Identiteti evropian i shqiptarëve

[Traboini]

Perestrojka kulturore e Qoses
Albert P. Nikolla*

Para dy muajsh isha për një konferencë mbi antropologjinë kulturale në Livorno (Itali) dhe, teksa afroheshim pranë një kafeneje, pamë se një grup marinarësh kishte bërë një rrëmujë jo të zakontë aty, duke përplasur shishe e përmbysur tavolina. Mbetëm fort të hutuar nga ajo skenë dhe, krejt papritur, profesori italian më tha: “Mos u habit, a e di që marinarët kur dalin në tokë u fillon dhimbja e kokës, pasi kanë atë që quhet “Marramendje prej Tokës”, pra kur largohen nga dallgët e detit, toka e qetë u jep bezdi”. Natyrisht që nuk e vrava shumë mendjen se sa e vërtetë ishte diçka e tillë nga ana shkencore, por tani tek analizoj debatin mes Kadaresë dhe Qoses, më vjen ndërmend një analogji e çuditshme. Qosja e shumë të tjerë, të mësuar në dallgët e komunizmit, nganjëherë shfaqin shenjat e sindromës “Marramendje prej Perëndimit”. Perëndimi, për vetë atë çka thellësisht përfaqëson sot në ecurinë e tij historike, u jep pështjellim mendor atyre, botëkuptimi i të cilëve është nisur nga embrioni e deri më sot në një kulturë të mirëfilltë komuniste. Pra, kategoritë mendore të këtyre analistëve mbeten, për fat të keq, thellësisht komuniste. Kur përdor fjalën “komuniste”, e ndjej të nevojshme të bëj një qartësim: nuk e përdor atë me asnjëfarë tendence ofenduese, por thjesht në ngarkesën e saj kulturore për sa i përket kontekstit të reflektimit që, me mjaft modesti, i kam ngarkuar vetes të realizoj.
Gjej rastin të bëj edhe një krahasim tjetër, që për analogji më duket vërtet i afërt. Mendoj se Qosja e mjaft mbështetës të tyre, bëjnë një gjë që është fort e ngjashme me aktivitetin e Gorbaçovit dhe me Perestrojkën (Rindërtimin) e tij. Por tani Perestrojka është kulturore dhe mendoj se do të ketë të njëjtin fat si ajo sovjetike. Pse? Sepse ashtu si Gorbaçovi, që nuk donte ta pranonte fundin e regjimit sovjetik, shpiku Perestrojkën që të shpëtonte komunizmin në ish- Bashkimin Sovjetik dhe nuk donte të pranonte në asnjë mënyrë se komunizmi ishte i drejtuar pakthyeshmërisht drejt varrit. E njëjta gjë ndodh me Qosen dhe pasuesit e tij, por tani nuk është në lojë komunizmi, por përzierja e tij kulturore komunisto – lindore, që duket se është drejt perëndimit të saj si përzierje kulturore që nuk ka prekur pjesën më intime të popullit shqiptar.
Gjatë këtij reflektimi do t’i përmbahem paksa më shumë asaj çka shkruan Qosja, pasi është ai që, më tepër se Kadareja, i ka mëshuar debatit. Kadaresë do t’i përmbahem në atë çka ai, me një intuitë intelektuale, gati hyjnore, arrin të kapë më mirë se askush në këto anë të gadishullit ballkanik. Ka një veti që e tërheq atë vetë gati- gati si me magji drejt së vërtetës dhe drejt së mirës, saqë shumë intelektualë të tjerë shqiptarë i habit pa masë.
Qosja bën një gabim të pakuptimtë që në fillim të shkrimit të tij, duke nxjerrë nga “Identiteti evropian i shqiptarëve” të Kadaresë, atë çka realisht aty nuk gjendet. Ato që ai nxjerr, janë thjesht në trurin e tij. Konkretisht, unë në analizën që i kam bërë, jo vetëm sprovës së fundit të Kadaresë, por mjaft të tjerave pararendëse, nuk kam mundur të shikoj asnjë islamofobi, siç thekson pa të drejtë Qosja. Kadareja ka një preferencë filokristiane, por kjo nuk përkthehet domosdoshmërisht në islamofobi. Do të ishte absurditet të arrihej një konkluzion i tillë. Është si të thuash që nëse jam i dashuruar marrëzisht pas letërsisë franceze, unë urrej pa masë atë ruse, italiane, turke apo latino-amerikane. Një njeri që dashuron letërsinë, e ndjen atë nga çdo cep i botës që vjen. Pra, preferenca filokristiane nuk është aspak islamofobe.
Të lë pa mend edhe anashkalimi që bën (nuk e di nëse qëllimisht apo jo) Qosja kur flet për problemet kulturore që lidhen me arkitekturën. Me një mendjelehtësi të çuditshme, arrin e thotë, citoj: “ ...objektet e kulturës bashkëkohore, në të cilat shihen përbërës të arkitekturës tradicionale orientale; qytetet e njohura si Shkodra, Berati, Vlora, Prizreni, Gjakova, Peja, Gjirokastra e të tjera, në të cilat arkitektura evropiane paraqitet vonë, kryesisht pas Luftës së Dytë Botërore”. Është e pabesueshme! Një pyetje del krejt e qartë. A mos është Venecia një qytet lindor? A mos ndërtesat e portat shkodrane janë veneciane-lindore? A mos vallë Berati, qytet 2 400-vjeçar është ndërtuar me shije islamike orientale, pavarësisht se qytetërimi i famshëm islamik lind bashkë me profetin e tij, Muhamed (lindi në vitin 570 pas Krishtit)?
Qosja, me një rrëshqitje të rëndë, thotë se, “Tokat shqiptare janë ato në të cilat më dukshëm e më krijueshëm se kudo në Ballkan apo në botë, ka ngjarë takimi i Lindjes me Perëndimin, është arritur bashkimi i qytetërimit të krishterë dhe qytetërimit mysliman...”. Gabim fatal për një personazh të kulturuar si Qosja. Kjo nuk është një e vërtetë historike dhe një person që njeh sadopak historinë e krishtërimit dhe të islamit e di që kjo është një shprehje mendjemadhe e tipit kulturor komunist e stalinist. Pse? Sepse nuk i përgjigjet së vërtetës historike. Takimi midis dy qytetërimeve nuk ka ndodhur në Shqipëri, por, pikë së pari, në Turqi, në Afrikën e Veriut, në Siçili, në Ballkan në përgjithësi dhe sidomos në Spanjë. Pra, roli i Shqipërisë ka qenë tejet modest në takimin e këtyre kulturave. Ky është një pohim i gabuar i Qoses, pasi nuk arrin të kuptojë se në Shqipëri nuk ka pasur lulëzime të mirëfillta kulturore, filozofike, artistike, shkencore etj., islamike që na qenkan ballafaquar me qytetërimin tjetër kristian. Në Shqipëri ka pasur vetëm takime konkrete zbatuese të të dy feve, por jo në nivel kulturor. Në nivel kulturash kjo gjë ndodh aty ku përmenda më sipër dhe sidomos në Spanjë. Takimi i këtyre dy feve është pikësëpari doktrinal: Krishtërimi dhe islami, do apo nuk do Qosja, janë fe motra, janë shumë të afërta me njëra-tjetrën. Origjina e tyre e përbashkët është hebraizmi. Abrahami është babai i përbashkët. Në Kuran flitet me mjaft simpati e adhurim për Marinë, nënën e Krishtit dhe për vetë Krishtin. Jo vetëm kaq, por kam pasur rastin e mirë të lexoj (Rivista ”Internazionale di Teologia – CONCILIUM”) një përmbledhje me poezi të traditës islamike për Jezu Krishtin, që janë me të vërtetë tejet të bukura.
Dhe tani do të futem jo më në rrëshqitjet e Qoses, por në një gabim të rrezikshëm të tij. Citoj: “Qëndrimi shpërfillës ndaj identitetit mysliman në identitetin e gjithësishëm shqiptar nuk ka sesi të përjetohet ndryshe, përpos si fyerje prej shqiptarëve myslimanë që si përbërës të identitetit të vet kombëtar e çmojnë edhe fenë islame me të gjitha të veçantat e saj shpirtërore, morale dhe qytetëruese...”. Kjo përqasje e Qoses mendoj se është e rrezikshme, pasi nuk ka të bëjë me të vërtetën. Jam i bindur se myslimanët shqiptarë do të bënin veprimin më të bukur e fisnik po të sillnin në skenën e evolucionit kulturor shqiptar drejt Evropës këto vlera shpirtërore të islamit. Askush nuk e ndalon këtë, as Karta e të Drejtave të Njeriut. Aq më pak Kadareja, që as që e ka shprehur një gjë të tillë. Kadareja nuk mohon ekzistencën e vlerave islamike në kulturën shqiptare. Ky i Qoses është një deduksion nga truri i tij. Nuk ka asnjë aludim për ofendim të Kadaresë ndaj vlerave kulturore myslimane. Mirëpo pse e bën Qosja këtë gjë? Ai bën një gjë tejet të rrezikshme, pa e ditur as vetë se sa e rrezikshme është të akuzosh Kadarenë për ofendim ndaj myslimanëve shqiptarë.
Gabimi tjetër historik dhe studimor i Qoses është problemi i emrit te Kadaresë: Ismail. Citoj: “...Ismail Kadare ka shkuar edhe më larg: ka shpërfillur edhe emrin e vet, Ismail, sigurisht duke mos dashur ta pranojë se edhe emri i tij e nënkupton një qytetërim.” Sa për dijeni të zotit Qosja dhe atyre që e mbështesin, emri Ismail nuk është emër me zanafillë myslimane. Ai është emër i mirëfilltë hebraik, më vonë kristian dhe akoma më vonë përdoret edhe nga myslimanët. Ismail do të thotë në hebraisht: “Zoti më dëgjon”, dhe kjo gjë shpjegohet nga konteksti historik, pasi Ismaili është i biri i Abrahamit me shërbyesen që gruaja e tij, Sara, mbante pranë vetes. Sipas shkrimeve biblike, Sara, meqenëse po vononte të kishte fëmijë, i thotë Abrahamit që të bashkohet me Agharin (shërbëtoren) dhe ashtu ndodh. Pra, Zoti e dëgjoi dëshirën e tyre për të pasur fëmijë. Nga bashkimi i tyre vjen në jetë Ismaili që i jep origjinë ismaelitëve, që nga ana e tyre themelojnë etninë arabe. Veç këtij fakti, kemi një të dhënë historike të vlefshme mbi Shën Ismailin – Ipeshkv Kristian që ka jetuar në shek IV pas Krishtit dhe që festa e tij kremtohet më datë 17 qershor. Pra, 400 vjet para se profeti Muhamed të lindë. Pra, të merresh me këtë gjë pa e ditur kontekstin historik të tyre, është thjesht qesharake.
Ku qëndron gabimi fenomenologjik i Qoses, në të gjithë analizën e tij? Në konceptimin e gabuar të qytetërimit perëndimor, pa e kuptuar qartë se qytetërimi mysliman ka pasur një ndikim të vetin të pamohueshëm na atë që ne quajmë sot qytetërim perëndimor. Ai kërkon të dëshmojë se shqiptarët duhet të sjellin vlerat morale të fesë islame në Evropë, me të drejtë, por nuk e ka kuptuar, mbase, se ato ishin në Evropë para se shqiptarët të njiheshin me fenë islame. Bota islamike ka qenë pjesë e kulturës perëndimore që nga formimi i kësaj të fundit, qoftë për arsye gjeografike, qoftë për arsye historike. Feja islame ka qenë e pranishme në Siçili, Spanjë dhe në Ballkan. Jo vetëm kaq, por vetë origjina e afërt e kësaj feje me fenë kristiane, që është një ndër themelueset e kulturës perëndimore, ka bërë që të dyja këto fe të jenë bashkëvepruese në ndërtimin e këtij qytetërimi, megjithëse me pesha specifike të ndryshme në këtë rol.
Evropa e ka njohur takimin me qytetërimin islamik që në vitin 710 pas Krishtit, në Spanjën e sotme dhe kjo përballje qytetërimesh zgjati për më tepër se 800 vjet. (Qosja thotë se përballja më kuptimplotë ka ndodhur në Shqipëri!!!???). Nuk ka dyshim se gjatë dominimit arabo-islamik në Spanjë, shumë qytete të saj patën një periudhë lulëzimi të vërtetë. Granada p.sh. ka qënë një ndër qytetet më të bukura të Spanjës asokohe. Madje edhe sot vihet re gjurma e madhe e arkitektonike në disa qytete spanjolle.
Evropa ka në bazën e vet rrënjët kulturore kristiane, por në këtë kulturë kanë dhënë kontribut të çmuar: kultura greke, kultura romake, feja islame, popujt gjermanik dhe sllavë. (Gëte (1749-1832): “Gjuha nënë e Evropës është krishtërimi”, Kant (1724-1804): “Ungjilli është burimi nga i cili ka ardhur qytetërimi ynë”). Fakti që Kadare i mëshon këtij aspekti nuk duhet marrë si atislamizëm apo antiarabizëm apo anti ku di se çfarë mund të shpikë mendja e Qoses, (pasi “forma mentis” e tij është ndërtuar me “anti”).

“Pedagog bioetike, doktorant në Antropologji Kulturore dhe Etike, Itali.

[[xeni]]

sikur kadarja te mos mbante qendrim miqsor e respektus ndaj rugoves.. ather qosja ish vesh prift me ja ba qejfin kadares..
mirpo kadarja shprehu njerzillyk per vdekjen e rugoves e kjo do te thote se nuk ju bashkangjit kanibalve te taborrit qosist.. e ather patjeter qosja do vishet dervish e myfti per inat te kadares..
ky eshte thelbi i grindjes.. tjerat jan tjerrje llafesh boshe..

Une nuk jam dakord me akuzen qe ju i beni Qoses ne kete rast.

Du t'ju terheq vemendje juve Brari dhe shume te tjereve qe po shkruajne ketu tek diçka. Ishte Kadareja i pari ai qe sulmoi Qosen, dhe jo Qosja Kadarene. Eseja e Kadarese (qe do botohej me vone edhe si liber) erdhi pas shkrimit te shkurter te Qoses, shkrim ne te cilin ky i fundit terhiqte vemendjen per nje fenomen qe asokohe u be objekt diskutimesh per arsye se ndodhen njera pas tjetres disa gjera, siç ishte fjalimi shume i diskutum i Mosiut ne Oksford. Jeni ju Brari, qe pasi lexuat Kadarene, me te drejte kerkuat t'ju sillet ne forum edhe shkrimi i Qoses, per arsye se Kadareja ne esene e tij permendte Qosen dhe e kritikonte, here-here edhe ashper.

mire eshte qe ketu te vendoset dhe Shkrimi i Qoses me kte teme.. pra temen e Identitetit..

Le ta bej dikush kte e ti degjojme dy kumonat..kur thot populli liridashes hasian..

Per mendimin tim, shkrimi i Qoses (i pari) nuk kishte pse t'ia ngrente qimet perpjete Kadarese dhe te shkruante ashtu siç shkruajti. Qosja, qe pothuajse nuk i prek hiç keto tema (me aq sa di une), nuk shkrujti si haxhiqamil siç thote Kadareja ne intervisten e fundit (sa komik bahet Kadareja kur i thote haxhqamil nje ateisti qe vetem emrin ka musliman) por shkrujti si shqiptar. Nuk eshte njeanshmeri te mbrosh ate qe sulmohet. Nuk tha ndonje gje te keqe Qosja per katoliket ose ortodokset, ashtu siç thote per muslimanet dhe Islamin Kadareja tash sa vjet. Madje Qosja kritikon fenomenin qe ai e quan tejshquarje e vetedijes fetare edhe kur ky shihet nder muslimane.

Koha e ckombezimeve te tilla per arsye fetare ne historine e popullit shqiptar ndoshta ka marre fund, por, tani, si duket, po rifillon koha e tejshquarjeve te vetedijes fetare, e shfrytezimit te fese per nevoja politike dhe e favorizimit te njeres fe nga institucione politike e shteterore! Shembujt nuk jane te pakte dhe shembujt nuk jane te njellojte. Dhe, kjo tejshquarje e vetedijes fetare ka filluar nder shqiptaret e besimit mysliman ne Maqedoni dhe ne Kosove dhe ngadale-ngadale ka kaluar edhe ne Shqiperi, ka filluar nder shqiptaret myslimane dhe po vazhdohet nder shqiptaret e krishtere, sidomos katolike.

Sume gjera mund te thuhen ketu. Po s'ia vlen. Thjeshte do ju ftoja e lexonit shkrimin e pare te Qoses. Per mendimin tim, sikur Kadareja ta kishte lexu pak me me qetesi dhe objektivizem ate shkrim dhe te mos ishte lodhe me letersi, do kishte qene me mire edhe per ne, se s'do ishim lodhe, po edhe per te, se nuk do e kishte detyru Qosen me i dhen nje pergjigje aq te ashper. Nuk do shume mend per ta kuptu gjendjen psikologjike te Kadarese nga intervista qe ka dhan, qe per mendimin tim eshte shume pa nivel. Nga njera ane thjeshte nje shkrimi (qe nuk ka si objekt ate) i kunderpergjigjet me liber, ndersa nga ana tjeter thote qe shkrimi i Qoses ishte i merzitshem dhe i gjate....lol. Pastaj ç'nuk thote per Qosen dhe repliken e tij, nderkohe qe ne librin e vet Kadareja thote se ai eshte i ceket, i turbullt, i pasakte etj. etj. Nder te tjera, terthorazi e akuzon edhe si "te shitun" qe ben politikat e huaja, duke thene se mendimi i Qoses (sipas Kadarese, ndarja e kombit) ngjan si nje muzike e njohur.

