Sinani: Tė shmangim kundėrvėnien ndaj Evropės
Shekulli
Pėr studiuesin Shaban Sinani hapja e debatit mbi identitetin e shqiptarėve ndodhi nė njė moment tė gabuar, pikėrisht atėherė kur shqiptarėt kėrkojnė tė jenė mė pranė Evropės sė Bashkuar. Shqipėria synon tė hyjė nė familjen e madhe evropiane, ndėrsa Kosova tė fitojė pavarėsinė. Sinani thotė se nuk ėshtė hera e parė qė Kadare nė mėnyrė tė drejtpėrdrejtė apo tė tėrthortė ėshtė shprehur mbi kėtė ēėshtje pėrmes librave tė tij, sė pari tek “Vit i mbrapshtė” dhe “Koncert nė fund tė dimrit”. Megjithatė vetėm tani akademiku Rexhep Qosja nis dhe rinis nga e para debatin mbi identitetin e shqiptarėve. Si autor i njė prej studimeve mbi ndikimin e kulturės lindore nė atė shqiptare, ai thotė se ky ndikim ėshtė mbi tė gjitha nė rrafshin laik e mė pak nė atė fetar. Ndėrsa sa i pėrket faltoreve, ai thotė se objektet e kultit nė Shqipėri i ngjajnė mė sė shumti njė palimsesti ku besimet flenė mbi njėri-tjetrin. “Pikėrisht konvergjenca ndėrfetare, dhe jo pankrishtėrimi apo panislamizmi, sikurse ndodh tek popuj tė tjerė ballkanas, ėshtė cilėsia etnoidentifikuese e shqiptarėve dhe me kėtė cilėsi ėshtė tragjike tė luhet“, - thotė Sinani.
- Debati pėr tipologjinė e identitetit shqiptar, i nisur prej ak. R. Qosjes menjėherė pas botimit tė librit “Identiteti europian i shqiptarėve” tė I. Kadaresė, pikėrisht kur duket sikur ka arritur nė njė stacion tė fundmė, disa herė ėshtė rikthyer nė pikėn e fillimit. Si njė prej pjesėmarrėsve nė kėtė debat tė ri, si e shpjegoni kėtė rikthim?
- Sė pari, do tė doja tė saktėsoja se ky debat nuk ėshtė aspak i ri. Dy prej mendjeve mė kritike tė letrave shqipe nė gjysmėn e parė tė shekullit tė kaluar, Konica dhe Noli, ndonėse mė tė shumtėn e herės kundėrshtarė tė njėri-tjetrit, bashkoheshin nė tė njėjtin shqetėsim pėr atė qė mund tė quhet “program” i kulturės kombėtare. I pari me “Anadollakun nė mėsallė” dhe i dyti me “Kėngėn e Salep Sulltanit”, pėr tė pėrmendur vetėm nga njė shenjėzė prej letrave tė tyre, e patėn shtruar nė formė tė drejtpėrdrejtė pyetjen se si cila duhej tė ishte zgjedhja e mendimit shqiptar. Shkrimtari I. Kadare, shumė kohė para se tė botonte librin “Identiteti europian i shqiptarėve”, me njė qartėsi tė katėrciptė e pati shtruar tė njėjtėn ēėshtjes, atė tė pėrballjes sė europeizmit me rrjedha tė tjera, nė mos tjetėrkund, nė dy romanet “Viti i mbrapshtė” dhe “Koncert nė fund tė dimrit”. Kanė kaluar 20-25 vjet qėkurse kėto vepra janė botuar dhe nuk ka pasur ndonjė qortim publik ndaj tyre as nga protagonisti i rikthimeve tė shumta tė debatit tė tanishmė nė pikėn e fillimit ak. Qosja. Duke e parė ēėshtjen me njė vėshtrim tė tillė prapavajtės dhe me bashkėlidhjet e domosdoshme, pyetjet e vėrteta qė meritojnė vėmendje publike pėr t’u bėrė ėshtė: Pse kaq vonė; pse pikėrisht tani; pse kjo “heshtje” nė kohėn e shtrimit tė problemit e mė pas, pra, pse ky “zgjim” i vonuar? Kėto pyetje bėhen edhe mė tė pashmangshme duke e ditur se nė kohėn e botimit tė romaneve ishte shumė mė e lehtė tė diskutohej pėr anėn fetare tė mendėsive qė pėrplasen, madje edhe tė bėhej humor me to, sepse filozofia qeverisėse ishte ateiste. Nėse qortimet pėr kėto vepra nuk janė shprehur nė ndonjė formė tjetėr, del se libri “Identiteti europian i shqiptarėve” ėshtė vetėm njė shkas pėr tė nisur njė debat. Pėr kėto dy vepra tė Kadaresė studiuesi i letėrsisė ak. R. Qosja nuk dihet tė jetė shprehur publikisht ndonjėherė. Ndėrsa romanin “Nėpunėsi i pallatit tė ėndrrave”, i cili gjithashtu mund tė bashkohej pėr nga shqetėsimi me dy tė parėt, ai duket se ia ka ndaluar rreptėsisht vetes edhe pėrmendjen formale, si tė ishte fjala pėr njė kujtim tė keq.
