi? A do mundet qyteti i tij ta vlerësojë si duhet? A do kujtohet dikush ta ngjis si duhet në panteonin e qytetit? Të gjitha më ngatërrohen dhe pak nga pak dhe avullojnë bashkë me vapën që çliron asfalti në drejtim të Parkut arkeologjik të qytetit. Janë fare edhe pak javë nga ky afat, për të treguar sesa e emancipuar është shoqëria shqiptare. Verë e çmendur e vitit 2011.




Në këtë artikull interesant të Ben Andonit veçoj "lojën" e tij dhe të Besi Bekteshit me ditëlindjen e Migjenit. Ndersa Benin e mirëkuptoj si gazetar i etur per sensacione, nuk mund të justifikoj Besin si posedues i arkivit migjenian ne Shkoder dhe e keshilloj të kete kujdes me te madh për të shpallur te vërtetën. Per kete i kujtoj se nje pjese e madhe e arkivit qe disponon e ka nga perkujdesi i Prof. Skender Luarasit i cili ne lidhje me datelindjen e Migjenit ka sqaruar:

“Millosh Gjergj Nikolla – ky eshte emri i tij i vertete, se Migjeni, i perbere nga bashkimi i rrokjeve fillestare te tre emrave te tij, eshte pseudonimi ose emri tij i pendes. Ai lindi me 13 Tetor 1911, ne Shkoder, ne mehallen e Fretënve, ne ate shtepi perballe kishes se tyre, e cila u prish me 1940, qe te zgjerohej rruga dhe sheshi perpara kishes se Françeskaneve. Sipas librit te shtepise, ne te cilin jane shenuar ngjarjet kryesore te te gjithe familjareve (lindje, vdekje, martesa), data 30 Shtator 1911 eshte shenuar si datelindja e poetit, por kjo eshte sipas stilit te vjeter kalendarik, dhe e ndryshuan meqenese edhe datevdekja e tij eshte sipas stilit te ri.”
(Marrë nga Migjeni, Vepra, mbledhur dhe redaktuar nga Skënder Luarasi, Cetis, 2002, f.VII)
A ka ndonje gje te re ajo qe na ka ofruar tani Besi e Beni, apo thjesht perifrazojne migjenologun e shquar Skender Luarasi?!

[puroshkodran]

Benin e mirëkuptoj si gazetar i etur per sensacione

kaq i etun sa ka rrezik me ra ne koma etilike

na çane menderen me kto artikuj. nuk nderohet migjeni, shkodra e ka zet, mjerimi, shpia....boll me kto shpifje se po bahet nji klishe i neveritshem.
na merziten andonet e lamet qi e perdorin emnin e migjenit per qellime politike, tamam si baballaret e tyne per 50 vjet, me paftyresine ma te madhe.

5 minuta ka ndejte ky andoni ne shkoder e paskan kalu afer tij tan qytetaret qi e urrekan migjenin. manipulues te flliqun tane jeten.
kush jane kta shkodrane qi thone "kena tash marrë autoritetin", "aj, po na kallxon ti" "kushurinen"?
te marrin leksion shkodranishtet here tjeter nqs don me e ba rrenen te besueshme.

migjeni asht ma i nderumi nder letrare. ka nji bust, ka nji çmim e per ma teper ka teatrin sa gazepi me emnin e tij ne mes te shkodres. fakti qi nuk i asht nderru emni, pamvarsisht se ka te tjere qi do ta meritonin ma shume (e kam fjalen ekskluzivisht per teatrin, jo ne pergjithesi), tregon se sa i rrespektum asht migjeni.
shpija i asht kthy pronareve te vertete se nuk ka kene kurre e migjenit. e thote edhe skender luarasi.

nuk asht e vertete qi nuk po bahet asgja per 100-vjetorin
universiteti i shkodres po organizon konferenca shkencore "migjeni i shekujve", asht organizu "java migjeniane" ne tana shkollat e qytetit, lidhja e artistave te shkodres gjithashtu ka organizu nji takim per migjenin, teatri migjeni ka dhane shfaqje me krijimtarine e tij.
kto jane qi m'kujtohen mu per momentin me sa kam lexu ne internet e pa kene ne shqipni.

duhet me u ba ma shume? shume dakord. per nji gjigant si ai nuk bahet kurre mjaftueshem. por ndryshe asht mos me ba mjaftueshem e ndrysh me e urry.