Kadareja eshte gjeni letrar po, per mendimin tim, me akademikun Qose as qe krahasohet kur behet fjala per te tilla diskutime. Kadareja i thote gjerat bukur, dhe naivet ose ata qe edhe me pare ndajne te njejtin mendim me Kadarene i kullofisin shume kollaj gjerat qe ia servir shume bukur me fjale shume te embla.
Ja nje shembull:

Për fat të mirë, kjo nuk ndodhi. Midis marrëzisë, populli shqiptar e bëri së paku një gjë të mençur. Në vendin ku mosprekja e kufirit prej çizmes së ushtarit të huaj, ishte kthyer në mit, asnjë armë, qoftë edhe për zakon, nuk u shkreh kundër ushtrisë euroatlantike. Ishte hera e parë që në historinë shqiptare ndodhte një gjë e tillë. Ajo ishte një dëshmi e madhe: dëshmi prekëse, se atë ushtri që po zbarkonte nga deti dhe nga ajri, shqiptarët e quajtën si të tyren.

Vetvetishëm midis kaosit, pa retorikë integruese, pa u shtyrë prej askujt, shqiptarët treguan qartë se ndiheshin evropianë. Ata nënshkruan kështu një akt monumental: rigjetjen e Evropës së humbur.

Sipas Kadarese, mosshtenja mbi ushtrine qe erdhi per te vene paqe midis nesh , eshte tregues i asaj qe ne jemi evropian. Se sa jemi evropian diskutohet, po fakti qe ne nuk shtime mbi ata ushtar s'ka asnje lidhje me ndjenjat tona evropiane ose me identitetin evropian. Pse, po te kishte pasur aty ca ushtare kineze dhe japoneze do kishim shtene mbi ta? Jo. E çfare do thonim pastaj? Qe u ngjallen ndjenjat tona kineze?...lol. Sigurisht qe nuk do shtinim mbi ta, dhe kjo s'ka lidhje me vetedijen tone evropiane, por me faktin qe ata s'na kishin bere gje. Nejse...Keshtu gjerash ka plot ne shkrimin e Kadarese. Letersi me bollek. Ndersa Qosja, ju pelqen ose jo, eshte me serioz, nuk tallet me inteligjencen e lexuesit...lol.

Ne nuk shtime mbi ushtaret qe erdhen per te na mbrojtur, kesisoj ne gjetem ate qe kishim humbur: Evropen. Epo na lumte!

Gjithe te mirat!

[Qafir Arnaut]

Kadareja eshte gjeni letrar po, per mendimin tim, me akademikun Qose as qe krahasohet kur behet fjala per te tilla diskutime. !

Kadarja eshte partner i denje ne ket debat. Ai ka farketuar idete e tij mbi si duhet te jete Shqiptari mbi baza te shendosha (DeRada-iste), dhe ka arritur t'ia percjelle popullit keto ide me shkrimet e tij ("Lamtumira e te Keqes", "Viti i Mbrapshte", "Keshtjella"). Kuptohet, si tifoz i Bektashinjve, jam tifoz i sinkretizmit te cilin propozon edhe Qosja, dhe mendoj se te dy kane nje piketakim, pavaresisht se nuk i le egoja ta gjejne.

[i fundit]

o djema me duket se po ja ngreme vlerat shume ketij te "madhit" kadarre,po si ka fytyre te flase ai mbi hoxhallaret musliman qe kane mbajtur flamurin ne cdo lufte e beteje me armikun grek, serb dhe ne fund pse jo dhe me gjon turqit,vepra e tyre dukej qarte dhe nga nje i "vogel" jo nga te te "medhenj" si kadarrja, turp te kete qe po mundohet te hedhe balt mbi figurat e ndritura te tyre,qe mbi mundin e tyre gezojme ne sot...
bshke me kete kadarre qe po hedh posht punene e gjysherve te tij....
dhe nje here turp te kete,e dija per dikushin porse koha te njeh me personat,dhe te tille nuk ja vlen te japin mendime ne emer te popullit shqipetar.

[DardanG]

o djema me duket se po ja ngreme vlerat shume ketij te "madhit" kadarre,po si ka fytyre te flase ai mbi hoxhallaret musliman qe kane mbajtur flamurin ne cdo lufte e beteje me armikun grek, serb dhe ne fund pse jo dhe me gjon turqit,vepra e tyre dukej qarte dhe nga nje i "vogel" jo nga te te "medhenj" si kadarrja, turp te kete qe po mundohet te hedhe balt mbi figurat e ndritura te tyre,qe mbi mundin e tyre gezojme ne sot...
bshke me kete kadarre qe po hedh posht punene e gjysherve te tij....
dhe nje here turp te kete,e dija per dikushin porse koha te njeh me personat,dhe te tille nuk ja vlen te japin mendime ne emer te popullit shqipetar.

E keni pak gabim more zotëri! Hoxhallarët nuk kanë mbajtur ndonjë flamur kundër armikut grek e serb e aq më pak atij turk! Do të thoja se ata kanë qenë më shumë vegla, spiun të pushteteve e pushtuesve. Një "flamur" kanë mbajtur ata më ëndje, atë të shpërnguljes së shqiptarëve në Turqi, ishin propagandues dhe realizues të marrëveshjes Serbi - Turqi. Nuk do të thoja se ishin të gjithë të tillë, por së paku 90 për qind e tyre (po tregohem shumë i kursyer duke dhënë këtë përq8indje).
.

[Lunesta]

Kadare si shkrimtar edhe si analist dhe mendimtar eshte shume me lart se qosja. Ata qe e mbrojne qosen nuk e bejne kete pasi ju dhimbset qosja, por pasi gjene tek qosja nje tjeter njeri i cili i mbeshtet ne idete e tyre muhamedane.

[Pedro]

Po lexoja online shtypin shqiptar - kisha jave qe nuk kisha lexuar gje nga gazetat shqiptare - dhe hasa ne kete shkrim analize te Zija Celes ne gazeten "Shekulli". Se pari po vendos shkrimin, pastaj po bej komentin tim, ne menyre qe te mos influencoj opinionin tuaj.

Qezari urren, Zoti përbuz


Zija Çela

Këto shënime janë hedhur me dorë më 17 maj, ditën që në gazetën “Shekulli” ishte botuar përgjigjja e Kadaresë ndaj Qoses. Titulli nuk është një provokim, por parodia e hidhët e një antagonizmi të paafrueshëm. E thënë deri në fund, papajtueshmëria e skajshme, ku ka arritur një konflikt i skajshëm. Tashmë protagonistët punojnë pa filtra. Në ndarjen klasike, sipas së cilës jepi Zotit çfarë është e Zotit dhe Qezarit atë që është e Qezarit, secili mëton Zotin. Për nga pesha e letrave, e famës dhe e fuqisë së opinionit, ndoshta Rexhepi do të lakmonte të ishte një Kadare, por meqë nuk arrin, ai e urren Kadarenë. Ismailin nuk e lë vepra të jetë një Qose, por edhe pa hipotekën letrare, nuk do ta linte neveria, ai e përbuz Qosen.

1. Nëse do të kishte dalë një Dante tjetër, i cili të shkruante posaçërisht për dhembjen njerëzore dhe ta klasifikonte atë në formë rrathësh, pas vdekjes së tim biri, Dritanit, unë do të gjendesha në rrethin e fundit. Kjo ishte arsyeja përse, me ta mbaruar dorëshkrimin, e futa në sirtar. I mbyllur në zinë time, një prononcim publik m’u duk i pahijshëm. Por, veç kësaj, dhembja nuk të lejon të mendosh gjatë për tjetër gjë, të hartosh ca teza, të gjesh një formë, të bësh një shtrim sa më të përkorë dhe impersonal. Duket se në gjendjen time dhe pa qëllime botimi, shënimet i hodha siç më erdhën. Por meqë vala e ditës kaloi dhe prapë s’i harrova, kam një lutje për lexuesin: praninë time ta marrë si detyrim të një dëshmitari.
2. Është e vërtetë, e kam dhe nga përvoja, vetëm bretkosat shtypen kur ndeshen demat. E kam pasur zakon edhe para viteve ’90-të që të hyj midis “të fuqishmëve”. Ndoshta (po modestia?) se Zoti më thoshte brenda vetes “ji i fuqishëm edhe ti, çliroje fuqinë”. Por mbi të gjitha për një takëm parimesh që ndjek shumëkush, ngase janë të përjetshme, ngrihen mbi të gjitha pushtetet dhe, si shtylla kurrizore që mban trupin, ia mbajnë kokën njeriut. Aso kohe, hyja në mes dy korifejve: Ismail Kadaresë dhe Dritëro Agollit. Të parit duke ia pohuar copë (kam pasur dëshmitar Ndoc Gjetjen), sepse ashtu ma hodhi fjalën ngacmuese: Po, e dua Dritëroin, e kam mik, ushqej më shumë miqësi për atë. Të dytit (kam pasur dëshmitare gjithë redaksinë e gazetës “Drita”), i cili përkohësisht më bënte lanet dhe më “ndëshkonte” me masa disiplinore kur bëja shkrime për Ismailin, duke i qëndruar përballë i kam thënë: Po, Kadare është shkrimtar i madh, e adhuroj veprën e tij, prandaj e krahasoj me Proust-in, Kafka-n, Orwell-in etj. Por tashti, vetëm tashti për herë të parë ia nxjerr pak majën këtij ajzbergu. As atëherë, as më vonë, kurrë nuk shkoja te njëri për t’i kumtuar se çfarë kishte thënë tjetri. E pra, njëlloj si sot, edhe atëherë gëlonin burrat kurva.
Të bëhesh urë e konflikteve, aq më tepër t’i ndezësh e t’i devijosh ato për keq, në fillim mund të duket vetëm si një punë servilësh nevojtarë. Mirëpo jo tërë zhgunin e zë ky kallëp. Pushtat e përunjur, me pësh-pëshet e sajuara dhe lëpirjet e pështira krijojnë miqësi e armiqësi të pandershme, bile edhe keqkuptime të hatashme, duke e helmuar gjithmonë klimën artistike e duke çuar plot autorë në shpërdorim, në keqpërdorim dhe në mutpërdorim të energjive krijuese.
S’e harroj një gjest të moralshëm në shtëpinë e Kasëm Trebeshinës. Besoj ka qenë viti 1992 dhe po takoheshim për botimin e një libri. Aty gjeta Mehmet Myftiun. Duket po bisedonin për Ismailin, puna e tyre, puna e secilit të ruajë mendimin e vet. Mirëpo sapo hyra, Mehmeti iu drejtua Trebeshinës: “Tashti ta mbyllim, sepse dihet që Zijai e pëlqen Kadarenë, është mik i tij.” (Po shtoj unë, sidomos mik i Letrave.) Edhe pimë kafe, edhe bëmë bisedat tona.
Ka njerëz që jo vetëm s’ia përtojnë, por edhe e kërkojnë sherrin. Kjo na bën të largohemi për çfarë na ndan, por ne ndahemi edhe për çfarë na bashkon.
3. Në vitet ’80, pasi e kishte ndarë mendjen për vete, vjen një shkrimtar dhe më pyet nëse isha i gatshëm të bashkëpunonim për ta botuar në Tiranë romanin “Vdekja më vjen prej syve të tillë” të Rexhep Qoses, libër që e kisha lexuar në botimin e Prishtinës. Madje, përveç propozimit, i kishte paramenduar edhe rolet: ai do ta merrte në mbrojtje duke ia propozuar “N. Frashërit” me një recension analitik, ndërsa unë të ngulmoja për t’u bërë redaktor i jashtëm.
Të dy e dinim se, për politikat tona të asaj kohe, një vepër e shkruar ashtu, ishte me spec. Por i njihnim gjithashtu “taktikat mbrojtëse” dhe ia hymë punës. Prit e prit, botimi hiç. Më thotë një ditë ai shkrimtari, nuk duan ta botojnë, kanë rezerva, filani e mban në sirtar, kërkon të hiqen faqe të tëra, edhe dy kapituj, ndoshta duhet ndonjë ndërhyrje. Më vajti mendja te një njeri babaxhan, që e kisha njohur në Has, afër kufirit me Kosovën. I vajta në zyrë Mehmet Karakushit (atëherë në KQ të Partisë) dhe botimit iu hap rruga.
E dini cili ka qenë ai shkrimtari, që tregonte aq dashamirësi dhe këmbëngulje për veprën e kolegut në Prishtinë? Ismail Kadare. Dhe kjo ndodhte shumë vjet përpara se ta ndërmerrte po atë nismë në Francë.
4. Pas viteve ’90, në njërin nga kthimet e tij nga Parisi, i vajta në shtëpi Ismailit për vizitë. Se si ra fjala për njërin nga librat e tij të fundit dhe i thashë se e kisha lexuar në Graz. I kujtova se njërit prej njerëzve të nominuar, i cili autorit mund t’i kishte bërë ndonjë shërbim personal, ia kishte rritur si shumë kandarin, pasi më tepër se nxitës e liberal, kishte qenë frenues i zhvillimeve letrare. Reflektoi shpejt. Unë nuk mund ta ndryshoj tekstin, ma ktheu, por në një ribotim mund të vë një poshtëshënim dhe ia heq spaletat që përmende.
Por, në të vërtetë, nuk ishte kjo kryesorja që doja t’i thoja. Më e rëndësishmja ishte që, sipas meje, nuk duhej të harxhonte shumë kohë me libra, ku shpjegohej e justifikohej ana politike e disa momenteve të jetës së tij apo e disa krijimeve letrare. Dhe ia thashë hapur (dëshmitar - Visar Zhiti): Është koha ta administrosh sa më frytshëm energjinë tënde krijuese. I erdhi mirë apo jo, nuk i vari hundët. Përkundrazi, i sertë e hujli siç është nganjëherë, dëgjoi duke bluar. Edhe më vonë, ndoshta i mësuar me mua, po ashtu u tregua i vëmendshëm kur i pata bërë “një vërejtje”, dua të them një sugjerim, lidhur me kompozicionin e një kryevepre botërore, siç është “Pallati i Ëndrrave” (dëshmitar - Bujar Hudhri). Sipas meje, në anën kompozicionale do të më pëlqente forma e rrethit, që mbyllet në pikën ku është nisur.
Në atë vizitën që përmenda, për të qenë i sinqertë, e kisha në mend një kurth. Unë gjithnjë jam shprehur se Vepra letrare e Kadaresë është e vetëmjaftueshme. Me atë kurthin e tërthortë, që në fakt ishte një joshje, doja ta tërhiqja në problematika sa më madhore sepse, siç është dëshmuar, këto problematika çojnë në libra të rëndësishëm. Unë kisha mall për eseistikën e tij të tipit “Eskili, ky humbës i madh”. Libra të tillë, edhe pse doemos përmbajnë unin vetjak, të çojnë gjithashtu tek uniciteti nacional, mvetësitë dhe përbashkësitë e kombeve. Me tezat që rrok dhe me synimet që ka, a nuk është i tillë edhe “Identiteti evropian i shqiptarëve”? Veçse, dhe kështu pranohet ngado, sa herë që një shkrimtar shkruan një ese, ajo nuk lexohet si studim i mirëfilltë shkencor, shkenca “të mbërthen, të lidh” me faktin e konceptin, ndërsa eseja e shkrimtarit është më e lirë, më e letrarizuar, prandaj mbizotërohet nga trillet e vizionit dhe metafora.
Të gjithë e dinë tashmë se çfarë ka qenë Molla e Ndaluar, ndryshe Molla e Sherrit, që çoi në mëkatin primordial të njerëzimit. Afër mendsh, thjesht për figurë, por një mëkat kafshate bën edhe Rexhep Qosja kur, duke u marrë me një mollë, kërkon ta shndërrojë doemos në gorricë.
5. Kam qenë kryeredaktor i gazetës “Drita” nga viti 1984 deri në verën e 1990-ës. Mbaj mend mjaft intervista dhe artikuj “bombë”, të cilët Rexhep Qosja i botonte në shtypin e huaj, pastaj ne i ribotonim në gazetën tonë. Sigurisht, kishte dhe atëherë autorë të tjerë nga Kosova që e ngrinin zërin, por në shtypin e huaj të rrallë me atë staturë. Për “inat” të Kadaresë, po e zhvesh nga ironia një togfjalësh që ka përdorur në përgjigjen polemike. Në atë kohë, baca Rexhep ishte vërtet një nga flamurmbajtësit e çështjes shqiptare, e mbante dhe e tundte me guxim këtë flamur përballë regjimit shovinist, regjimit zyrtar serb. Në atë kohë ishte shpejt, Kosova ende nuk ishte bërë simbol i Perëndimit kundër shtypjes dhe gjenocidit që ushtrohej ndaj një populli evropian. Qosja dha ndihmesë dinamike, ndihmesë të hershme për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës. Dhe më pas, kur u ndërkombëtarizua e madje kur u çlirua, kur nga një mendimtar politik Qosja u bë dhe veprimtar politik, uthulla e fortë plasi enën e vet: egocentrizmi dhe ambiciet e tepruara e shtynë profesionistin deri në gabime amatorësh. Ndërkaq, në anën e këtejme, Kadare nuk deshi as kolltukun presidencial.
Por, sidoqoftë, koha ashtu rrjedh, segment pas segmenti. Dikur shkohej me karrocë nga Franca në Rusi dhe nga Rusia në Francë, teksa rrugës kuajt ndërroheshin. Është e pafalshme që kujtdo, në Letra, në politikë apo në çdo fushë tjetër, t’i mohohen meritat e avangardës, kontributet e tërheqjes për një copë rrugë.
6. I ndodhur për një panair libri në Prishtinë (sa vite kanë shkuar?), i telefonova Rexhepit për një vizitë në shtëpi. Më priti krahëhapur, siç kisha vajtur. Kësaj here emrin e dëshmitarit nuk po e vë në kllapa, ishte Naim Balidemaj. Dikush na njohu në një kafene, aty më dhuroi librin e tij “Rreze e largësi”, që shoqërohej me një pjesë të recensionit të Rexhep Qoses. Duke vënë lentën e zmadhimit, siç ngjet shpesh në sikletin e dedikimeve, në autograf kishte shënuar ca fjalë që më skuqet faqja, po t’i citoj. Shkurt, më bënte të madh. Ndërsa aty ku vajtëm mysafirë, sapo vërejti kundërshtitë në mendime mes meje dhe të zotit të shtëpisë, vuri në çast lenten e zvogëlimit: kushedi, iu duka sa një dromcë! U distancua nga unë dhe, pa argumente të shpjeguara, mbajti anën e Profesorit. Me gjithë teprimin, kjo m’u duk njerëzore, ishte shenjë respekti, një garanci mirëbesimi te njeriu që adhuronte. Dhe, në fakt, nuk e cënoi bisedën.
Për çfarë u bisedua? Shkon gjuha ku dhemb dhëmbi dhe ra fjala për Sali Berishën, figurën e tij, rolin politik. Për shkak të një “vesi” që s’më shqitet, sa herë që miqtë nuk janë të pranishëm dhe dikush i atakon, mua më rritet ajami për t’i mbrojtur. Në këto raste, madje, ua rris vetvetiu pjacën, si një parapritë ndaj vrullit krejtmohues të tjetrit. Them me vete se po, atë qëndrim do të kisha mbajtur edhe sikur të ishte Doktori duke folur kundër Profesorit, me një kusht: në praninë time dhe në mungesë të Rexhep Qoses. Por rasti e solli siç e solli. Unë kisha bindjen se mbroja gjithashtu të vërtetën, bindjen që kam edhe sot. Duke pranuar gabimet që ka bërë, çfarë s’kam mënguar t’ia them me kohë në shtyp dhe sy për sy, për mendimin tim Berisha është ndër liderët politikë më kontribues, më të ndjeshëm e më vetëkorrigjues, më energjik e më intelektual, sesa nja njëqind pseudopolitikanë e pseudointelektualë shqiptarë të marrë së bashku, të cilët rrejnë kur apelojnë ideale, sepse dallon ideali që e ka rrënjën në zemër, nga ai që e ka rrënjën te xhepi. Pikëpamja ime ishte se Doktori nuk kishte shpëtuar pa ndonjë gabim edhe ndaj Profesorit, por mllefi i profesorit e tejkalonte hatërmbetjen njerëzore dhe, deri diku, ishte vetëvrasës.
Folëm, natyrisht, edhe për Kadarenë. Në terrenin tim, përballë çdo kolegu serioz, aq më tepër një veterani të Letrave si Rexhep Qosja (pavarësisht nga sa thuhet, pra se tashmë është amortizuar dhe kredencialet e tij kanë rënë në qarqet letrare), jam sërish i gatshëm të dëgjoj. Të dëgjoj dhe të dëgjohem, të kundërshtohem dhe të kundërshtoj, të flas lirisht, larg avokatisë, duke e zëvendësuar pasionin me argumentin estetik, pa e bërë as të bardhën të zezë, as të zezën të bardhë. Unë nuk kërkoj që bashkëbiseduesi të mendojë patjetër si unë, por s’ka autoritet, nga maja e çfarëdo piramide (është provuar nganjëherë), që të më imponojë me zor një ide, pa u bërë më parë edhe bindja ime.
Të tjerat?.. Të tjerat ndoshta s’kanë rëndësi, ne u ndamë në oborr, ku kishte dalë të më përcillte. Por nga të tjerat po kujtoj një theksim: diversiteti nuk e përjashton a priori respektin e ndërsjelltë.
Kur e përdorim kurrizin si mur, domethënë duke ia kthyer shpinën përfundimisht njëri-tjetrit, atëherë nga të dyja anët ajo çfarë është e mugët bëhet e zezë, dhe çfarë është e zezë bëhet edhe më sterrë.
7. Muri nuk mund të fshihet më, është vënë. Edhe titulli duket sterrë. Por ky nuk është një provokim, është parodia e hidhët e një antagonizmi të paafrueshëm. E thënë deri në fund, papajtueshmëria e skajshme ku ka arritur një konflikt i skajshëm. Tashmë protagonistët punojnë pa filtra. Në ndarjen klasike, sipas së cilës jepi Zotit çfarë është e Zotit dhe Qezarit atë që është e Qezarit, secili mëton Zotin.
Për nga pesha e Letrave, e famës dhe e fuqisë së opinionit, ndoshta Rexhepi do të lakmonte të ishte një Kadare, por meqë nuk arrin, ai e urren Kadarenë.
Ismailin nuk e lë Vepra të jetë një Qose, por edhe pa hipotekën letrare, nuk do ta linte neveria, ai e përbuz Qosen.
8. Ministria e Kulturës në Tiranë, në nderim të 70-vjetorit të shkrimtarit, e ka shpallur 2006-ën si vit të Kadaresë. Nganjëherë njeriu ndjehet mirë në oponencë me institucionet e shtetit, pasi shpesh bëjnë punë pa mend. Aq më tepër që, ndaj personaliteteve me rrezatim të gjerë publik, ekziston i ashtuquajturi servilizëm shtetëror. Por në këtë rast është vepruar drejt, madje motivi i shpallur, për mua, nënkupton edhe një të pashpallur. Kadare e ka merituar prej kohësh Çmimin Nobel dhe, pavarësisht se çfarëdo të bëjnë shqiptarët nuk ndikon te juria, do të ishte e turpshme të rrimë në pritje si qyqarë, pa afishuar kombëtarisht Veprën e shkrimtarit tonë. (E di se ndahen opinionet edhe për Nobelin, në Itali u “bë qameti”, por Ismail Kadare nuk është Dario Fo.) Kjo nuk do të thotë të falsifikohen vlera, sepse asgjëkundi nuk e hanë sapunin për djathë. As do të thotë të pushohen polemikat, sepse do të ishte e dëmshme. Por do të thotë që të orientohemi drejt dhe, falë Zotit, në rastin e Kadaresë vlerat janë të pranuara botërisht.
Ja, të paktën këtu ka gabuar R. Qosja me shkrimin e fundit, një gabim ndaj optikës së përgjithshme. E zëmë për një çast se “Identiteti evropian i shqiptarëve”, një titull më tepër në bibliotekën e pamatshme të Kadaresë, sinqerisht nuk i ka pëlqyer, përkundër shumë të tjerëve që e pëlqejnë. Por a nuk do të ishte profesionalisht më e pritshme, taktikisht më e dobishme, moralisht më e pastër që, në vend të merrej me një libër mospëlqyes, veçanërisht këtë vit studiuesi i njohur Rexhep Qosja t’i kushtonte Kadaresë po aq faqe për pëlqimet e kryeveprave?! Ngazëllimi me të keqen, kushedi pse, ka diçka që të përqeth. Në përvjetore të tilla, kur shënohet kurorëzimi i veprës dhe i pleqërisë së një kolegu, ndonëse është rasti për t’u ngritur mbi vetveten, prapë se prapë mund të heshtësh, nuk merr pjesë në banketin e “kundërshtarit”. Por në qoftë se zemra nuk të lejon t’i çosh dikujt një vazo me trëndafila për ditëlindjen, po zemra vetë duhet ta ndalojë t’i bësh “dhuratë” një qyp me gjemba.
9. Më fal që për pak kohë, biri im, e ndërpreva bisedën në vetmi me ty, shënimet për ty, dhe m’u hap goja për të folur publikisht. E përsëris, nëse do të kishte dalë një Dante tjetër, që të shkruante posaçërisht për dhembjen dhe ta klasifikonte atë në formë rrathësh, pas vdekjes tënde do të gjendesha në rrethin e fundit. Mirëpo tamam pse jam atje, shoh sipër meje rrathë të tjerë. Pa dyshim, njëri është rrethi që shënon atë dhembjen njerëzore, e cila vjen nga drejtësia e munguar dhe alibia e pandershme.
__________________________________________________ _______________