- Le tė rimarrim pyetjen tuaj, atėherė: pse, pra, ky rikthim kaq i vonuar i ak. Qosjes tek njė shqetėsim qė I. Kadare realisht e ka shtruar shumė mė herėt, “nė njė kohė tjetėr”, sikurse e thoni ju?
- Eshtė e ditur se rikthime tė tilla nuk kanė tė njėjtin qėllim pėr tė cilin shpallen. Dhjetė vjet mė parė edhe vetė ak. Qosja, nė artikullin “Frymė kritike apo gjedhe kritike” (“Pėrpjekja”, 1995/4, f. 28), kishte mendim tjetėr pėr ēėshtjen qė diskutohet sot. Duke mbėrritur nė pėrfundimin se gjedhja kulturore e “popujve tė mėdhenj europianė” ishte bėrė “gjedhe e mendimit, e organizimit politik dhe ekonomik tė popujve tė botės”, nė atė kohė ai nuk e shihte si njė dilemė, aq mė pak si njė kryqėzim, modelimin e mendimit shqiptar. Tani ai e paraqet nė njė kėnd krejt tė pėrkundėrt jo vetėm shqetėsimin e ngritur nė veprėn letrare tė I. Kadaresė, por edhe mendimin e vet. Rimarrja e kėtij problemi nga ak. Qosja nė drejtimin invers me rrjedhat e historisė tė sjell ndėrmend parodinė e Konicės pėr konfliktet e protagonistėve tė ēoroditur tė mendimit dhe veprimit shqiptar nė fillimet e shekullit tė 20-tė, tė cilėt, para se tė binin nė njė mendje pėr t’i hyrė ndonjė pune mė serioze pėr Shqipėrinė, duhej tė gjenin njė zgjidhje pėr dilemėn “Evropa, apo Avropi”, si ēėshtje gjuhėsore! Dhe pėr kėtė “dilemė“, “Jo Evropa, po Avropi“, ishin gati tė nisnin luftėn, ndėrsa Shqipėria pritej copė-copė atje ku merreshin vendimet pėr kufijtė e saj.
- Mendoni se gjithė ky debat nuk meriton mė shumė vlerėsim se vargjet satirike tė Konicės?
- Pėr tė qenė mė i saktė, pėrqeshja e kėtij anakronizmi politik e kulturor do tė meritonte ribotimin e dhjetėra e dhjetėra artikujve qė patėn pushtuar shtypin shqiptar tė viteve 1913-1915, me polemika tejet tė zjarrta pėr synetllėkun e princ Wied-it. Mund tė thuhet se ky debat zė mė shumė vend nė shtypin e asaj kohe se shqetėsimi pėr formėn e qeverisjes. Kur diskutimi kthehet nė njė ndorim ēasti dhe bėhet pėr qėllime tė ndryshme nga ato qė i shpallen publikut, s’mund tė bėhet fjalė pėr vlerėsim, por pėr dėmet dhe rreziqet qė ai mund tė sjellė. Nė mėnyrėn si ak. Qosja i ka shėrbyer mendimet e veta, dhe nė ēastin qė ai ka zgjedhur pėr t’i shėrbyer kėto mendime, nuk mund tė bėhet fjalė pėr ndikim nė shėndoshjen e gjykimit. Prej fillimit tė viteve 1990 shqiptarėt i kanė provuar tė gjitha llojet e krizave: krizėn e sistemit shoqėror, krizėn e qeverisjes, krizėn e shthurjes sė referencave kombėtare, krizėn e rrėnimit ekonomik, krizėn e shpėrbėrjes sė institucioneve shtetėrore, krizėn e vlerave morale. U kishte mbetur pa provuar edhe kriza e identitetit. Nuk e di se ku mund tė ēojė tjetėr kjo marramendje qė ka nisur, pėrveēse pėr t’i vėnė shqiptarėt nė tė njėjtėn gjendje papėrcaktueshmėrie, sikurse franko-arabėt e revoltuar, tė cilėt, nė dilemėn tronditėse se cilės botė i takojnė mė shumė, vendit tė origjinės apo vendit tė lindjes, nisėn kėtė vit rrėnimin e periferive tė Parisit. Shqiptarėt nuk e meritojnė ta pėrjetojnė njė tronditje tė tillė, sepse nuk kanė probleme papėrcaktueshmėrie nė identitetin e tyre. Pėrpjekja pėr t’i ftuar ata tė hyjnė se s’bėn nė tė njėjtėn dramė si ajo e franko-arabėve tė rrethinave tė Parisit ėshtė pėr t’u marrė shumė seriozisht.
- Pėrmendėt dhe ēastin historik ...
- Ēasti historik e rėndon edhe mė shumė pėrgjegjėsinė e nyjėtuesve tė ideve qė nxisin, nė emėr tė shkencės, fragmentarizimin e identitetit etnik tė shqiptarėve. Ndėrsa delegacionet e Prishtinės e tė Beogradit takohen e bisedojnė nėpėr kryeqytete europiane pėr kufijtė e njėsive komunale, pėr pavarėsinė e faltoreve historike, apo edhe pėr mėnyrėn se si do tė shkruhen tabelat drejtuese tė qarkullimit rrugor, cila gjuhė do tė jetė e para dhe cila e dyta, nė ato qė quhen “qendra tė vendimmarrjes“, qė do tė pėrcaktojnė fatin e Kosovės pėr njė periudhėn politike qė e pret pėrpara, sikurse dihet, diskutohet pėr modalitetet diplomatike dhe referencat nė tė drejtėn ndėrkombėtare pėr njė kalim tė mundshėm prej misionit pėrkujdesės tė OKB-sė (UN-MIK) tek njė mision pėrkujdesės i bashkėsisė europiane (EU-MIK), si njė prej zgjidhjeve mė tė mundshme. Me gjithė optimizmin e pėrligjur tė shqiptarėve, nė Kosovė e nė Shqipėri, pėr tė arritur sa mė shpejt pavarėsinė, janė dhėnė jo pak shenja qė paralajmėrojnė se njė tranzicion tjetėr drejt statusit pėrfundimtar mund tė jetė i detyrueshėm. Slogani lakonik “save face“, t’i ruash fytyrėn palės tjetėr, qė ka zgjedhur diplomacia ndėrkombėtare pėr tė arritur deri tek zgjidhja e fundme, nėnkupton qė statusi optimal i Kosovės tė mos pėrjetohet si njė humbje trupėruese pėr Beogradin. Mund tė thuhet se sot formulimi “EU-MIK nė vend tė UN-MIK“, nuk ėshtė thjesht njė idiomė. Kosova ėshtė i vetmi rajon ku euro pėrdoret si monedhė lokale e pakonkurrueshme, pa qenė ende pjesė e bashkėsisė europiane, madje pa hyrė nė procedurat e rishtarisė (kandidimit). Kujdestaria e OKB-sė nė Kosovė nuk mund tė vazhdojė gjatė dhe pafund (sipas rezolutės 1244 asaj i ka mbaruar afati). Rikthimi i autoritetit tė Serbisė, pėr vetė mėnyrėn si janė zhvilluar ngjarjet, ėshtė i pamundur. Ndėrkaq, faktorėt me rėndėsi nė zgjidhjen e problemeve ndėrkombėtare duket se e kanė marrė mbi vete pėrgjegjėsinė pėr tė mos e poshtėruar Serbinė, duke i ofruar Kosovės njė zgjidhje tė menjėhershme maksimaliste. Zėvendėsimi i autoritetit mbikėqyrės ndėrkombėtar tė OKB-sė me njė autoritet mbikėqyrės europian (EU-MIK), duke e nėnkuptuar Kosovėn si territor veprimi tė ligjeve tė Europės sė Bashkuar, si dhe duke u bėrė tė ditur tė gjitha palėve se Kosova ju pret nė tė ardhmen tuaj europiane tė ėndėrruar, - dhe deri atėherė nuk do tė ketė mė probleme ndėrkufitare - gjithnjė e mė shumė ngjan si stacioni mė i afėrt politik nė rrugėn e vėshtirė drejt pavarėsisė. Tė provokosh njė kundėrvėnie ndaj Europės, pėr ēfarėdo motivi qoftė, duke pėrfshirė dhe atė fetar, pikėrisht nė njė fazė tė tillė, edhe nėse realiteti kokėfortėsisht do ta nxiste kėtė, nė njė farė mėnyre ėshtė si t’i bėsh atentat sė ardhmes. Njė gjė tė tillė shqiptarėt e kanė pėr detyrė ta shmangin.