Paksa i gjate dhe i lodhshem ne te lexuar?

Kur po lexoja kete artikull, pata ndjesine sikur isha ulur ne "balkon" - sic thoshte dikur i madhi Tano Banushi, ndjese paste - dhe po beja disa thashetheme me kojshine, duke pire nga nje kafe turke. Dhe kur kojshia ishte mosbesuese ndaj thashethemeve te mia, i mbushja mendjen: "eshte e vertete, kam deshmitar edhe filan fistekun"

Thone qe shkrimtaret dhe artistet jane ndergjegja e kombit.

A mos valle e tille eshte ndergjegja e kombit tone?

A jane Zija Celerat pasqyra e shpirtit te shoqerise shqiptare?

[ARIANI_TB]

E Marte, 23 Maj 2006


MES DY POLEMIKASH

Polemikat ne mes te koloseve te filozofise, te letersise etj., jane te nevojshme per ne nje shoqeri primitive apo ne evolucion drejt civilizimit. Nepermjet polemikave te tilla dikujt i hapen syte e dikujt i mbyllen varesisht prej sferes se interesave te polemizuesve. Ne vende te civilizuara te shumten e rasteve polemikat zhvillohen jo per interesa e xhelozi personale, por per hir te ndricimit te ndonje teorie shkencore apo pervetesimit te punes studiuese profesionale.

Polemika, respektivisht pergjigjet e Ismail Kadarese i takojne dhe i ngjajne polemikave te ZH. ZH. Rusos dhe Volterit, por fatkeqesisht Kadare nuk polemizon dhe nuk e mbron krijimtarine e tij profesionale. Kadare akuzon, hedh balte e pluhur duke u munduar te njollose figuren e studiuesit te njohur Rexhep Qosja.

Pse ngrihet kunder Qosjes? Pse Kadare nuk e mbron krijimtarine artistike te tij por deklaratat e tij?

Ngritja e tij kunder Rexhep Qosjes eshte evidente dhe normale, ngase secili njeri deshiron te mbroje interesat personale, shoqerore e kombetare. Ne kete rast Kadare nuk eshte hedhur te mbroje interesat as shoqerore e as kombetare, por thjesht ato personale, qe djallezisht di te ruaje gjakftohtesine. Ne menyre perfide akuzon pa iu diktuar urrejtja dhe sadizmi i tij antikosovar qe po ashtu mjeshterisht e kamuflon ne emer te internacionalizmit ne romanin e tij proserb "Ceshtje marrezie" faqe 66.

Pas kritikave te Qosjes, eshte pritur dhe ishte krejt normale, qe Kadare te pergjigjej dhe e kunderta as qe imagjinohej. Dihej se ai do te reagonte ngase Qosja kishte analizuar vepren e Ismail Kadarese dhe kishte zbuluar kodin e gjuhes sekrete te shkrimtarit shqiptar te madh por njeriut shpirtngushte e te vogel. Qosja kishte arritur ta deshifronte kodin e gjuhes se dyfishte te Kadarese qe vetem ai din ta perdore gjuhen e tij me dy tehe: kur i bie mire gjithnje le hapesire per t'u penduar, per t'u "korrigjuar".

E atij cdohere i bie mire. Cdohere Kadare ka hapesire per pendime e korrigjime. Nuk po hyjme ne periudhen e tij kur ishte besniku i Nenes Parti, sepse shumica e krijuesve duhej te kalonin neper ate ure besnikerie e devotshmerie, ne te kunderten te digjte flaka e Partise.

Mirepo, Kadare ka lene hapesire qe edhe kesaj periudhe te tregohej se ishte krijues disident, gje qe eshte genjeshter e kulluar. Shkrimtar disident te vertete ishin Solzhenicini e shume shkrimtare tjere ruse, polake, cekosllovake etj., e jo Kadare. Kadare ngrihet per t'i mbrojtur deklaratat e tij politike qe gjithnje i kishte te gabuara dhe destruktive, per te mos thene antikosovare. Kjo eshte arsyeja qe Kadare mllefoset dhe tmerrohet ndaj vetvetes por qe fajin ua hedh te tjereve.

Kadare paraqitet engjell ne lekuren e djallit. Deklaratat e tij politike nder me te njohurat jane teorite e tij per tri lufterat qe u zhvilluan ne trojet shqiptare.

Per lexuesit dhe opinion e gjere jane te fresket artikujt e Kadarese kur thoshte se lufta qe zhvillonte UCK ja eshte e demshme dhe se shtetet perendimore do na merrnin si terroriste, pastaj kur luftimet kaluan ne trojet shqiptare ne Maqedoni, Kadare po ashtu ishte kunder luftes qe bente ushtria jone kunder forcave maqedonase, e per luften qe zhvillohej ne Luginen e Presheves, shkrimtari yne Kadare po ashtu ishte kunder kesaj lufte.

Pak para se keto luftera te perfundonin, Kadare dinte ta perdorte gjuhen e korrigjimit duke deklaruar ne favor te ushtrise sone. Kadare di te ushqehet me dy e me shume luge, sepse ashtu e ka kalitur Nena Parti.

Nuk po e cek deklaraten e Kadarese para pak vjetesh, kur thoshte se ne Kosove nuk ka letersi, por kur opinioni i indinjuar reagoi, Kadare e korrigjoi veten per te mbetur i paster bilur. Kadare nuk e ka hallin e pastertise as kombetare e as njerezore por hallin se po humbte gjysmen e lexuesve shqiptare e sidomos simpatine e kosovareve te diaspores, prej te cileve ka zhvatur dhe vazhdon te zhvate.

Po te analizohet mire "Kadare: Pabesia e nje polemisti", nuk mbetet as dyshimi me i vogel se Kadare i ka pergatitur mire pergjigjet e tij ngase fjalite i ka te strukturuara, gje qe po te ishte pergjigjur verbalisht ne menyre spontane, te gjithe i dine fjalite e tij, qe dukshem dallojne nga ato te shkruara.

Pra, Kadare genjen qe ne fillim te intervistes se tij kur thote se i pergjigjet kerkeses se gazetarit se ai nuk e kishte ndermend te merrej me polemike. Qe ne fillim te intervistes Kadare i peshon fjalet, dhe me nje fjali deshiron te rrenoje tere veprimtarine e Rexhep Qosjes, duke e gjuajtur pikerisht me pabesi ne kampin e Serbise.

Kadare per ta lare veten, ne menyre te sofistikuar Qosjen e njollos duke e quajtur si njeri qe e mbron teorine e serbeve. Kadare e perdor tere djallezine e tij dhe arsenalin e fundit qe ka nder duar per te shpetuar veten duke ia hedhur tere fajin Rexhep Qosjes, e madje duke e quajtur njeri qe mbron tezen serbe. Me kete ai ka vjelle helmin e tij te kamotshem jo vetem kunder Qosjes, por kunder tere intelektualeve shqiptare qe jeten ia kushtuan ceshtjes kombetare.

Kadare eshte dashur ta perdore tere arsenalin e tij sepse ai nuk eshte mesuar qe te kritikohet nga qytetaret e Kosoves. Jo. Qytetaret e Kosoves kane halle me te medha. Qosja e qytetaret e Kosoves nuk e akuzuan Kadarene as atehere kur villte vrer kunder bijve dhe bijave qe luftonin me ushtrite armike.

Nuk e kritikuan Kadarene as atehere kur deklaronte kunder tere shkrimtareve te Kosoves. Jo. Qosja dhe qytetaret e Kosoves nuk e kritikuan as atehere kur iku nga Shqiperia e pas tij krijoi konfuzitet, shperngulje dhe tollovi te paprecedent ne tere historine shqiptare. Nuk e kritikuan sepse ne jemi mesuar te sakrifikojme veten per Shqiperine dhe shqiptarine. Le te na fyeje, thoshin kosovaret, sepse duke na fyer ndoshta i ndihmon vetes, e duke i ndihmuar vetes i ndihmon shqiptarise.

Fyerjet e Kadarese jane te renda, jane infantile dhe ne vend se te ngrihet rrokullis veten ne fund te humneres. Ne kerkim te cilit flamur eshte Qosja, e ne kerkim te cilit flamur eshte Kadare?

Kadare shkruan gjegjesisht se Qosja qenka ne kerkim te nje flamuri, e sipas Kadarese Qosjes i ka humbur flamuri i "revolucionit te vonuar", i paska humbur flamuri politik ne zgjedhjet e lira te Kosoves dhe tani qenka ne kerkim te flamurit mysliman. Dokrra te Ismail Kadarese. Nen keto akuza Kadare fshihet nen hijen e fajesive te tij. E para, Rexhep Qosja nuk eshte ne kerkim te flamujve te askujt, por te flamurit te tij kombetar. E dyta, Rexhep Qosja nuk ka dale te jete protagonist i myslimanizmit.

Kadare e kupton, por qellimisht e keqinterpreton vizionin e Qosjes per myslimanizem. Qosja eshte i vetedijshem (sic eshte i vetedijshem edhe Kadare), se shqiptaret aktualisht jane popull me tri besime fetare, por Qosja nuk perdor meskinitet qe per interesa te tij personale te deklarohet sipas nevojes, situates dhe interesave sic deklarohet Kadare.

Kadare kur rri me intelektualet katolike deklarohet katolik jo qe ai eshte katolik, por nga kjo deshiron te perfitoje. Kur ai rri me boten e besimit mysliman thote se i takon besimit te tyre, e madje e perdor emrin ISMAIL si prove qe eshte i besimit te tyre. Kadare i pershtatet interesave dhe situatave, e kete gje ai ka ditur ta beje edhe ne sistemin komunist te Enver Hoxhes.

Qosja e di se perendimoret nuk kemi nevoje t'i genjejme se gjoja jemi katolike, ngase ata e dine kush jemi dhe sa vlejme. T'i mashtrojme perendimoret se jemi katolike, ne e mashtrojme veten e jo tjeret. Qosja e mbron tezen se qytetaret e Kosoves aktualisht jane shumice myslimane dhe ate te moderuar. Qosja nuk eshte gjuajtur per te dale protagonist i fundamentalizmit mysliman, sepse qytetaret e Kosoves nuk jane te tille.

Historikisht dihet se shqiptaret kane nderruar besimet religjioze sipas nevojes dhe interesave personale. Kjo tregon se ne asnjehere nuk kemi qene te vendosur, por gjithnje kemi vepruar dhe kemi anuar nga interesat e ngushta personale ku kemi nderruar identitet dhe flamur.

Historikisht dihet se pushtuesit me pare i kane perdorur njerezit me fame qe te aderojne ne religjionet e tyre qe na i sollen. Te famshmit e atyre koherave predikonin besimin fetar e populli u shkonte pas. Pikerisht sic eshte duke vepruar Kadare, i cili duke menduar se nese anon nga besimi katolik do e fitoje cmimin Nobel.

Rexhep Qosja nuk don ta mashtroje askend qe te deklaroje se shqiptaret e Kosoves jane katolike dhe se demonstruesit e vitit 1981 kerkonin kthimin ne religjionin e te pareve.