- Pavarėsisht prej kėtyre pasojave, a ka probleme thelbėsore pėr tė diskutuar pėr identitetin shqiptar?
- Fjala “identitet“ ka nė burim rrėnjėn latine “idem“, qė do tė thotė “po ai, i njėjti“. Identiteti ėshtė i lidhur me vlera gjenotipike tė njė bashkėsie. Identeteti formohet prej cilėsive etnoidentifikuese tė njė populli. Pikėrisht pėr kėtė arsye janė joserioze ushtrimet gramatikore mbi “njėjėsin apo shumėsin gjuhėsor tė fjalės identitet”, qė shėrbeu si pikėnisje pėr ciklin e fundmė tė diskutimeve. Nė thelb, identiteti formohet nga ato vlera qė bashkėsia i ka tė vetat. Prurjet e tjera, dukuritė kulturore fenotipike, qė lidhen me prekjet historike dhe fqinjėsinė, janė shtresa qė i anėvihen ose i pranėvihen identitetit. Tė konsiderosh besimin si faktor formues ose ndryshues tė identitetit ėshtė punė e pamenduar. Ndoshta fjala mė e ēmuar qė kanė shqiptarėt nė himnin e tyre kombėtar ėshtė “tė pėrbashkuar”. Ky cilėsim paraqet njė realitet, qė ishte i tillė qysh kur Shqipėria po bėhej gati tė ndahej shtet mė vete. Tė pėrbashkuar nė pikėpamje tė identitetit shihen shqiptarėt edhe me sytė e kryeqendrave tė besimeve. Njė prej nismave mė tė rėndėsishme qė pati ndėrmarrė nė nderim tė botės shqiptare Papa Gjon Pali II ishte fillimi i procedurave pėr shpalljen “martirė” tė 40 shtetasve shqiptarė, tė flijuar nė gjysmėn e dytė tė shekullit tė 20-tė nė mbrojtje tė faltoreve. Kjo punė ka afėrsisht pesė vjet qė ka nisur dhe tani po plotėsohen dosjet pėr tė nominuarit martirė nga Selia e Shenjtė. Nisma tė tilla Papa Gjon Pali II dhe papė tė tjerė kanė ndėrmarrė e ndėrmarrin herė pas here. Por ajo qė pėrbėn tė papėrsėritshmen e kėsaj nisme ėshtė se tre prej kandidatėve tė nominuar pėr t’u shpallur martirė tė kishės janė shqiptarė tė besimit musliman. Vetėm ky fakt do tė mjaftonte pėr tė pohuar se shqiptarėt, kur qasja ndaj tyre ėshtė realiste dhe dashamirėse, shihen si konvergjentė, tė pėrbashkuar, nė vlerat e tyre etnoidentifikuese, qė qėndrojnė mbi dallimin fetar. Ky ėshtė gjithashtu njė prej treguesve domethėnės qė identiteti i shqiptarėve qendron mbi faktorin fetar.
- Ju pėrmendėt njė shembull, qė ėshtė nė tė mirė tė tezės suaj. Por ka edhe vlerėsime ēfaktorizuese pikėrisht mbėshtetur nė heterogjenitetin fetar …
- Pėr hir tė sė vėrtetės duhet saktėsuar se edhe dėshmi tė tilla ka. Herė pas here gjenden vlerėsime tė tė huajve qė kanė si pėrfundim njėsimin e popullit shqiptar me njėrin prej besimeve, qė do tė thotė ēfaktorizimin e identitetit tė tyre. Njė prej kėtyre dėshmive dhe vlerėsimeve gjendet nė njė letėr qė komiteti qendror i partisė komuniste tė ish-Bashkimit Sovjetik, tė klasifikuar “tepėr sekret”, i ka drejtuar komandės ushtarake tė bazės sė Vlorės nė vitin 1961 (letėr qė u ēklasifikua vetėm para dy-tre vjetėsh). “Ne u pėrpoqėm ta bėjmė kėtė vend tė vogėl musliman njė vitrinė tė socializmit pėrballė kapitalizmit perėndimor”, thuhet shprehimisht nė tekstin e letrės. Ky vlerėsim duket i pabesueshėm, sepse partia komuniste e ish-Bashkimit Sovjetik udhėhiqte nė atė kohė lėvizjen e pėrbotshme ateiste dhe shprehja “kėtė vend tė vogėl musliman” ėshtė krejtėsisht jashtė leksikut tė njė ligjėrimi ateist.
- Ka ndonjė ndikim kjo nė mėnyrėn si ėshtė zhvilluar debati i tanishėm?
- Ndikimi ėshtė i papėrjashtueshėm, tė paktėn si mendėsi. Fryma e bregdetit dhe mendėsia e prapatokės (hinterland), miti i Leviatanit dhe miti i Behemotit, fuqia detare dhe fuqia tokėsore, atlantizmi i sotėm dhe rreshtimet gjeopolitike ndryshe, janė opozicione tė pėrbotshme sa vetė njerėzimi. Dihet se ėndrra pėr Europėn e bashkuar ėshtė shumė mė e hershme nė art e letėrsi se nė politikė. Europės sė Bashkuar i parapriu “Odeja e Bashkimit“ e Shilerit dhe “Simfonia e 9-tė“ e Bethovenit. “Paneuropa“ e hershme e ish-kryeministrit francez Briand, mbi bazėn e sė cilės lindi federalizmi dhe konferedalizmi modern europian pas Luftės sė Dytė Botėrore, ka pasur (dhe nuk mund tė mos kishin, pikėrisht pėr shkak tė opozicioneve qė sapo pėrmenda) kundėrshtarė tė rreptė pėrgjatė historisė. Lenini ėshtė shprehur se “Shtetet e Bashkuara tė Europės ose nuk do tė krijohen kurrė, ose, edhe nė u krijofshin, do tė jenė reaksionare“. Nė kėtė kuptim, ta shohėsh Europėn pa ndonjė alternativė vlerėsimi tjetėr, vetėm si utopi ose si reaksion, ėshtė krejtėsisht e mundshme, por ta nyjėtosh kėtė pikėrisht nė kohėn kur Kosova nuk ka zgjidhje tjetėr pavarėsise pėrveē pritjes nė Europėn e bashkuar, ėshtė jo vetėm shkurajuese, por errėsim i perspektivės.
- Nuk ju duket se kėshtu ju bini nė gjykim pragmatist dhe shpėrfillni njė realitet historikisht tjetėrsoj, sikurse pretendohet edhe nė librin e ak. Qosjes?
- Jo ēdo lloj pragmatizmi ėshtė i frikshėm, aq mė pak i paskrupullt. Tė jesh pragmatist pėr tė mbrojtur interesa tė larta nė njė qerthull rrethanash qė nuk mund t’i ndyshosh ėshtė diēka e paqortueshme. Pėrkundrazi, tė farkosh prej tė vėrtetash tė pjesshme pėrfundime qė mund tė pėrdoren kundėr bashkėsisė qė i takon, kjo, edhe nė qoftė e mbrojtur prej pragmatizmit, ėshtė e rrezikshme. Nė trashėgiminė dhe nė kulturėn e njė populli ka vlera burimore dhe tė tjera qė quhen aloktone. Identiteti i njė populli pėrcaktohet prej vlerave vendėse. Kjo nuk do tė thotė se vlerat e ardhura, prurjet pėr shkak tė historisė apo tė prekjes nė fqinjėsi, janė njė mallkim. Njė kulturė merr prej tė tjerave kultura ēfarė i vlen apo i mungon asaj. Por kjo nuk do tė thotė se me prurjet nga jashtė bashkėsia formon apo determinon identitetin e vet.