Po cili eshte religjioni i te pareve tane?

Rexhep Qosja nuk e mbron myslimanizmin por i lufton te gjithe ata myslimane (si Kadare e tjere), qe per interesa te tyre personale deklarohen sic ua kenda. Ata qe mohojne identitetin e tyre, ata shesin nene e babe, fe e atdhe. Te tillet nuk i nevojiten as Perendimit e as tjereve. Jam i bindur se po te vinte nje superfuqi sic jane Amerika dhe Evropa me nje besim fetar, Ismail Kadare do te deklaronte se te paret tane e kishin te njejten fe.

Kadare vete eshte ne kerkim te nje flamuri te cilin nuk po e gjen dot. Ne fakt, Kadare eshte ne kerkim te flamurit te interesave personale. Ai i nderron flamujt si kemishet. Aty ku i bie mire, aty edhe e ngrit flamurin dhe cadrat e tij.

Kadare e akuzon Qosjen per percarje fetare e vete ishte nismetari i kesaj, kur deklaron se demonstruesit e 1981 ne Kosove kerkonin kthimin e besimit katolik. Po te ishte keshtu Serbia do na kishte dhene katolicizmin qe moti.

C'fjalor rrugacesh perdor Kadare, kur akuzon duke thene: "gjithe halldupeve shqiptare", kur flet per letersine.
Edhe naivi e di se letersia shqiptare eshte shqiptare dhe asnje nenshtetas i ndonje shteti nuk mund te krijoje letersi franceze kur nuk eshte francez apo anasjelltas. Letersia eshte letersi e shqiptaret jane pjese e Evropes, dhe quhet letersi evropiane nese ajo ka vlere.
Nuk eshte e vertete aspak qe ne hapesiren shqiptare ekziston nje prirje per kunderevropianizem.

Ky mendim "filozofik" i Kadarese eshte me prapavije destruktive. Si mundemi qe ne qytetaret e Kosoves te jemi me ide kunderevropiane dhe kunderamerikane?! Ne tere Kosoven nuk ekziston asnje shqiptar qe eshte kunder Evropes dhe Amerikes. Madje kjo po deshmohet ngase prej 1999 e deri me sot, asnje ushtar amerikan apo evropian nuk u fye prej nesh, nuk u plagos e as nuk u vra. I vetmi vend ne bote eshte Kosova, qe ushtaret amerikane dhe evropiane i respektojme, madje ata veten e ndjejne si ne pushime e jo si ne nje zone te rrezikshme sic u kane thene Beogradi.

Mendimi i Kadarese perforcon tezen e Beogradit se ne nuk e meritojme lirine. Nese kjo fryme e antievropianizmit ekziston ne Shqiperi, Kadare mund te jete i informuar, por ne Kosove nuk ka as antiamerikanizem e as antievropianizem. Kjo teori per here te pare po "zbulohet " nga Kadare.

Ndoshta Kadare qellimisht deshiron te na e fuse kete ide imagjinative te tij, sepse pastaj ai do te dale para pardoneve te tyre si mbrojtes i evropianizmit dhe librat do t'i shiten me shume, e ndoshta si kalores e mbrojtes i nje levizjeje imagjinative ai edhe do e fitoje cmimin e shumepritur Nobelin.

Kadare deshiron me tere forcen e tij intelektuale qe Qosjen ta beje te parendesishem, por nuk i pi uje mesazhi i tij. Kur Kadare i permend zgjedhjet e lira ne Kosove, ai nuk e fyen vetem Qosjen por edhe tere bijte e bijat qe luftuan kunder forcave serbe, sepse Kosova eshte vendi i pare ne bote ku krahu qe lufton per pavaresi te humbe voten e popullit per te cilin u sakrifikua.

Kadare gabon shume, sepse ne ne Kosove e dime kush i fitoi votat dhe si u fituan ato. Kadare duhet te dije se mbi 50% e deputeteve dhe ministrave te Kosoves qe fituan ne zgjedhje, jane ish bashkepunetoret e Serbise. Kadare e di, por hesht sepse ia kenda. Kadare e ka lexuar librin e francezit Michel Roux, i cili shkruan se qendrimi i Rugoves ishte nje buqete lule per Millosheviqin.


Nga Reshat Sahitaj

"Koha Jonë"

[DardanG]

Kadare si shkrimtar edhe si analist dhe mendimtar eshte shume me lart se qosja. Ata qe e mbrojne qosen nuk e bejne kete pasi ju dhimbset qosja, por pasi gjene tek qosja nje tjeter njeri i cili i mbeshtet ne idete e tyre muhamedane.

Pajtohem plotësisht me Lunesta! Kadare qendron aq lartë sa që nuk arrihet dot jo nga Qosja shumë i vockël kundrejt tij, por edhe nga kushdo që sheh ëndërra të jetë afër tij. Dhe vërtetë Qosja tashmë nuk i dhëmbëset askujt, porse kundërshtarët e mëdhenjë të Kadaresë duan të mbështetën ( me gjasë për një hu të kalbur) dhe ta sulmojnë shkëlqimin e Kadaresë, i cilia ua vërbon sytë. Por kotë e kanë! Qentë sado që lehin nuk arrijnë dot ti kapin yjet, derrat sado pluhur dhe baltë të bëjnë arrijnë vetëm ta pluhurosin dhe ta baltosin vetëm vetën e tyre.

[iliria e para]

Qosja eshte desperat dhe kerkon vemendje .Kohe me pare e kisham simpatik, sot antipatik.
Kadare e din qe nuk eshte afrikan e as aziat. Keta tjeret nuk e dine se cka jane, te humbur ne reren e shkretetires.

[Arrnubi]

Disidenca dhe debati Kadare-Qosja

Nga Kasem Trebeshina

Nga kritika letrare është konsideruar "disident i kulluar i letrave
shqipe", por ai nuk ka dëshirë ta quajnë kështu. Është burgosur disa
herë. Njëra prej akuzave ka qenë se nuk ka marrë pjesë në zgjedhje.
Thotë se është i sabotuar nga pushtetarët e Shqipërisë, ndërsa
Kadarenë e cilëson "poet të oborrit". Polemikat midis Kadaresë dhe
Qosjes i quan "intriga sharlatanësh dhe dokrra kotnasikoti"

Si e ndieni veten kur ju quajnë disident?

Mua nuk më pëlqen të më quajnë disident, pavarësisht nga rrethanat
që janë krijuar, sidomos mbas Luftës së Dytë Botërore. Ka dy arsye
që unë nuk dua të pranohem si disident: e para, se në Shqipëri
tashti po spekulohet me disidencën. Dihet që në Katovicë në Poloni,
Gorbaçovi dha udhëzimet e duhura që të bënin transformimin e
shoqërisë. Në Shqipëri asnjë gjë s'po vërehet. Kërkojnë ruajtjen e
regjimit dhe ashtu si në shumë fusha të tjera edhe disidencën duan
ta fabrikojnë sikur e kanë bërë ata. Bile-bile kalohet nganjëherë
deri në absurditete të tilla, sikur edhe në Ministrinë e Brendshme
edhe në Sigurimin e Shtetit që ka bërë tërë ato krime, të jetë
organizuar disidenca. Po ashtu edhe në Lidhjen e Shkrimtarëve. Me
një disidencë të këtillë, tejet të fëlliqur, nuk mund të rrish. Nuk
mund të rrish me ta. Nuk mund të ulesh në një tryezë me një disident
të tillë të fëlliqur. Mbasandej ka edhe një arsye të dytë që unë nuk
dua të jem disident. Përmendët letra. Nuk dua në asnjë mënyrë të
përmendet letra. "Trebeshina ka vuajtur, por disidenca e vërtetë ka
qenë në Lidhje, se aty kemi shkrimtarët e mëdhenj", etj., dhe duan
të kalojnë në heshtje, duke folur për disidencën, duke lënë
përshtypjen e tillë kinse "ne po ia krijojmë të drejtat" edhe "artin
e kemi ne". Dihet se në vendet e Evropës Lindore për të gjithë
dramaturgët janë organizuar festivale teatrale, në mënyrë që këta
dramaturgë të dënuar të integrohen në shoqëri duke shfaqur veprat e
tyre. Në Shqipëri jo vetëm që këtë s'ta bëjnë, por atje nuk hyn dot
në teatër. E gjen derën mbyllur. Unë jam dramaturg me 76 drama dhe
akoma asnjë nuk më është kërkuar nga teatri i Tiranës. Gjithmonë kam
qenë i sabotuar.

Nga kush?

Direkt nga shteti shqiptar. Nga pushtetarët e Shqipërisë.

Po të mos e kishit kundërshtuar Enver Hoxhën, të cilin në promemorie
e keni krahasuar me Luigjin e 14-të, dhe po t'i kishit shërbyer
atij, ku do të ishit tani?

A mendoni se do të kishit qenë i përkthyer në shumë gjuhë të botës?
Poshtë e lart flitet sikur unë kam qenë ambasador në Rusi. Unë nuk
kam qenë ambasador. E gjithë kjo është krijuar nga fakti se kur
është bërë një votim, kur ishim studentë, unë kam marrë vota për
ambasador. Por ajo doli nga fakti se kisha një të kaluar gjatë
luftës. Isha ndër kuadrot komanduese më të mira që kishte vendi.
Është thënë se unë kam qenë major. Unë nuk kam dokument për major.
Tashti vjen puna se si do të isha unë po të mos ikja nga Lidhja dhe
t'i pranoja të gjitha. Në burgun e parë më është dërguar një
komision me tetë oficerë të lartë, që më kanë thënë se në rast se
pranoj që të hesht, do të përkthehem në gjithë botën. Pastaj nga
komiteti qendror është caktuar Zihni Sako, i cili më ka thënë se do
t'më sillnin të gjithë librat që dua nga Parisi dhe do t'më
përkthenin në të gjitha gjuhët e botës. I thashë se nuk dua.
Propozime të tilla më janë bërë dhe nuk i kam pranuar. Unë nuk kam
pranuar të hesht. Unë njëherë flas, pastaj mund të hesht dhjetë
vjet, por më nuk kthehem tek ajo që kam thënë. Thash, unë nuk rri në
Lidhje dhe dhashë dorëheqje. Ika nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe nuk
kthehem më kurrë sa të jem gjallë. Shkrimtarët disidentë botërorë
pas rënies së komunizmit janë rehabilituar nëpër vendet e tyre, si
për shembull Solzhenicini, Kundera, etj., dhe çmohen si shkrimtarë
të mëdhenj.

Sa vlerësohen në Shqipëri shkrimtarët disidentë?

Në Shqipëri, disidentët edhe në kohën e tanishme konsiderohen si
kundërshtarë, si njerëz që kanë dëmtuar regjimin. Në fshehtësi kanë
një urrejtje të tmerrshme për njerëzit që kanë qenë në burg dhe as
që duan t'i rehabilitojnë. Kanë kërkuar ribotimin e veprave të mia,
por nuk kam pranuar. Ai shkrimtar që i ka shërbyer diktaturës, në
qoftë se nuk ka bërë krime, s'ka pse të futet në burg. Por, veprat e
tij nuk duhet të mësohen në shkolla, sepse me mësimet e ndyra të
komunizmit i helmojnë fëmijët tanë. Nuk kam pranuar ribotimin e
veprave të mia. Një ministër i Kulturës në vitin 1995 ka
thënë: "Trebeshina ato kishte, ato botoi". Nënshtrimin që KASEM
TREBESHINA: nuk e arriti diktatura dëshirojnë ta arrijnë këta.

Çfarë pozite ka në letërsinë shqipe periudha e realizmit socialist?
A është bërë analiza kritike e tij?

Trebeshina: As që do të bëjnë analizën kritike të tij. Periudha e
realizmi socialist në Shqipëri është vlerësuar në mënyrë feudalo-
perandorake. Këtë sistem ata kërkojnë ta ruajnë edhe tashti. Kur
flitet për shkrimtarët e realizmit socialist thuhet se janë "nder i
kombit", "kanë nderuar kombin", "ata na kanë bërë të njohur
përjashta". Kaq. Nuk pyet kush se cilat janë vlerat e tyre letrare,
çfarë kontributi letrar sjellin ato. Ata arrijnë deri aty sa një
autor ta venë barabar me flamurin. Kombi që qëndron me poshtë nga
një shkrimtar apo artist, s'është komb.

Sa ka pasur ndikim në krijimtarinë tuaj vuajtja nëpër burgjet
komuniste?

Trebeshina: Në pikëpamje letrare ndoshta ka bërë ndonjë pengesë në
kohëra të caktuara, por unë nuk kam pasur asnjë lloj pengese nga
burgu. Kam vazhduar punën time kudo që kam qenë. Ajo që më dallon
mua si person është kjo: kur kam armët në dorë, pena është lënë diku-
kur kam penën në dorë, armët janë në depo. Kështu, burgu nuk më ka
sjellë asnjë pengesë në krijimin e punës sime. Burgu ka një të keqe,
se humbet kontaktin me brezat.

Çfarë raportesh keni me shkrimtarët në Shqipëri dhe në Kosovë?

Shkrimtarët shqiptarë "de fakto" edhe "de jure" mua më kanë
deklaruar luftë dhe kur më deklarohet luftë u them: "Shtrëngohuni se
do luftojmë!". Raportet janë krejt të pështira. As që dua të di për
lidhjen e tyre, as që dua të di për shkrimtarët shqiptarë. Le të
vazhdojnë luftën deri ku të dalë. Shkrimtarët kosovarë nuk e njohin
situatën. Le të prononcohen pro ose kundër. Duan të luftojnë kundër
meje, le të luftojnë. Le të bëjnë si të duan ata. Lidhja e
Shkrimtarëve e ka bërë propozimin që të digjet vepra ime dhe ka
vendim gjyqi për djegien e veprës sime. Jo vetëm për mua, por edhe
për Fishtën, Koliqin, Nolin, Konicën. Gjersa letërsia shqipe është
një tempull ku ata kanë hedhur ato jashtëqitjet e tyre, vrerin e
tyre dhe gjithë pështymat e tyre-ose do t'i lëpijnë, ose ai s'është
më tempull. Aty s'kthehem më. Shkrimtarët shqiptarë mund t'i ndash
në dy kategori. Kategoria e vjetër, që ishin në shkolla perëndimore,
e pranoi realizmin socialist, por asnjëherë nuk shkoi deri të
zhdukja fizike e shkrimtarëve. Ke pastaj grupin e dytë-Agolli,
Kadare dhe të tjerët. Ky është grupi i të gjashtëdhjetës. Këta nuk
kanë lënë gjë pa bërë në Shqipëri. Menjëherë mbas të gjashtëdhjetës,
me intrigat e tij, sidomos Kadareja, mundohej t'i hiqte profesorët
nga universiteti-"të hiqet ky, të vihet ky". Gjithë Lidhja e
Shkrimtarëve është me denoncime për njëri-tjetrin. Është pikërisht
Ismail Kadareja, bashkë me të tjerët, që i kanë shërbyer sigurimit
të shtetit, duke denoncuar njëri-tjetrin dhe gjithë popullin, por
nuk janë ndalur as këtu. Kanë arritur deri në dhunë fizike për
persona dhe për interesa familjare. Në qendër të të gjitha këtyre
intrigave është Kadareja.

Kur jemi te Kadareja, ka që thonë se ai ka qenë disident. Sipas
jush, a ka qenë disident Ismail Kadare?

A mund të jetë disident një poet i oborrit?

Nëse doni, jepjani dekretin për disident. Është punë për ju. Fuqi
keni. Pushtetin e keni. Disidencën jepjani.

A i keni përcjellë polemikat e kohës së fundit midis Kadaresë dhe
Qosjes rreth identitetit shqiptar?

Unë në polemika të tilla nuk mund të përzihem, sepse polemika të
natyrës së fundit të shekullit XVI dhe fillimit të shekullit XVII,
të kohës së Papa Klementit VIII kur digjeshin njerëz në zjarr, nuk
bëj. Unë jam i mendimit se shqiptarët duhet të mbesin brenda tyre
edhe kur të shkojnë në Evropë. Nuk kanë pse të nxitohen, duhet të
jetë edhe Evropa e denjë, edhe ata të jenë të denjë. Identitetet nuk
bëhen kështu, nuk janë këto identitete. Kur populli shqiptar ka disa
probleme të nxehta që duhet të zgjidhen-hidhet një bombë me tym që
të dalin dy personalitete, të shkëlqejnë aty dhe të tjerët të merren
me ta. Është një papunësi galopante dhe ata shkëlqejnë duke u zënë
me njëri-tjetrin. Me intriga sharlatanësh dhe me kuvende
sharlatanësh nuk merrem. Spiunët le të merren me punët e tyre. E
them edhe një herë nuk merrem me spiunë të sigurimit të shtetit edhe
me diskutime që nuk kanë asnjë përmbajtje pozitive për kombin
shqiptar, me gjëra antihistorike që u vjen era mesjetë, u vjen era
inkuizicion.

Kërkojnë të djegin prapë njerëz këta, që janë fetarë apo s'janë
fetarë? Ne që nuk besojmë duhet të zhdukemi? A duhet të ndezim një
luftë fetare?

Duan të mbesin ata të dy se duan të shkëlqejnë se janë të ditur. Le
të shkojnë ku të duan të marrin gradat shkencore dhe të mos i
bezdisin njerëzit me dokrra kotnasikoti, duke djegur shtriga, sikur
janë djegur nëpër Evropë në shekullin XVI dhe XVII. Me gjëra të
tilla bajate, me diskutime të tilla nuk merrem.

Marrë nga gazeta "Express" e Kosovës Intervistoi: Alfred Beka,
Prishtinë, 22 maj

Botoi Gazeta Shqip 24/05/2006

[Pedro]

Brari....
edhe une mendova ne fillim ta postoja kete shkrim atje, por pastaj nderrova mendje, pasi ky shkrim nuk eshte se ka ndonje lidhje direkte me polemiken Qose-Kadare.
Prandaj i vura edhe temes titullin "Doni me per Belulin", duke iu referuar skecit te famshem te Fuat Bocit, sepse Zijai ne kete shkrim nuk ka per qellim qe te thote ndonje fjale te mencur dhe te cbeje paksa lesh e line mes Qoses dhe Kadarese, por duke folur sa per "Belul Gjeraqinen" e sa per kundershtarin e "Belul Gjeraqines", na e nxjerr veten me te madh se vete "Belul Gjeraqina".