- Por ju vetė keni shkruar pėr ndikimet orientale nė kulturėn shqiptare. Kjo ėshtė kontradiktore me kėto qė pohoni ...
- Unė mendoj se njė studiues e ka pėr detyrė tė merret me prurjet dhe ndikimet nė kulturėn e vet, pavarėsisht nga drejtimi i ardhjes. Nė studimet e mia pikėrisht kėtė shėrbim modest kam bėrė. Pėr fat tė keq, nė librin dhe polemikėn e ak. Qosjes problemi shihet ngushtė dhe mangėt. Prurjet e kulturave lindore nė traditėn shqiptare janė para sė gjithash tė karakterit laik, jo vetėm nė cilėsi e rėndėsi, por edhe nė kronologji. Kur popujt paleoballkanas, grekė, ilirė e maqedonas, njohėn “tjetrin“ tek kulturat e Lindjes antike, duheshin edhe njė mijė vjet qė tė shpallej libri i shenjtė i muslimanėve, “Kur’ani“. Tragjedinė “Persėt“ tė Eskilit, bėmat e mbretėrve Kserks e Darios, polisi i Athinės kishte mundėsi t’i shihte nė teatrin antik. Gjuha shqipe, sikurse shumė gjuhė europiane, ėshtė me njė lidhje tė drejtpėrdrejtė prej burimit sanskrit nė pemėn gjenealogjike tė gjuhėve indoeuropiane. Pėr mė tepėr, ajo i takon degės “satem“. Edhe ajo qė ėshtė quajtur “instrument tipik i shqiptarėve”, lahuta, ka hyrė nė shumicėn e popujve tė Europės, kur mė herėt e kur mė vonė, nėpėrmjet “maurėve” qė erdhėn prej rajonesh afro-aziatike (“ljut” nė spanjisht, “lut” nė frėngjisht, “laudo” nė italisht, “lahutė” nė shqip, “al laudo” nė arabisht). Shumė qytete shqiptare, nė rregullimin e tyre urbanistik, kanė edhe sot ēarshi, varosh e pazar, madje dikur kanė pasur edhe hamam, qė janė nyje tipike tė qytetėrimeve lindore. Ndikime tė tjera laike kanė lėnė gjurmėn e vet nė leksik, nė mėnyrėn e rregullimit tė jetesės, nė kėngė, valle, veshje, rite e tradita tė tjera. Tė gjitha kėto ndikime tė karakterit laik, qė ak. Qosja nuk i pėrmend gjėkundi nė librin e vet, janė shumė mė tė rėndėsishme se ndikimi fetar. Aq mė e gabueshme ėshtė t’i njėsosh ndikimet orientale vetėm me besimin. Nė fund tė fundit, ndikimet laike janė ndikime nė kulturėn e bashkėsisė, gjė qė i bėn mė tė afėrta me identitetin, kurse besimi ėshtė ēėshtje vetjake e gjithėsecilit, dhe askush nuk ka tė drejtė ta numėrojė tjetrin. Ak. Qosja me kėto dukuri thuajse nuk merret, dhe kjo shpreh jo vetėm njėanshmėri, por edhe vetėkufizim.
- Tė mbetemi tek faltoret. Sido qė kronologjikisht tė vona, sikurse pohoni ju, ato kanė qenė mjediset e zhvillimit jo vetėm tė besimit, por edhe tė kulturės, pėr gati pesė shekuj. Duke ndjekur logjikėn tuaj, nuk druheni se kėshtu ju mund tė bėni tė njėjtin gabim, duke nėnēmuar njė pėrbėrėse nė pėrforcim tė tė tjerave, domethėnė tė komponentes laike?