Por me teper ne kete teme, e cila fare mire mund ta kishte vendin tek "Aktualitetet shoqerore", do te doja te diskutohej mbi te ashtuquajturen "Ndergjegja e Kombit".
Ndergjegja e kombit nuk eshte nje person i vetem, as nje grup i caktuar personash, por eshte me teper nje karakteristike e kombit, paksa abstrakte, e cila pasqyrohet nga kultura kombetare, ne rastin tone jane artistet dhe shkrimtaret.

Pjesa tjeter, per te cilen mund te diskutohet, eshte ceshtja, nese individe te caktuar te nje rryme letrare dhe "artistike" (jo pa qellim e vendos artistiken ne thonjeza) krejtesisht te deshtuar, sic ishte realizmi socialist, te vazhdojne akoma, te na shesin p. ordhe, duke na treguar "se si behet rakia". Dhe keta vazhdojne akoma ta mbajne veten me te madh, pavaresisht impotences intelektuale te tyre, vetem e vetem se dikur na paskan qene drejtore dhe funksionare te njefare Lidhjeje "famekeqe" te Shkrimtareve dhe Artisteve.

Por keta e mbajne veten me te madh, per sa kohe ka edhe njerez, te cilet i mbajne keta per te medhenj. Ketu del edhe mendimi im, qe keta tipa nuk jane gje tjeter, vecse treguesit e nivelit kulturor te nje vendi.

P.S. Ftoj moderatorin ta kaloje kete teme tek "Aktualitetet shoqerore"

[Arrnubi]

Kadare, ky hënëmarrok politik!

Sprovë

( E ndihmon mendimi politik kadarean mendimin politik e përgjithsisht kombëtar?
Gjithsesi... Por në frymë niçeaniste që mësonte për të ndihur të pavullnetshmin për jetë, veç jo për të marrë veten po për të rënë sa më shpejt. Me këtë përkitje ngjizur edhe mendimi politik kombëtar që disi e ka të vështirë konsolidimin, sikur ndihmohet kadareanisht drejt kaosit dhe rrëzimit të pashpresë!...)

Endrit Dukagjini

1. Politika!

Ka vite që, në përthyerjet dramatike që kalon kombi shqiptar, Ismail Kadare, sipas asaj formulës tashmë të njohur të “ shkrimtarit të angazhuar “ , hedh idetë e tij për bëma, aktorë e lëvizje politike të kohës.
Nëse shkrimet e tij letrare lexohen me kënaqësi, madje si thotë një recensurë gjermane botuar në kopertinën e pasme të “ Prillit të thyer “ ( “ Der zerrissene April “ ) librat e tij të bëjnë të varur me artin sublim, esetë politike të Kadaresë janë të çuditshëm dhe përfundimisht kontraversialë.
Na kujtohet fare mirë koha kur ai në fillimdekadën e shkuar hymnizonte Lëvizjen paqësore lëdëkëiste (që, si thoshte një natë në mediat serbe Trajkoviqi i “ Rezistencës . . . “ , kurrë nuk do t’ia sillte Kosovës ditën e sotme!) duke cilësuar, në një gazetë të atëbotshme të Tiranës, si aventurë çdo alternativë të saj – për të thënë krejt të kundërten ca kohë më pas: ç’kujtojnë kosovarët, se dikush tjetër në vend të tyre duhet të vdesë për ta? Dhe kështu, kur do t’i kërkohej, dhe në intervistën e që i dha RTSH-së së Pollos të kontrolluar nga regjimi, menjëherë pas Dejtonit, ai me zellin për të gravituar përherë drejt qendrës së fuqisë a yllit të politikës, do t’i bashkohej lojës së ndyrë antikombëtare të Berishës për të provokuar një luftë të parakohshme në Kosovë, vetëm për të shmangur përmbysjen e tij nga shpërthimi i pritshëm piramidal.
Pastaj, do të mallkonte aq keq kryengritjen e armatosur të shqiptarëve të Maqedonisë me justifikimin se ata jetonin mirë dhe zhurma e tyre sikur dobësonte argumentin kosovar të Pavarësisë. Por kur ajo, në fakt, pasi e përgënjështronte atë turpshëm, do të rezultonte e drejtë duke avansuar statusin politik të popullit shqiptar të kësaj pjese të truallit kombëtar - ky, si në përrallë, pritej triumfalisht në Tetovë po nga ata gjakun e të cilëve e kishte fyer. . . Optika e tij politike, prandaj, sërish kish provuar miopinë e pashpresë, kurse profili i tij moral prerjen e pandreqshme!
Por gjithsesi margaritar i kontraversialitetit të mendimit politik të Kadaresë ishte një tezë e çuditshme, të cilën si një ogur të keq, e përsërit deri në lodhje, që merrte përsipër mundimin të shpjegonte arsyen ( thua se ajo, në frymën hegeliane, kishte një arsye pse ndodhte)
e dhunës dhe terrorit serbian kundër shqiptarëve në Kosovën e paraluftës.
Serbët, sqaron ai, po hakmerren!Dhe po e bëjnë këtë ngase shqiptarët duke bashkësunduar me turqit në Perandorinë e paanë, kishin shtypur ata për qindra vjet. Kjo tezë dhe obskure njëkohsisht, tregon sa modeste apo të kurrëfarta janë dijet e tij në fushë të historisë politike dhe marrëdhënieve ndërkombëtare. Lufta serbe nuk kishte në yshtjen e saj fillestare mërinë a emocionin e vjetër, por ishte një ekspandim territorial për “ lebensraum “ , për Rajhun serbomadh në dëm të popujve përreth e sidomos të tokave shqiptare, i njohur tashmë dhe i shpjeguar shkollarisht jo vetëm si fenomen serbian. Pra nëse shqiptarët i paskan shtypur serbët në emër dhe me anë të një Perandorie famëkeqe që aspironte pushtimin e Europës, shkretërimin e saj, që më pas Sulltani të mund të lidhte një ditë kalin e tij në portalin e Katedrales së Shën Pjetrit në Romë – atëherë të jetë e vërtetë athua që serbët, si çirren e përgojojnë vetë, qenkëshin mbrojtës dhe martirë të krishterimit e rrjedhimisht të civilizimit evropian, kurse shqiptarët nga ana e tyre, armiq shekullor të tij!?
A nuk rezulton, mjerisht, që këtej, (iu hakmorën turqve për një betejë të humbur shekuj më parë, krekosej triumfalisht, si për të verifikuar këtë, edhe Mlladiqi vrastar në Srebrenicën boshnjake!) plotësisht i justifikuar e i ligjshëm revanshi historik serb kundër shqiptarëve? Dhe tutje, a nuk mund nxiste kjo tezë shfaqjen e një simpatie për serbët (si viktima shekullore të shqiptarëve) , në Europë? Apo dhe tani (jo vetëm para luftës) a i dhuronte ky interpretim rrezikzi atyre një argument për rolin e Piemontit që kërkojnë si mburojë përballë depërtimit të “ transversales së gjelbër “ ku ata locojnë dhe Kosovën, që nuk është pa implikim në statusin përfundimtar të saj?!
Këto ditë, ndërkaq, kur pritej të reflektonte maturisht, duke relativizuar përshtypjen për njëlloj averzioni ndaj shefit të diplomacisë shqiptare, Kadare, pa takt e sinqeritet, merr kurajon të prononcohet negativisht, si përherë me arrogancë patriarku, për tezën patriotike (e paksa, rehabilituese, do të thoshim) të B. Mustafajt se në rast copëtimi të Kosovës, Shqipëria nuk do të garantonte më stabilitet e respektim kufijsh të tjerë në Ballkan! Dhe shpërfaqet sërish kundërthënia me kryeneçësinë e pashmangshme: ai mbron Pavarësinë e Kosovës me sovranitet në të gjithë territorin e saj - por barrikadohet në anën tjetër të kryediplomatit shqiptar kur ky ngrihet të demaskojë planet e errëta për copëtimin e Kosovës!
E tani, në këtë përzierje, njeriu vërtetë nuk di më se kujt i adresohet averzioni i papërmbajtur: Besnikut ministër apo qëndrimit të tij të drejtë?! Nëse, rrjedhimisht, ky qëndrim nuk qenkësh i drejtë atëherë çfarë quan ai të drejtë? Mos të kundërtën vallë?!

2. Protagonistët!

Është pokaq interesant dyzimi i tij fatkeq kur ai, Kadare, pa kursim fare, si në lojë fëmijësh, për protagonistët politik të kohës, shpërndan dorëlëshuar vlerësime që mbajnë vulën e konformizmit më të shëmtuar, tashmë tipik kadarean. Kur ata kapin majat e pushtetit, ai strehon i lëmuar nën hijen e tyre, pavarësisht ngjyrës a formës politike të sundimit: tiranike apo demokratike, por kur po ata bien (ose kur ai shpesh gabimisht kujton se kanë rënë e mandej pendohet e sërish amneston gjykimin paraprak) ai merr menjëherë distancën e nevojshme (tani ata janë të papërdorshëm) dhe hedh pamëshirshëm gurë mbi ta! Me këtë moral i pajisur, ai, kur Rugova takohej me Millosheviqin në Beograd në kulmin e shfrenimit të gjakosur të falangës serbiane në Kosovë, thotë për “ Zërin e Amerikës “ : qoftë kjo e vullnetshme ( si përsëritje fatale e Judës si shkruan më pas në librin “ Lulet e ftohta. . . “ ) apo thjeshtë loja e keqe e fatit, sidoqoftë pohonte ai drejt, Rugova nuk mund të ishte më lider i shqiptarëve të Kosovës! Madje në librin “ Ra ky mort e u pamë “ ku, le të thuhet në parantezë, ai i ngre vetes një përmendore prej demiurgu të lirisë, pacifizmin herak e njëjtësonte me vdekjen e Kosovës, kurse vrasjen e prof. Fehmi Aganit, do ta kumtonte si një shenjë, një mesazh. . . Për se dhe për ke? Aluzioni ishte i qartë: Rugova me politikën e tij, të “ qenësisë sferike “ që ngado e njësojtë, e rrumbullakët dhe pra e shtruar e indolente deri në nënshtrim është, i kishte ngritur vetes kultin e shpirtshitjes. . .
Mirëpo me t’u riqarkulluar ky në politikën e pasluftës, Kadare shpejton të revidojë qëndrimin e parë. Pas pyetjes së një shikuesi në bisedën për RTK-në ( e moderonte publicisti A. Spahiu) për figurat eminente politike, ai ngutet të thotë: ju sigurisht e keni fjalën për Rugovën dhe vijon se si ai nuk është Institut, po thjeshtë një njeri që dhe mund të gabojë. . . Ndërkaq, që ai të konfirmojë natyrën e tij kundërthënëse dhe, pse jo, moralisht perverse, i deklaron menjëherë të nesërmen “ Epokës së re “ se librit të tij “ Ra ky mort. . . “ nuk ka pse t’i heqë apo t’i shtojë asgjë! Po përse atëherë, ore zotëri, mund të pyes njeriu, kur nuk qenkësh Institut me analitikë kompetente, hovmerr me fjalë të prera cung që i vdes dita? Më tej akoma do të kompletonte ai pozicionimin dredharak, naiv a mashtrues, me pohimin e vonë se si Rugova dhe me vdekjen e tij i paska bërë shërbimin e fundmë popullit të tij! Cilin shërbim vallë? Dhe ç’shërbime të tjerë paskësh pasuar ky që tani cilësohet si i fundmi i këtij janari të ftohtë? Mbase atë kohabitimin nënshtrues me kryevrasësin Millosheviq që vetë Kadare vetë e kish stigmatizuar si vdekje të Kosovës?!
Fokusit të ylbertë të Kadaresë: herë drejt e, si rregull tani, po aq herë mbrapsht, nuk do t’i shpëtonte as Mbreti i shqiptarëve.
Kështu në “ Muzgun e perëndive të stepës “ , ndërsa përtallte ultë A. Zogun, duke e portretuar si një tiran orgjish me pamje orientale, që madje, evokimi i emrit të tij i kishte prishur një mbrëmje të bukur në Rigën e largët baltike, kur i biri - trashëgimtari i fronit mbretëror Leka i Parë, do të kokrronte në referendumin popullor për formën e regjimit, nuk i bëhej vonë të ndërronte me elegancë mendim, për të folur në shtypin parisien me fjalë pieteti për kohën e artë, stabile e të lirë, të Mbretërisë!. . .
Po ashtu, si një pelivan i llastuar, lozte ai dhe me figurën emblematike të A. Demaçit. Fillimisht, kur lëdëkëistët kishin refuzuar t’a kandidonin në strukturat fantomike siç ishte “ Parlamenti i Medresesë “ , ku u fshehën deputetët e zgjedhur pasi kishin marrë arratinë nga një grusht policësh serbë, Kadare pyeste habitshëm: si është e mundur të nëpërkëmbët heroi? Kishte shpejtuar ta cilësonte hero për ta shpallur mandej tratharë që ruante devocionin komunist dhe që burgun, me sa dukej, vijonte ai, më shumë e kishte bërë për marksizëm-leninizmin se sa për Shqipërinë. Ai, natyrisht, ngutej kur do t’a quante hero, sepse për të qenë përfundimisht i tillë, Demaçit i mungonte ende diçka: vdekja! Heronjtë e parashpallur me folk-kulturën e idhujtarisë, shpesh mbarojnë në figurantë fatkeq. . . Por akoma më shumë nxitonte ai, si në mllef e pendesë për kualifikimin e parë, kur akuzonte atë për komunist të pandreqshëm.
Martiri Demaçi, ashtu si e dinë dhe si e ndjejnë bashkëkombësit e tij, sidomos ata të tokave të pushtuara, flijimin nuk e kishte bërë për askë e asgjë tjetër. E kishte bërë me sens vetëmohimi biblik për shqiptarët, pra dhe për I. Kadarenë! Teoritë e taktikat i përkasin emblemave të kohës. . . . Kish luftuar, prandaj, me terrin e tiranisë së dyfishtë: sllave e komuniste njëkohësisht. Ndërkohë që ky në Tiranë, në kulmin e realizimit të tij njerëzor e intelektual, flirtonte ëmbël me Faraonin dhe i zgjaste jetën!
Na kujtohet poashtu dhe një intervistë e tij dikur në “ Figaro “ -në parisiene të fillimviteve 90-të, ku ai brenda të të njëjtit tekst pohon e mohon vetveten në mënyrë tragjikomike. Prishjes së Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik të Hrushqovit (për të cilin në Perëndim, si del së paku nga libri “ Kenedi e Hrushovi – kundërlojtarë “ shkruar nga Karl Drechsler, ka një opinion negativ më të kursyer se për pararendësit e tij) ai me të drejtë nuk i jepte karakter ideologjik, por kombëtar. Kurse, si për të parandjerë ambivalencën e tij, që do t’a ndiqte si hije e nëmur ndër vite, ndaj Prijësit të Shqipërisë, po atë ditë dhe po aty do ta cilësonte ai E. Hoxhën si një Udhëheqës-karikaturë!
Po si na del atëherë e mundur që një lider-karikaturë të bëjë një veprim madhor kombëtar? Si mund të ishte E. Hoxha edhe karikaturë politike edhe hero, ose autor i një akti heroik kombëtar?!
Për E. Hoxhën, kompleksin e tij të përjetshëm, ai do t’a pyeste, për të marrë mendimin e tij që nga ferri i burgut serb, në mënyrë të veçantë dhe Ukshin Hotin e nderuar, në librin “ Bisedë përmes hekurash “ . Përse? Vetë ai, Kadare, nuk kishte vallë ende një mendim konsolid për të? Nuk mendonte ende se ishte një tiran? Apo e kundërta, se ai ishte një burrë shteti i madh? Çfarë ndjente nevojë apo çfarë duhej t’i thoshte atij Ukshin Hoti? T’i konfirmonte njërin nga këto dy vlerësime, por cilin? Mbase atë pozitiv për t’a shkëputur paksa nga ndjesia e fajit (në skicën letrare “ Trilogji “ ai shpall hapur këtë faj historik) , së paku publikisht (sepse një zot e di se ç’ndjenja vlojnë në shpirtin e tij për ish-shefin e shtetit shqiptar!) , për koekzistencë harmonike me diktaturën.
Po në këtë kontekst, përherë i koduar në kundërthënësinë e tij tipike, Kadare u ngarkonte vendësve, shqiptarëve të tij e veçanërisht shkrimtarëve - e kjo bënte kulmin e ironisë therëse, dhe një tagër të rëndë. Orvatej ashtu ethshëm me çdo kusht, në një nga librat e tij të pendesës, që nga perspektiva e sotme të krijonte aureolin e viktimës së regjimit despotik. Gëzonte gjithë përkëdheljen e shtetit shqiptar, privilegjin e rrallë të udhëtimeve të pafund rrotull botës – dhe prapë qahej! Kishte parë Murin kinez dhe Piramidat e Egjiptit, ndërkohë që kolegëve të tij të penës, disa nga të cilët dergjeshin burgjeve, nuk kish kush t’ua dërgonte qoftë dhe një postkartë të vetme prej andej – dhe ky sërish ankohej!
Ankohej se një ndërrim kaq i shpeshtë i ambienteve tepër të ndryshme, pra nga Shqipëria e mbyllur në Francën e lirë dhe anasjelltas, mund t’a lajthiste, t’ia prishte drejtpeshimin shpirtëror. Madje brenga e tij kish marrë dhe formën e një konsulte private miqësore tek një psikolog i lagjes i cili, (ah ç’poshtërsi e pafund!) ia paskësh pohuar rrezikun e tillë! Dhe kështu lexuesit e tij dhe kolegët e zanatit, duhej t’i hante meraku, të vuanin e të mërziteshin
të shkretët shumë për këtë. Ata për vete, regjimi i kishte privuar nga ky rrezik. Ishin mbyllur brenda dhe nuk shihnin pamje të tjera nga të cilat më vonë mund të pësonin kokëdhembje, frikë e humbje balansimi nga përballja e trishtuar e realiteteve divergjente!
Visar Zhiti, fjala vjen, s’kish pse të qante veten dhe hekurat që i rëndonin trup e shpirt në qelinë e Spaçit, por Kadarenë, që, duke qenë matanë tyre, mund të sëmurej një ditë si pasojë e shëtitjeve aq të dendura midis dy botëve kontrastike: Tiranës së territ dhe dritës së Parisit. . . !

3. Europa!

Ndërkaq shkrimi i paradokohshëm i Kadaresë mbi identitetin e shqiptarëve nuk mund t’u shpëtonte ipso facto konfuzitetit të dëshmuar lapidar. Tani ai fshikullon bashkëkombas që mbajnë ende kokën pas nga Turqia orientale. Por po aty duke hequr një paralele mes romakëve, pushtues të jashtëm të grekëve, po të shndërruar tashmë në të pushtuar të brendshëm të tyre, thotë se Turqia perandorake, edhe kjo, e sunduar nga ballkanas dhe e përzier me ta, nga pushtues barbar u shndërrua në një të pushtuar të butë, të emancipuar dhe madje të europianizuar. Pra ja kontradikta: i përçmon pezhorativisht turqit me shallvaret tyre a fshehjen e grave (diku në një roman ai do të shkruajë se ç’mund të presësh nga një komb që fsheh burimin e vet: gratë!) dhe i shpall njëherësh të ndryshuar me hir finok europian. Po ku qëndron atëherë problemi? Përse u dashka keqkuptuar ata që anojnë ende drejt ish-Metropolit kur ai paskësh qenë pushtuar së brendshmi nga europianët për qindra vjet me radhë duke u bërë dhe vetë Europë? Pra, rrjedhimisht afeksioni i vjetër për te nuk qenka, sipas deduksionit logjik, veçse afeksion për Europën vetë!
Këto përfundime të kundërthënshme, në fakt, nuk i bëj unë. Ato përplasen pa shpresë në vetë tekstin e Kadaresë! Moskuptimi i tij për ata që ëndërrojnë ende Orientin e “ përgjumur “ (nëse ka ende të tillë) mbase është i drejtë, por synim-argumentimi për të kundërtën rezulton krejtësisht i pasuksesshëm dhe kaotik.
Helmut Kohl, ish-Kancelari historik, do të jepte ndoshta vlerësimin e saktë për raportet euro-turke. Ai kishte përherë në majë të gjuhës përgjigjen e qartë e të thjeshtë pse Turqia nuk mund të aderonte institucionalisht në Europë: i përkiste me shpirtin e saj një civilizimi tjetër, të ndryshëm e të huaj me atë të “ Abendland “ -it, si kanë qejf europianët t’a quajnë Kontinentin e tyre që në shqip do të mund të përkthehej si “ Vendmuzg “ ose vend i perëndimit të diellit!
Po dhe për vetë Europën Kadare sikur ka një qasje gjithnjë të ndërdyshtë: herë ankohet për fantazmat e saj raciste ndaj popullit të tij, herë shfryn kundër këtij të fundit që nuk joshet aq shumë pas dorës së zgjatur të Nënës plot dhimbsuri për te! Apo në një rast tjetër tek godet ashpër racizmin si njeridashës i vërtetë, por tekstet e tij janë të mbytura nga adhurimi për bjondët (apo sykaltroshët që përzgjedhte njëherë e njëkohë Geringu i inspiruar nga ariozofia adolfiane) , duke mos parë, mbase, se shumica e europianëve nuk janë të tillë, e më së paku ata, civilizimi i të cilëve qëndron në themelet e shtëpisë së quajtur Europë!
Mandej, po në këtë stil, besnik i kundërshtisë tragjike me veten e tij, pohonte trishtueshëm se është Europa që polli dy murtajat më të mëdha në shekullin e shkuar: fashizmin dhe komunizmin! Këto krijesa përbindshore, pra, shtojmë ne, lanë pas shijen e shfytyrimit poshtarak të njeriut dhe gjakderdhjen më të tmerrshme që kishte shënuar deri sot historia politike e botës! Mirëpo në mëngjes ai sakaq harron ç’pohon një natë më parë dhe kështu në “ Ra ky mort. . . “ thotë lehtësisht krejt ndryshe dhe krejt pasaktë: mendja europiane, shkruan ai, përherë pengohet tek ballkanasit, tek trilli, deliri i pazbërthyeshëm i tyre në etjen për gjak! Po europianët s’kishin parë kurrë gjak në pragjet e tyre? Po murtajat e sipërthëna? E të tjera ekspedita, rivalitete, kryqëzata, pushtime. . . Luftërat e përgjakshme në Ballkan, e sidomos në truallin shqiptar, janë pikërisht ajo etja delirante, e vjetër dhe e re, europiane për gjak dhe lojë bestiale me fatet e tij.
Është tepër e njohur antinomia morale, tashmë si “ kulturë strategjike “ , e europianëve nëpër kohët e ikura, po jo shumë të largëta: demokraci brenda - e diktaturë jashtë saj, tutje, liri brenda kufinjëve të landeve të saj - e robëri jashtë tyre, dhe së fundi, të drejta të njeriut e mirëqenie brenda oborrit - dhe shtypje e varfërim ekstrem shoqëruar me hekur e gjak në botën e “ popujve natyrorë “ . . .
Madje, ç’është me keq, kjo mendësi sikur nuk është ç’rrënjosur ende sot. Një këshilltar i Kryeministrit T. Bler (Robert Cooker) , si shkruan, me tone polemiste ndaj Europës, amerikani R. Kagan në librin “ Fuqia dhe pafuqia . . . “ ku ai ngre pretendimin se ky lloj fisnikërimi i Europës , në fakt, më tepër se gjëndjen e shpirtërave, jep pafuqinë dhe frikën e saj nga vetvetja, këshillonte shefin e tij kohë më parë që t’a vinte sërish e përherë në përdorim këtë mësim të mirë historie. Që këtej ai duhej të shpaloste krejt natyrshëm të famshmin, të mirin: moralin e dyfishtë! Pra, ndërkohë që duhej të kultivonte devotshëm demokracinë në Atdhe, të mos hezitonte aspak, sa herë që këtë kërkonte “ Staatsreason “ - i, pra interesi i ftohtë shtetëror, të aplikonte dhunën brutale jashtë tokave të Britanisë.
Por Europa, nëse ka një shpirt, nuk ka njëkohësisht dhe një të vetme kokë! Pikërisht ato qarqe që ai i frymëzonte me tezën e revanshit historik serb, duke ruajtur reminishencat e teatrit të vjetër politik, ëndërrrojnë parreshtur për të mbajtur Kosovën të lidhur përgjakshëm për stemën e stolisur me bizhu demokratike të shtetit serb. Michel Houellebecq, eseist e ndër shkrimtarët më të mëdhenj të sotëm nga vendazilimi i Kadaresë, nga Franca, në romanin e tij “ Platforma “ që e lexoja këto ditë, shkruan se e drejta, pas bombardimit të Serbisë në luftën e Kosovës, kishte humbur përgjithmonë kuptimin e vet.
Ishte pra - jo Europa Mëmë, si thotë Kadare gati me ngashërim, por një firmë liridashëse në Kapitol Hill që prodhoi e volli zjarr mbi hordhitë e egra serbiane për t’i dëbuar, dhashtë Zoti, përjetësisht nga toka e Kosovës! Kjo s’prish punë. Është e njëjta gjë. Amerika, thotë Kadare, është bijë e Europës. Por ëmë e bijë shpesh kanë qenë në taborre të ndryshme. Madje në pozicione të kundërta interesore, gjeostrategjike e morale për punët e kësaj bote, e brenda saj dhe për çështjen shqiptare.
Në fund fare nuk ka si të mos imponohet vlerësimi i pakëndshëm se ecejaket e Kadaresë në eseistikën politike, duke ndjekur ritmin e Hënës, sikur e bëjnë t’i ngjajë një hënëmarroku politik. Kur fytyra e saj është e plotë, ai shfaq rëndshëm një mendim, por kur ajo përgjysmohet nga terri kozmik, po për çështjen e njëjtë , ai vetërrezon opinionin e parë për të shpallur një të dytë, të huaj dhe krejtësisht të kundërt me te! Dhe kështu përherë e pambarimisht. . .
Nga sa u tha, në mbyllje, vjen krejt spontane pyetja: e ndihmon mendimi politik kadarean mendimin politik e përgjithsisht kombëtar?
Gjithsesi. . . Por në frymë niçeaniste që mësonte për të ndihur të pavullnetshmin për jetë, veç jo për të marrë veten po për të rënë sa më shpejt. Me këtë përkitje ngjizur edhe mendimi politik kombëtar që disi e ka të vështirë konsolidimin, sikur ndihmohet kadareanisht drejt katrahurës dhe rrëzimit humbëtar!. . .
24.05.2006

[Davius]

Si u frymëzua Kadareja nga qeni i kufirit

Nga Kastriot Myftaraj - Që në kohët e vjetra ka qenë tradita e poetëve që të thërresin muzën që frymëzon për të thurrur vargje nga Mali Parnas.Muza për të gjithë poetët qe një femër e hijshme. Por për Ismail Kadarenë e ri muza qe një qen dhe jo një qen dosido, por një qen me hije të frikshme, qeni sigurims i kufirit. Në 1958 Ismail Kadare botoi poezinë “Qeni i kufirit”. Këtë vjershë Kadare e botoi në vitin që shkoi për studime pasuniversitare në Moskë, me sa duket si kredencial shtesë për të fituar këtë bursë. Në Shqipëri dhe në gjithë vendet komunistë ka pasur shumë poetë që kanë bërë vargje për oficerët e policisë sekrete, bashkëpunëtorët e saj, por me siguri që Kadare është i vetmi poet në universin komunist që i ka shkruar një poezi qenit të kufirit, kësaj kafshe të urryer nga të gjithë njerëzit, pasi qe simboli i diktaturës dhe i represionit të saj mbi njerëzit, duke qenë se qe një kafshë e stërvitur dhe përdorej për të kapur ata që donin të kapërcenin kufirin për t’ u arratisur nga skëterra komuniste. Në këtë poezi Kadare shkruan:
“Merr frymë shpejt.
Me sy nervozë
Vështron përqark;
Një rryp i blertë
I shtrëngon qafën muskuloze,
Tek ec në pyll me hap të lehtë.
Bilbilat që nga drurët e shohin me nderim,
Sorkadhet brirët e bukur i ulin në blerim
Dhe ujqit vetë, po t’ u delte përpara
Do t’ i hapnin udhën kafshës ushtare”.
(Ismail Kadare: “Shekulli im”, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1961, f. 6)
Bilbilat që këndojnë në drurët e pyllit janë përdorur në letërsinë botërore për të bërë shumë figura letrare që kanë lidhje me dashurinë, paqen, harmoninë etj., por me siguri është një rast unik kur bilbilat, apo edhe sorkadhet keqpërdoren me kaq cinizëm në një figurë letrare, duke i bërë të nderojnë qenin sigurims. Madje edhe vetë ujqit duhet të ndjenin përbuzje për këtë kafshë totalitare, pasi ujqit, edhe kur hanin njerëz, këtë e bënin për t’ u ushqyer dhe mbijetuar, ndërsa, qeni i kufirit i kapte njerëzit për të ushqyer makinerinë vrasëse të diktaturës. Vetëm një bashkëpunëtor i zellshëm i Sigurimit të Shtetit mund të shkruante poezinë “Qeni i kufirit”.
Ismail Kadare, në librin «Kohë barbare», që është një intervistë që ai i ka dhënë gazetarit Denis Fernandez Recatala, zhvillon këtë dialog me këtë gazetar. Denis Fernandes Recatala i thotë: “Disa shkrimtarë e kanë mbështetur regjimin…”(Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18). Ismail Kadare i përgjigjet kështu: «Nuk e mohoj. Ata kanë përhapur sloganët e Partisë. Kanë bashkëpunuar në fushatat kundër liberalëve, Perëndimit dhe dekadencës kapitaliste. Madje kanë përgëzuar krimet e kryera nga shteti. I shndrruan në heronj policët dhe shefat e policisë sekrete. Spiunët i paraqitën në poza romaneske, pse jo dhe romantike. Me një fjalë, diçka jo dhe aq e këndshme. Ata u sollën pa diskutim si qen roje të regjimit. Por askush nuk i detyroi ta bënin këtë gjë». (Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18). Shumë bukur! Kështu del se Kadare, vetëm duke shkruar poezinë «Qeni i kufirit» e ka bërë veten, siç shprehet vetë, «qen roje të regjimit», pa i detyruar kush ta bënin këtë. Më tutje, Denis Fernandes Recatala e pyet Ismail Kadarenë: «Megjithatë, vendet socialiste vuanin nga kjo lloj prodhimtarie apo jo?» (Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18).
Ismail Kadare i përgjigjet: «Në fakt, gjysma e filmave të vendeve ish-socialiste i thurrte lavde spiunëve dhe denoncuesve. E pastaj? Ministri i brendshëm financonte romanet? Sigurisht! Megjithatë nuk u vihej ndonjë revolver në tëmth atyre që iu bindeshin kërkesave».(Ismail Kadare & Denis Fernandes Recatala: «Kohë barbare», «Onufri», Tiranë 2004, f. 18).
Bukur! Pra, as Kadaresë nuk ia paskan vënë “revolverin në tëmth” për të shkruar për qenin e kufirit dhe për gjëra të tjera që do t’ i shkruante më pas. Ai e ka bërë këtë gjë se me vetëdije qe qen roje i regjimit dhe lumturohej duke qenë i tillë. Çfarë ka bërë gjatë dy viteve që qëndroi në Moskë njeriu që i pati bërë një hymn qenit të kufirit? Nuk është e vështirë ta marrësh me mend. Nga proces-verbali i publikuar i mbledhjes së Byrosë Politike të KQ të PPSH të tetorit 1982, ku Enver Hoxha i bëri “gjyqin” ish-Ministrit të Brendshëm në vitet 1954-1979, Kadri Hazbiut, doli se shumë nga studentët shqiptarë që shkuan në Bashkimin Sovjetik, me rekomandim të Sigurimit të Shtetit, u vunë në dispozicion të KGB-s, që kjo t’ i përdorte si informatorë dhe agjentë në drejtimet që e quante të nevojshme. Sigurisht që pati edhe nga shkrimtarët dhe poetë shqiptarë që studionin në Institutin «Gorki» në Moskë që përgatiste shkrimtarë dhe poetë, me rekomandim të Sigurimit të Shtetit u vunë në shërbim të KGB-s për të spiunuar bashkëstudentët e tyre. Siç dihet KGB i ka psë gjithherë në fokus shkrimtarët. Natyrisht që Ismail Kadare, poeti i qenit të kufirit, duhet të qe i pari në këtë listë, si më i përshtatshmi.
Tjetri >

[iliria e para]

Nje pjese e intervistes me Dritero Agollin tek Shekulli i dates 25 maj 2006


.....Cili është opinioni juaj në lidhje me debatin Qose-Kadare?
Ato janë debate që iu duhen njerëzve, shkrimtarëve, por unë mendoj se duhet të qëndrojnë brenda debateve, nuk duhen thënë gjëra që tingëllojnë keq ose duhen tentuar të hidhen poshtë me argumente, pa bërë zhurmë të madhe. Unë mendoj se ata që hyjnë në këtë debat duhet t’i mendojnë mirë këto probleme dhe të jenë njerëz të mirinformuar, të jenë brenda identitetit dhe të mos e marrin këtë identitet kombëtar apo karakterin tonë kombëtar të lidhur vetëm me problemet e fesë. Feja në botë është relativisht e re. Ka vetëm 2000 vjet që ka dalë Krishti, kurse ne 400 vjet para Krishtit kishim Teutën dhe Agronin, princat tanë me të cilët ne mburremi. Duke thënë vetëm “të krishterë apo myslimanë”, ne e varfërojmë identitetin tonë. Nuk mund të thuhet se është vetëm krishtërimi me të cilin shkohet në Evropë; janë shumë gjëra me të cilat shkohet në Evropë. Në Evropë hyjnë me anën ekonomike, atë të zakoneve; p.sh. Ne kemi akoma hakmarrjen. A hyhet në Evropë me hakmarrjen? Ka edhe probleme të tjera si identiteti gjuhësor, por edhe aspekti gjeografik. Nuk hyhet në Evropë nëpërmjet ndarjes së principatave në Veri, Jug, Shqipëri e Mesme etj. Është thënë që në Rilindje se feja e shqiptarit, është shqiptarizmi. Këto gjëra duhet të dihen nga njerëz që janë të informuar mirë, pasi mund të jesh shkrimtar dhe nuk je i informuar mirë. Unë mendoj se Rexhep Qosja është një njeri i informuar mirë. Ai i di më mirë se të gjithë ne këto probleme. Shkrimtarët dinë të bëjnë romane, poezi, libra, por ka gjëra që të tjerët i dinë më mirë se shkrimtarët.

[Arcas]

Kadarese ju te gjithe ketu i vini tek thonji i kembes perfshi dhe Qosja qe ka bere nje liber te neveritshem. Nese jeni lindore ikni shporruni atje afer nenes Turqi e Greqi e lereni nenen Shqiperi te marri fryme rehat. Na eshte vene nje pushtues mu perballe ushtarit te panjohur pa asnje dekret pa gje hic dhe vecse pellisni si Haxhi Qamilat kundra Kadarese.