- Jo, nuk besoj se po pėrsėris tė njėjtin gabim. Veēse, pėr t’i shkuar sė vėrtetės deri nė fund, edhe faltorja nė Shqipėri nuk mund tė vlerėsohet realisht, me gjedhe skematike mendimi, sepse faltorja nė Shqipėri ėshtė atipike. Kėtu institucionet e besimit, jo vetėm ato islame, i ngjajnė njė palimpsesti, ku ēdo kohė ka lėnė shenjėn e vet dhe njėri besim ndaj tjetrit janė si njė tekst ndaj mbitekstit. Provoni tė vizitoni faltoren bektashiane tė Sari Saltikut nė malin e Krujės dhe do tė vėreni se kati i parė i saj i ruan edhe sot dekoracionet e njė manastiri ortodoks dhe gjurmėt e shkrimit bizantin, kurse mbi tė gjenden varret e martirėve bektashnj dhe ushtrohen lirisht ritet e adhuruesve tė tyre muslimanė. Asnjė problem nuk ekziston midis besimtarėve, por tani na del se njė problem i tillė qenka ruajtur nė mendjet e dijetarėve. Mundohuni tė zbardhni fjalėt e kėngėve kushtuar Sari Saltikut dhe do tė vėreni se nė tekstet e tyre lėvdohet fuqia dhe magjia e tij si shpėtimtar i njerėzve besimtarė nė lundrim, nė det, nė ujė, qė janė atributet themelore tė Shėn Spiridonit, nė emrin e tė cilit ka ekzistuar herėt nė mesjetė manastiri qė pėrmenda. Provoni tė gjeni se ēfarė besimi i takojnė ata pelegrinė qė shkojnė nė kishėn e Shnda Ndout nė Milot dhe do tė vėreni se asnjė statistikė demofetare nuk ėshtė e mundur. Shkoni nė gusht nė festėn e Baba Tomorrit, tė cilin e hyjnizuan me adhurim dy shkrimtarė tė krishterė, Kristoforidhi dhe Ēajupi, dhe pėrsėri do tė gjeni tė njėjtin realitet. Kėshtu ka qenė gjithnjė ndėr shqiptarėt. I pari qė botoi pjesė tė “Kur’anit“ shqip qe gjithashtu njė i krishterė, Ilo Mitkė Qafėzezi. Pikėrisht konvergjenca ndėrfetare, dhe jo pankrishtėrimi apo panislamizmi, sikurse ndodh tek popuj tė tjerė ballkanas, ėshtė cilėsia etnoidentifikuese e shqiptarėve dhe me kėtė cilėsi ėshtė tragjike tė luhet.
- Pėr lexuesin kjo mbindjeshmėri juaja ndaj vėnies nė diskutim tė vlerave tė identitetit mund tė mos jetė e kuptueshme ...
- Nė kohėn e sotme, kur bota po shkon me ritėm tė shpejtė drejt rregullimit nė rendin e ri botėror, nė tė cilin strukturat komunitare do tė jenė gjithnjė e mė tė fuqishme, pavarėsia, nė kuptimin klasik tė fjalės, ka vdekur. Sado prepotente dhe e pakėndshme tė duket kjo, tė paktėn pėr ato shtete qė mezi presin tė bėhen pjesė e Europės politike, ku hyn edhe Shqipėria jonė, tjetėr rrugė nuk ka. Tashmė edhe formalisht, edhe nga diplomatėt, nė vend tė termit “pavarėsi“ (“indipendence“), po pėrdoret mė dendur termi “ndėrvarėsi“ (“interdipendence“). Vendet qė themeluan Europėn e Bashkuar flijuan nė funksion tė sė ardhmes sė saj kufirin, ushtritė, doganat, monedhėn. Nuk ka qenė e lehtė pėr Francėn tė heqė dorė nga franga e vet historike. Nuk ka qenė e lehtė pėr Gjermaninė t’i jepte fund gėzimit tė shkurtėr tė bashkimit pas rėnies sė murit tė Berlinit, duke hequr dorė prej kufijve historikė kombėtarė. Por kjo ėshtė shoqėria qė po ndėrtohet, shoqėria e ndėrvarėsisė dhe jo e pavarėsisė. Nė