[karaburuni]

Eshte folur shume kohet e fundit mbi debatin midis Ismail Kadarese dhe Rexhep Qoses.
Ne radhe te pare mendoj se nuk ka vend per kete debat dhe nuk ka nevoje t'i shtohet nje mbiemer tjeter identitetit shqiptar. Identiteti shqiptar eshte unik dhe eshte i mjaftueshem per te pershkruar identitetin tone.
Ne radhe te dyte eshte per te ardhur keq qe dy nga njerezit e medhenj te kultures shqiptare jane perfshire ne nje debat te tille, duke perdorur edhe insinuata personale dhe duke u hapur rrugen perkrahesve te tyre te kalojne ne reagime ekstreme qe jane shume te demshme per kombin shqiptar.
Ne radhe te trete nuk besoj se eshte koha per te patur lluksin e nje debati te tille pikerisht tani, perpara percaktimit te statusit te Kosoves. Ky debat mund te behej ne nje kohe me te qete.
Dhe me e keqja eshte se ky debat i jep fese nje rol qe ajo nuk e ka ne identitetin shqiptar. Feja ka patur nje rol dytesor ne kete identitet sepse, si njerez praktike, shqiptaret kurre nuk kane qene shume te dhene ndaj fese. Historia ka treguar se fondamentalizmi fetar ne Shqiperi nuk ka ekzistuar ne asnje lloj feje dhe ky eshte shkaku i vertete i harmonise fetare tek shqiptaret: identiteti kombetar ka qene per shqiptaret shume me i rendesishem sesa feja.
Nga ana tjeter identitetit shqiptar nuk kane perse t'i vihen bishta, as evropian, as lindor. Identiteti shqiptar eshte ai qe eshte, nje identitet unik, ai qe njohim te gjithe dhe qe vjen nga nje kohe shume e vjeter nepermjet gjuhes, mentalitetit, zakoneve themelore, folklorit etj. Natyrisht qe ka patur influenca nga kulturat me te cilat ka qene ne kontakt por keto nuk e kane transformuar dhe thelbi i ketij identiteti ka mbetur i paprekur. Aq me pak kane ndikuar fete e ndryshme ne kete drejtim, te cilat kane patur vetem nje rol siperfaqesor.
Ka disa qe duan te thone se Evropa ose Perendimi na kerkon "ndryshime fetare" qe te na pranoje ne gjirin e tij. Nuk e di nga i kane nxjerre keto "kerkesa" kur p.sh BE per hyrjen ne Evrope nuk ka paraqitur kurrfare kushtesh fetare, por vetem kushte te demokracise, ekonomise se tregut, funksionimit normal te administrates, permiresimin e legjislacionit, luftes ndaj korrupsionit etj. Ne lidhje me aspektet fetare e vetmja kerkese e BE-se ka qene respektimi i lirise fetare si nje e drejte e njeriut, gje e cila pasqyrohet edhe ne Kushtetuten e Shqiperise.
Duhet kuptuar se BE eshte e perbere nga shume "identitete" kombetare dhe ka ne gjirin e saj shume komunitete fetare te cila bashkejetojne brenda shteteve ligjore. E njejta gje i kerkohet edhe Shqiperise persa i perket komuniteteve fetare.
Besoj se rruga e shqiptareve ne Shqiperi, Kosove, Maqedoni etj. eshte e qarte: pavaresi e Kosoves, konsolidim i demokracise dhe perparim ekonomik ne aleance me SHBA dhe BE-ne. Te tjerat jane letersi per nete dimri.

[Arcas]

A thua Karaburun ? Po te jap vetem listen e Peshkopeve te Durrsit nga shekulli 0 deri ne ditet tona pak a shume. Nuk po e coj me tej debatin.
Rexhep Qosja, ky internacionalist i kulluar, ky postmodernist qe mundohet te hiqet si afetar por urrejtja e tij ndaj krishterimit eshte e hapur, ky njeri qe mundohet me cdo kusht qe te nxjerri identitetin e shqiptarit si identitet te perbere dhe te shtresezuar, njekohesisht ky njeri nuk e identifikon katolicizmin si pjese pararendese te kesaj shtrese. Un kam pergatitur nje shkrim qe me shprese ne te ardhmen do ta botoj ose ne gazeta ose ne internet ku i jap nje pergjigje qe te dyve, pasi qe te dy ne nje fare menyre mundohen te shesin "nje produkt". Megjithate ajo qe kryen Qosja eshte dicka kryekeput meskine. Vepren e tij e quan me tituj si "vezhgim historik" nderkohe qe e mohon historine e vertete.

Si perfundim cdo gje ka nisur pasi Ismail Kadareja mundohet me cdo kusht jo qe te ktheje shqiptaret ne te krishtere, ajo gje tashme NUK MUND TE NDODHE ME por ti bej te vetedijeshem per identitetin e tyre te krishtere. Eshte teper vone. Rexhep Qosja e ka kthyer mbrapsht cdo gje duke e akuzuar si nje Kadarene si nje propagandues fetar dhe duke e quajtur politiken e tij politike e katekizmit. Ismail Kadareja po flet per vetedijen e krishtere te kombit shqiptar si nje hije qe e ndjek nga pas dhe ka per ta ndjekur. Qe te mos frikesohemi nga kjo hije e rende e paraardhesve tane si Gjergj Kastrioti, Muzakajt, Topiajt, Aranitet qe luftonin ne nje kohe ku fe+atdhe ishin te pandare(nuk di cdo thote Qosja per keto figura duke qene se Nene Terezen nuk le vend pa e bombarduar nderkohe qe kudo ne Ballkan i ngrejne buste) ky realitet duhet pranuar dhe trajtuar si nje pjese e pandashme e historise tone.

Per "analistat" si Ardian Klosi etj nuk ja vlen te flasesh. Ardian Klosi eshte shembulli me tipik i mimikerise qe flet me aq pasion Rexhep Qosja ne librin e tij. Ironikisht mimikeria e Ardian Klosit e ka cuar te mbroj Qosen dhe idete e tija kundrejt thelbit te shkrimit te Kadarese. Kulturat nuk pranohen dhe nuk i flasin njera tjetres perbrenda identitetit te individit, por shpirtit te tije ne kuptimin kulturor. Kadareja percon nje mesazh shume te rendesishem, antagonizmin nderetnik si faktor i vetem per perparimin njerezor. Eshte ky shpirt kompeticioni qe e ndan komunizmin dhe kapitalizmin. Ky shpirt antagonist ben te mundur zhvillimin e Kombeve, jo sic thote Qosja pranimi i kulturave apo identiteteve perberese qe ne te vertete jane gjysmake.

Kadareja ka shkruar sproven e tije ne nje gjuhe shume te thjeshte e te qarte, per tere publikun shqiptar, po ashtu sic rilindasit tane qe mundoheshin te terhiqnin sa me teper njerez cdo gje qe shkruan e shkruajten duke hyjnizuar natyren, malet, fushat, luginat e lumenjte. Pjeserisht kjo sepse jemi popull i tille, ose te pakten kemi qene(se ambientin e kemi shkaterruar teresisht keto kohe), ndersa pjesa tjeter sepse populli aq dinte, ate gjuhe kuptonte. Qosja ne te kundert kete debat e ka zgjeruar ne ate pike sa e ka kthyer ne nje lufte ideologjike ku tashme ka marre permasa te luftrave personale.

E vetmja gje pozitive qe un shof ne kete debat eshte qe gjithkush me ne fund i nxorri fytyrat e verteta ne kampin intelektual, se ne ate moral kemi kohe qe ja kemi pire lengun Klosave e Agollave me shoke.

Nje here tjeter me shprese e me kohe do pergatis nje pergjigje me te shtjelluar me argumenta historik, por per castin po e lere me kaq.

[ORIONI]

“Esenca” jonë identitare dhe “kanibalizmi kulturor”

Nga Fatos Lubonja (Korrieri, 23 maj 2006)

Para pak kohësh në zgjedhjet lokale që u bënë në
Angli, sëbashku me humbjen e rëndë të Blairit, ra në
sy edhe një fenomen më anësor, por që u komentua jo
pak në shtypin botëror: rritja e partisë së ekstremit
të djathtë "British National Party" që është partia
raciste. Ndonse pakrahasimisht më e dobët se partia e
Le Painit në Francë, për shkak të traditave të
Britanisë së Madhe, që e kanë bërë atë një vend shumë
më multikulturor e shumë më të hapur ndaj tjetrit sesa
Franca, përsëri rritja e kësaj partie pati jehonë.
Duke i shkruar për këtë fenomen një mikut tim anglez,
në shkëmbimet me e-mail më erdhi prej tij një e dhënë
vërtet befasuese. Pasi më konfirmoi se kjo nuk është
assesi një parti me peshën e asaj të Le Painit ai më
solli një fakt që i kishte bërë përshtypje edhe atij
si njohës dhe dashamirës i shqiptarëve. Më shkruante
se në lagjen fqinje të tij në Londër, ku gazetarët
kishin shkuar e kishin bërë hulumtime, sepse atje
banonin shumë emigrantë, votues të "British National
Party" të intervistuar ne gazetë kishin thënë se nuk
kishin asgjë kundër zezakëve, por e kishin me
shqiptarët (që atje i njohin si kosovarë, por ne e
dimë se shpesh pretendimi se janë kosovarë është
përdorur edhe nga shumë shqiptarë të Shqipërisë për të
fituar azil atje).
Nuk mund të mos më kujtohej ky fakt duke ndjekur
polemikën e nxehtë mbi identitetin e shqiptarëve që
filloi me atë të Qoses ndaj Kadaresë dhe u pasua e po
pasohet nga një numër jo i vogël komentesh e debatesh.
Pse mu kujtua pikërisht ky fakt? Sepse në tërë atë çka
po thuhet e shkruhet për identitetin e shqiptarëve nuk
mund të mos shquash si shtysë kryesore aspiratën për
të qenë evropianë, dhe sepse polemikën, në këtë
konteks, e ka nxitur idea kadarejane se identiteti i
krishterë i shqiptarëve është një vlerë në këtë
projekt kurse ai musliman një antivlerë - çka pastaj
çon nga ideja se bëjmë mirë ta theksojmë atë të parin
dhe ta zbehim sa të mundim atë të dytin, deri në atë
të zhdukjes fare të këtij të dytit. Nuk mund të mos më
kujtohej, po ashtu, se pikërisht në Britani Presidenti
ynë Moisiu mbajti një fjalim për t’i dhënë një dorë
këtij projekti duke thënë atje, midis të tjerash, se:
« Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me
shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë
sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse
islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e
përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial,
por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe
liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në
Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si
rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo
shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e
tij të krishterë.”
Mesa duket anglezët që kanë votuar për "British
National Party" nuk i paskan dëgjuar fare këshillat e
Presidentit tonë se duhet të gërmojnë pak për të
gjetur thelbin e vyer të shqiptarëve, (në fakt sipas
Frojdit, po të gërmosh pak tek njeriu do të gjesh
kafshën), por i kanë parë ashtu siç shfaqen dhe i kanë
futur në listën e më të këqinjve, dmth. edhe prapa
arabëve dhe zezakëve, për të mos folur për indianët,
kinezët e më the të thashë. Çudi e madhe! Po çfarë ka
ndodhur kështu? A nuk e dinë ata, anglezët, se
identiteti ynë prej evropiani me fytyrë të bardhë e
për më tepër me rrënjë të thella greko-romake e pastaj
të krishtera duhet të mjaftonte që ata të mos na linin
edhe prapa zezakëve me fytyrë të zezë që janë shumica
edhe muslimanë, pale? E, për më tepër, nuk jemi as
terroristë si ata fytyrëkafët arabë! Këtë pyetje mu
duk se lexova në fytyrën e habitur të një të njohuri
kur i tregova për prononcimet e votuesve të "British
National Party" i cili e ka të ngulitur thellë e fort
në kokë se po të vijë puna për kinezë e zezakë e arabë
e të kuq e të verdhë, ne ata nuk i vemë në hesap, po
ç’tu bëjmë këtyre gjermanëve e anglezëve dhe atyre
nordikëve që e kanë edhe lëkurën ca si më të bardhë se
ne.
Edhe fytyra e tij e habitur nuk mund të mos më çonte
tek debati që po bëjmë ne për identitetin evropian të
shqiptarit.

* * *
Le të kthehemi atëhere tek debati. Ajo që bije në sy,
me përjashtim të ndonjë rasti të rrallë, është se tek
shumica e të angazhuarve në këtë debat ka një
mosnjohje dramatike të koncepteve moderne për
identitetin - e atë kombëtar veçanërisht - që e
denoncon rëndë edhe teksti i Presidentit që duket
qartë se është shkruar nga ndonjë “akademik” i
shkollës së Enver Hoxhës i konvertuar keq në
oksidentalist. E kam fjalën për atë se shumica e
artikullshkruesve, me në krye Kadarenë, kur flasin për
kombin shqiptar dhe identitetin shqiptar kanë parasysh
një “thelb” të pandryshueshëm të shqiptarit dhe
shqiptarisë, i cili mbetet aty pavarësisht se si janë
shfaqur historikisht dhe se si shfaqen sot shqiptarët
në Shqipëri dhe në botë.
«Besimtari musliman shqiptar vertet betohet ne emer te
Kur'an-it, por njëkohësisht feston Shën Mërine e
Gushtit, Shën Gjergjin e Majit, Shën Kollin e vjeshtës
dhe Krishtlindjet. Kjo do të thotë se brenda njeriut
shqiptar, pavarësisht se si e përcakton ai veten sot,
ka një faktor homogjenizues, dhe ky faktor
homogjenizues është pikërisht periudha prej 15
shekujsh krishtërim që ka secili prej tyre në traditën
e paraardhësve të vet. » - vazhdon të thotë Presidenti
ynë në Oksford në kërkim të « thelbit » të shqiptarit
që kësaj here i ve emrin « faktor homogjenizues ».
Kurse ish presidenti Berisha duke u shprehur për
polemikën tha: « [Kadare] ka meritën se në tërë
veprën e tij ka mbledhur copëza të një shpirti
kombëtar. »
Pa e ditur, por për shkak se u është ngulitur thellë
gjatë periudhës komuniste, dy presidentët dhe vetë
Kadareja gjykojnë duke përdorur konceptin stalinist
për kombin e për pasojë edhe për identitetin kombëtar.
Sepse është i Stalinit koncepti i kombit si diçka e
përcaktuar njëherë e mirë sipas të cilit: “kombi
është një komunitet popujsh i ndërtuar historikisht e
i stabilizuar, i dalë mbi bazën e një gjuhe,
territori, jete ekonomike, kulturore, natyre fizike
dhe se vetëm plotësimi i njëkohshëm i këtyre
karakteristikave mund të përbëjë një komb”. Edhe një
mori artikullshkruesish në debatin e fundit i sheh të
flasin për këtë thelb/shpirt të pandryshueshëm të
shqiptarit, të shkojnë prapa në histori, dhe, pasi e
gjejnë e përcaktojnë këtë thelb, (“esencë evropiane” e
quan njëri, ”konstitucion shpirtëror evropian” e quan
tjetri, “gjeografi” e redukton një tjetër) tërë pjesën
e mbeture quajnë shfaqje, aksident. Kështu trajtohen
edhe 500 vjet qënie në Perandorinë Otomane edhe koha
komuniste edhe ky tranzicion i vështirë. Problemi
është se duke parë këtë thelb që na e servirin përpara
fytyrës si në pasqyrë ideologët tanë “rilindas
modernë” nuk arrijmë të kuptojmë se si nuk na e shohin
të shkruar në ballë edhe ata anglezët e nuk kuptojnë,
pra, se ne jemi më evropianët e evropianëve të
mundshëm - pasi këtë e kemi të shkruar në fytyrën tonë
të bardhë, në gjeografinë tonë fatlume dhe në
ngulmimin tonë të paepur për të thënë se jemi
evropianë. Dhe kjo histori e keqe ka kohë që
përsëritet. Më kujtohet se në leximet e mija kam hasur
mes tjerash në shënimet e një koloneli gjerman të
Luftës së Dytë që ka jetuar në Shqipëri asokohe e që
ka shkruar se këta shqiptarët mburren e na thonë me të
madhe se janë arjanë dhe perëndimorë, por po t’i vesh
re janë lindorë tipikë.
Si shpjegohet ky pasqyrim kaq i shtrembëruar i vetes
sonë në pasqyrën e tjetrit, ky dallim midis thelbit
dhe shfaqjes (që për hir të së vërtetës edhe ne e
ajgëtojmë hera herës sepse, kur vjen puna, e themi
edhe ne se “jemi prapa” se “kemi shumë të meta”, por
ama thelbin tonë shqiptar e kemi si gur diamanti)?
Përgjigja mund të jepet vetëm duke shtruar pyetjen: me
çfarë kemi të bëjmë në fakt kur flasim për “esencën
evropiane të identitetit shqiptar” me një “esencë” që
ekziston apo me një krijim/dëshirë/ideal, një
“komunitet të imagjinuar”, sikurse do të thoshte
Benedict Anderson? Ata që kanë bërë një shkollë të
mesme normale në Perëndim, ku midis të tjerave kanë
mësuar edhe elementet bazë të romantizmit të shekullit
XIX e disa koncepte bazë të mitologjisë e të logjkës
moderne do të përgjigjeshin menjëherë, sikur të
ndiqnin debatin tonë, se në këtë kërkim/gjetje esence
në shekujt e shkuar kemi të bëjmë me atë që mitologët
e quajnë “miti i kthimit në origjinë” i cili ka qenë
një nga mitet themeltare të nacional romantikës së
shekullit të XIX në luftrat për çlirim kombëtar (e për
të zhveshur një identitet e për të krijuar një
identitet tjetër). Ata do të çuditeshin vetëm me
faktin se si ne nuk e dimë se jetojmë në shekullin XXI
e se, po ashtu, logjika aristoteliane e substancës dhe
aksidentit është e tejkaluar kur flitet për këtë
kategori që sot quhen esencë dhe eksperiencë.
Në fakt, të gjithë nacionalizmat balkanas kanë pasur
në rrënjët e krijmit të identiteti të tyre mitin e
kthimit në origjinë i cili ka qenë i rëndësishëm jo
vetëm për farkimin e identitetit, por edhe për të
fituar pavarësinë. Ky mit u bashkua me aspiratën për
tu bërë perëndimorë sepse mu atje kishin lindur edhe
lëvizjet nacionale rilindase për çlirimin nga sundimi
i perandorive. Ky mit ka luajtur një rol të
rëndësishëm edhe në historinë e Shqipërisë, por, nga
ana tjetër, duhet sqaruar se në shekullin e XIX
besohej se miti dhe realiteti ishin e njëjta gjë kurse
tashmë njohja se ka një dallim midis mitit dhe
realitetit nuk është më monopol i disa të diturve në
Evropë, por pjesë e diturisë së njerëzve të zakonshëm.
Ashtu sikurse është e tillë edhe njohja se sipas
konceptit modern për kombin popujt kanë qenë dhe janë
në formim dhe evoluim, se kombformimi e, për pasojë,
edhe identiteti kombëtar janë një proces dinamik.
Pra sot gjithkush e di se problemi i kërkimit apo
gjetjes në histori apo gjeografi të një
thelbi/identiteti në fakt është problemi i krijimit të
një thelbi/identiteti ose të shumë
thelbeve/identiteteve si instrumente të nevojshme
social kulturore për t’iu përgjigjur nevojave të
ndërtimit të së tashmes dhe të së ardhmes. (Këtë e ka
ditur edhe një nga etërit e nacionalizmit shqiptar
Mithat Frashëri, kur thoshte se më 1912 shqiptarëve u
dilte detyra që nga një grumbuj fisesh të krijonin një
komb.) E mbi të gjitha sot në botën ku kërkojmë të
hyjmë gjithkush e di se ka një dallim të rëndësishëm
midis atij që rëndom ne e quajmë “komb” apo “popull”
dhe atij që quhet “shtet kombëtar” sepse ky i fundit
është produkt i kohëve moderne dhe se sot rendi
ndërkombëtar botëror ndahet në shtete dhe jo në kombe
apo popuj (çka psh. i lejon një francezi që ka
origjinë afrikane të quhet francez). Vetëm ne,
nxënësit e nacional komunizmit të Enver Hoxhës,
vazhdojmë të flasim sikur qysh nga koha e ilirëve e
pastaj e Shtetit të Arbërit, që e gjejmë vetëm në
veprat e Kadaresë, e deri më sot, kemi qenë e jemi e
njëjta substancë, po ata shqiptarë e po ky komb e po
ky shtet kombëtar. Dhe kjo mënyrë të foluri nuk na bën
as lindorë as perëndimorë, por vetëm qesharakë.