kushte tė tilla, ajo kryevlerė qė u mbetet nė duar popujve pėr tė shprehur vetveten dhe pėr tė mbijetuar ėshtė identiteti. Eshtė meritė e padiskutueshme e shkrimtarit I. Kadare qė i pari e shqiptoi nevojėn e spikatjes sė njė identiteti tė qartė tė shqiptarėve nė kėtė kohė befasirash qė jetojmė. Pikėrisht tek identiteti gjendet ēelėsi magjik pėr tė kapėrcyer ēekuilibret ndėrmjet prirjes mondializuese dhe asaj anti-globaliste. Popujt qė munden tė afirmojnė identitetin e tyre e kanė tė ardhmen nė duar. Por a ka tė drejtė lexuesi tė kėrkojė diēka mė shumė nga libri i I. Kadaresė? Sigurisht qė njė libėr i vetėm nuk i zgjidh dot tė gjitha shqetėsimet, njė prej tė cilėve ėshtė se sa e hapur (dhe jo pendante) do tė jetė eurokultura si gjedhe e modelim mendėsie ndaj kulturave tė popujve qė integrohen rishtas nė bashkėsinė e re; ose si duhet tė jetė sjellja e qytetarit shqiptar nė kėtė bashkėsi duke mos rėnė as nė karikaturėn e levantinit, as nė atė tė provincialit tė vonuar. Popujt qė luajnė me identitetin rrezikojnė vetveten. Pėrmes dokumentarit “Identitet apo pavarėsi“, qė mundėm tė realizojmė me njė grup gazetarėsh televizivė nė 90-vjetorin e shpalljes sė pavarėsisė nė vitin 2002, ak. Qosja pati pėrcjellė tek audienca e vet pikėrisht kėtė bindje, tė cilėn me sa duket nuk e ka mė. Mund tė thuhet se historia ua paska ndarė rolet shkrimtarit I. Kadare dhe ak. Qosjes, sepse ndėrsa Shqipėria ėshtė nėn urgjencėn e konfirmimit tė identitetit tė saj - duke qenė tashmė nė njė proces politikisht tė hapur integrimi me bashkėsinė europiane, Kosova ka si kryefjalė pavarėsinė. Kjo ka vend tė vlerėsohet, sido qė, sipas mendimit tim, nuk mund tė shėrbejė si pėrligjje, sidomos nėse nuk pėrjashtojmė mundėsinė e krijimit tė njė misioni EU-MIK nė vend tė UNMIK-ut, qė, edhe si mundėsi, kėtė “ndarje rolesh“ e zhbėn.
- Mė parė jeni shprehur se ak. Qosja, pėrmes polemikės qė rinis nė mėnyrė periodike, duket se ka pėr qėllim tė shkruajė njė vėllim tė dytė tė “Morfologjisė sė njė fushate“. Diēka mė shumė?
Libri “Morfologjia e njė fushate“, sikurse nėnkuptohet prej titullit, u botua nga ak. Qosja nė mesin e viteve 1970, pas njė debati qė zgjati mjaft kohė, qė ende ka mbetur jo i qartė pėr nga qėllimi dhe rezultati. Ndėrsa kundėrshtarėt e autorit tė librit e akuzonin atė si “njeri tė Tiranės“, tė lidhur me “klanin e Shuteriqit e tė Kostallarit“, vetė ak. Qosja, duke zhvilluar njė fushatė tėrėsore, nė pėrgjigjet e veta, herė ka lėnė tė kuptohet se e ka pėr nder tė jetė i tillė si akuzohet, herė tė tjera ka pohuar tė kundėrtėn. Njė vėllim i dytė i ”Morfologjisė …” do tė ndryshonte rrėnjėsisht nga i pari. Kjo pėr arsyen e thjeshtė se tani nuk e kanė qortuar si “njeri tė Tiranės”. Pėrkundrazi, grindja qė s’po mbaron, duke marrė zjarr prej formulimesh tė pėrdorura nė mėnyrė joterminologjike, si qėllim pėrfundimtar ka ftohjen dhe mundėsisht armiqėsimin e shkrimtarit mė tė njohur tė letėrsisė shqipe nė botė I. Kadare me lexuesin e vet.
Krijoni Kontakt