* * *
Para disa kohësh pati një debat mbi restaurimin e një
monumenti kulture në Kalanë e Shkodrës që në fillim ka
qenë kishë dhe pastaj gjatë 500 vjetëve është bërë
xhami. Mënyra se si qe emëruar restaurimi i objektit
në dokumentin e Ministrisë së Kulturës: “restaurimi i
Kishës së...” e shtyu komunitetin musliman të kërkonte
ndërprerjen e punimeve me frikën se mund të kthehej në
kishë - çka ata e konsideronin fyerje të historisë së
tyre dmth. edhe të identitetit të tyre. I gjithë
debati u përqëndrua në atë se çfarë ishte ky objekt,
kishë apo xhami. Ndeshja midis komuniteteve u
transferua kështu në histori ku pretendimit se ka të
drejtë ai i cili gjen se cila ishte trajta origjinale
e këtij objekti iu kundërvu pretendimi se më e
rëndësishme se kjo ishte trajta e fundit e tij. Dhe
kjo i vuri shqiptarët në dilemën: po çfarë jemi ne, të
krishterë, sikurse thonë ata që pretendojnë se në krye
të herës ka qenë kishë, muslimanë sikurse thonë ata që
pretendojnë se për 500 vjet ky objekt ka qenë xhami,
apo mund të jemi të dyja sikurse thonë disa të tjerë
që thonë se ka qenë edhe kishë edhe xhami?
Po t’i shkosh ca më thellë këtij debati, tek ideja se
objekti duhej restauruar ashtu siç ka qenë në trajtën
e parë, ndeshemi mu me rivitalizimin e mitit të
kthimit në origjinë, por me një variant të rishikuar
të tij në krahasim me variantet e rilindasve, por edhe
në krahasim me variantet e komunistëve. Sepse në
varianin e rilindasve kthimi në origjinë ishte kthim
në atdheun e lirë jo në fe, kurse në variantin e
komunistëve fetë (edhe të krishterat edhe muslimanet)
janë konsideruar si diçka e huaj për “thelbin
shqiptar”, si agjentë të të huajve që na kanë
pushtuar. Dhe po të shohim më me kujdes, ata që sot
përdorin arsyetimin se feja muslimane është fe e
pushtuesit nuk bëjnë gjë tjetër veçse përdorin
logjikën e komunistëve, sepse, po ta përdorim këtë
logjikë deri në fund, edhe feja e krishterë na del fe
e pushtuesve pasi na ka ardhur nëpërmjet pushtuesve
romakë ndaj të cilëve ne, ilirët, kemi luftuar për
ruajtjen e pavarësisë dhe të identitetit tonë
kulturor, të cilin, sikurse ka shkruar edhe vetë
Kadareja i madh, e kemi pasur as më lart e as më
poshtë sesa vetë grekët e shquar të Antikitetit.
Atëhere kush është thelbi ynë identitar?
Kushdo që nuk e ka kokën të deformuar nga shkolla
nacional komuniste e Enver Hoxhës dhe që njeh sadopak
konceptet moderne mbi identitetet kombëtare (mjafton
të kesh lexuar disa libra që janë botuar edhe në shqip
si “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a. Programi,
Miti, Realiteti” i E. J. Hobsbawm apo
“Etnonacionalizmi në Evropë” i Urs Altermattt), e ka
të qartë se këtu nuk bëhet fjalë për gjetje të
vërtetash historike, por për krijim të vërtetash
mitologjike me synim përbashkimin e njerëzve për
qëllime të së tashmes dhe të së ardhmes e se ato që i
quajmë “esenca” duhet t’i përkthejmë në “ideale”.
Prandaj i gjithë ky debat, po ta përkthejmë, siç duhet
përkthyer, nga si e kemi vendosur ne me kokë prapa,
për nga historia, me kokë para, për nga e ardhmja,
shtrohet në këtë formë: debati rreh të përcaktojë se
çfarë identiteti/identitetesh kemi nevojë sot të
krijojmë apo theksojmë që t’i përgjigjemi idealeve të
kohës e të ndërtojmë të tashmen e të ardhmen tonë? A
na ndihmon theksimi i identitetit të krishterë dhe
dobësimi i identitetit musliman për këtë – sikurse
thonë kadarejanët? A duhet të vemë shqiptarinë mbi
identitetet fetare duke i zbehur këto, apo ta vemë atë
(shqiptarinë) si ombrellë mbi identitetet më të vogla,
sikurse thotë Qosja që është më afër rilindasve? Apo
mos vallë duhet t’i vemë të gjithë identitetet me një
plan, madje të krijojmë edhe identitete të tjera pa
ombrellë tjetër identitare mbi krye (përveç shtetit
laik që garanton të drejtat e qytetarit) sepse janë
gjëra të ndryshme, që, të gjitha, në ndërveprim midis
tyre? E kur shtrojmë pyetjen “a duhet ne?” përsëri
sekushi prej nesh duhet të bëjë kujdes se menjëherë do
t’i dalin përpara pyetje të tilla: “Kush jam unë që
paskam të drejtë të përcaktoj identitetet primare dhe
sekondare të shoqërisë sonë?” “Kush jam unë që dua të
ndryshojmë identitete?” “Kush jam unë që dua të
shtojmë identitete/” “A kam unë të drejtë t’i imponoj
një katoliku apo një muslimani se duhet të verë
shqiptarinë mbi besimin e tij?” “A ka të drejtë një
katolik apo një musliman të më thotë mua se nuk jam
një shqiptar i vërtetë sa kohë që nuk besoj në fetë e
tyre?” “A mundet një shqiptarist të më thotë se jam
shqiptar i dorës së dytë pasi nuk e njoh shqiptarinë
si thelbin tim njerëzor, por vetëm si një nga
identitetet e mija, e prandaj nuk jam as evropian?” “A
ka të drejtë një katolik t’i thotë një muslimani se ai
është më pak evropian meqë nuk është i krishterë” “A
ka të drejtë një musliman të thotë se identitetin e
tij e gjen më fort në botën arabe sesa atë evropiane?”
Ndaj këtyre pyetjeve e të tjerave përgjigjet janë të
ndryshme varësisht nga vizioni për botën që kemi. Por
vetë fakti që ekzistojnë tërë këto pyetje e të tjera
si këto lidhur me identitetin/tet tregon sesa
komplekse është çështja dhe, nëse duam të ndërtojmë
një demokraci, duhet që lidhur me këto pyetje të
përdorim të tjera koncepte mbi identitetin nga ato
tashmë të vjetëruara që flasin për “thelbe” e “esenca”
apo identitete superiore dhe inferiore apo për
“përpjekje për të përkufizuar një herë e mirë
vetëdijen tonë identitare që të gjithë popujt
evropianë e kanë bërë tashmë”. Nëse vërtet aspirojmë
të bëhemi qytetarë demokratë të kohës kur jetojmë – po
refuzoj të them evropianë sepse demokracia si rrugë
drejt më shumë lirie nuk është “thelb” apo “esence” e
Evropës që e bën atë superiore ndaj të tjerëve, por
një proces me shtrirje historike e gjeografike shumë
më të gjerë, e të pafundëm - duhet të kemi të qartë se
kur flasim për identitetin/tet duhet të ngulmojmë për
kultivimin mbrojtjen dhe njohjen e identiteteve të
disafishta të njeriut dhe jo për një thelb të vetëm
identitar dhe as për një superidentitet përfundimtar.
Kjo për shumë arësye: sepse shoqëria qytetare
(evropiane e më gjerë) është ndërtuar mbi bazën e të
drejtës individuale të qytetarit dhe jo të së drejtës
kolektive të grupit dhe ky qytetar është
multiidentitar qoftë edhe vetëm për shkak të evoluimit
që pëson me moshën; sepse identitetet e disafishta që
ndërveprojnë me njëri tjetrin i përgjigjen shumë më
mirë realiteteve sociale dhe individuale; sepse,
sikurse thotë edhe Urs Altermat, ”vetëm kështu mund
të gërshetohen me njëra tjetrën luajalitet politike
dhe kulturore”; por, dhe e mbi të gjitha, sepse,
sikurse thotë Claud Lèvi Strauss, homogjenizimi
kulturor nuk është tjetër veçse “kanibalizëm
kulturor”. Prandaj kush kërkon të na përcaktojë një
identitet primar përfundimtar, t’i verë tij edhe
mbiemrin “evropian” (duke (sh)përdorur kështu këtë mit
të fuqishëm të kohës, sepse edhe “identiteti evropian”
është një mit/ideal që kush do të kërkonte ta
përcaktonte si një esencë të pandryshueshme do të
ngatërrohej më keq se ata që kërkojnë të përcaktojnë
esencën e shqiptarëve) dhe të paraqitet si
përfaqësuesi dhe mbrojtësi i i tij, duhet parë me
dyshim. Sepse një hap e ndan përcaktimin e këtij
identiteti nga përpjekja për të na homogjenizuar,
diskriminuar e pastaj persekutuar. Një nga
kadarejanët, duke u prononcuar për debatin në fjalë,
pasi çmon lart konsekuencën e Kadaresë në mbrojtjen e
idesë se identiteti i Shqipërisë është i lidhur me
krishtërimin, pra me Perëndimin, dhe dënon qëndrimin
sipas të cilit Shqipëria është udhëkryqi i dy
kulturave shprehet: “Shqiptarët, pavarësisht nga
përkatësia aktuale religjioze, kanë një dhe vetëm një
identitet historik, politik, kulturor dhe qytetar, atë
evropian. Kush mendon ndryshe dhe vrerin e vet rreket
ta shpërndajë sa majtas - djathtas, sa andej - këtej
kufirit, pastë veten në qafë.” Sa afër gjuhës së
diktaturës tingëllojnë këto fjalë! Dhe jo rastësisht
njerëz që shprehen kështu, shpesh, po të kërkosh në të
kaluarën e tyre komuniste, do t’i gjesh se edhe në atë
kohë kanë ushtruar “marrjen në qafë” të njerëzve.
Askush, prandaj, të mos mendojë se ajo histori e
shëmtuar kanibalizmi kulturor që çon në kanibalizmin
pa epitet ka mbaruar. Në historinë e shkurtër
paskomuniste shqiptare gjejmë dy periudha ku shfaqen
me agresivitet kësi kanibalësh që, duke kërkuar të
venë prioritete identitare e të homogjenizojnë kanë
vënë në rrezik bashkjetesën harmonike të komuniteteve
të ndryshme fetare të saporigjallëruara në Shqipëri e
më gjerë, të shqiptarëve. Ka qenë një periudhë e parë
kur, nën ndikimin e rritjes në përgjithësi të
nacionalizmave në Ballkan, që, përsa u përket
shqiptarëve, kishte të bënte kryesisht me çështjen e
Kosovës, pra, me kundërvënien ndaj serbëve, kjo racë
kanibalësh tentoi të fuste në Shqipëri e ta
instrumentalizonte politikisht idenë se shqiptarët e
mirë apo të vërtetë (dmth. esencialë) ishin shqiptarët
muslimanë, sepse vetëm në sajë të tyre kishim mundur
të ruanim identitetin dhe kombësinë, se, përndryshe,
po të qe për të krishterët tradhëtarë, do të na kishin
përpirë serbet dhe grekët. Asaj kohe u përdor shumë
nëpër gazetat, veçanërisht të pushtetit, termi
“sllavoortodoks” për të demonizuar pjesën e
shqiptarëve që ishin kundër pushtetit i cili duhet të
kishte, sipas kësaj paradigme, në themelin e vet të
sigurisë, muslimanët.
Pas 11 shtatorit vihet re një përpjekje për
gjallërimin e një paradigme të kundërt kanibalësh që
çon tek instrumentalizimi i identitetit fetar të
krishterë. Meqënëse vëllai ynë i madh, Perëndimi e
veçanërisht Amerika, që na ndihmoi edhe për çlirimin e
Kosovës, ka si armikun e vet të madh muslimanët,
atëhere ne duhet të theksojmë identitetin tonë të
krishterë që është garancia se vëllai i madh do të na
dojë e do të na mbajë pranë përherë.
Ja pra se si xhamia ha kishën dhe kisha ha xhaminë jo
për shkak të të vërtetave të së kaluarës, por për
shkak të orekseve të kanibalëve kulturorë të së
tashmes që shpesh e ndrrojnë shijen, gjellën dhe
oreksin sipas asaj se kush u jep të hanë. E për sa
kohë do të zhvillojmë këtë kulturë kanibalësh që
manifestohet edhe në marrëdhëniet me të tjerët e
ndryshëm kudo që ndodhemi nëpër botë, e do të bëjmë
debate mbi identitetin/tet me një frymë që na tregon
se kemi mbetur në shekullin XIX e në kohën e
totalitarizmave, kam frikë se votuesit e “Britsh
National Party” do të na lenë në listën e më të
këqinjve, nën zezakët e arabët muslimanë, megjithë
mburrjet tona për esencën evropiane të ndërtuar mbi
lëkurën e bardhë, origjinën e krishterë dhe
gjeografinë.

[ORIONI]

KUR FOSILËT TË AKUZOJNË VETË, PA SJELLË ASNJË KUNDËRARGUMET..!?


Në reagimin e tij të shtjerrë pa sjellë asnjë kundër argument ndaj asaj që kemi thënë në shkrimin tonë rreth polemikës Qosja-Kadare, Aurel Dasareti, ka dëshmuar vetë se i takon grupimit të parë (shih artikullin “Vlerësime shkencore dhe filozofike të akademik Rexhep Qosjes” në “Lajmet.com”), pra i takon atyre të cilët në mënyrë patologjike urrejnë çdo gjë që ka të bëjë me Islamizmin dhe kulturën islame tek shqiptarët, atyre që nuk pranojnë asnjë fakt pozitiv i cili i atribuohet kohës së perandorisë osmane e që ka të bëjë me kulturën dhe historinë e kombit shqiptar, sepse sipas këtij grupimi që ne e kemi quajtur “islmofobët shqiptarë” në krye me shkrimtarin Ismail Kadare, i cili kalimin e shqiptarëve në mënyrë masovike në Fenë Islame e ka vlerësuar si “e keqja më e madhe që ka goditur kombin shqiptar”, del se të gjithë shqiptarët e besimit islam janë tradhtarë, sepse e tradhtuan Krishterimin!?. Këta islamofobë-fosilë, po shërbehem me të njëjtin term që ka përdorë A. Dasareti, sepse kjo fjalë sipas fjalorit shqip nënkupton: “mbeturinë e një kafshe ose bime parahistorike, që është mbuluar në tokë dhe është ruajtur në trajtë të ngurtësuar, diçka që tashmë i përket vetëm së kaluarës, diçka që ka mbetur prej kohësh ashtu siç ka qenë dhe nuk është zhvilluar më, ka mbetur fosil”, janë pikërisht ata të cilët historinë dhe identitetin tonë kombëtar po bëjnë çmos që ta ngurtësojnë dhe ta gozhdojnë vetëm mbi një periudhë kohore të historisë, pra që ta lidhin vetëm me kohën e krishterimit me qëllim që ta “fosilizojnë” dhe ta mbajnë përgjithmonë të pandryshuar këtë identitet, pra që nuk zhvillohet më, që mbetet vetëm si dëshmi a si gjurmë e së kaluarës. Ndërsa, grupimi i dytë, (islamistët), ose thënë sipas Dasaretit “turkoshakët dhe haxhiqamilët” besojmë fuqishëm në evoluim dhe revolucion, qoftë fetar, politik ose kombëtar, sepse këtë proces natyror e kemi mësuar nga Kur’ani i shenjët, në të cilin 14 shekuj më parë shkruante se “toka sillet rreth diellit, dhe hëna sillet rreth toke, pra që lëvizin dhe nuk mund ta zënë kurrë njëra tjetrën” (Kaptina Jasin: 40). Ngurtësia në Islam është proces antishkencor, dhe poçese nuk e keni ditur të vërtetën rreth hedhjes së Gjerdano Brunos mbi turrë të druve që po digjeshin, atëherë merruni pak më shumë me historinë njerëzore në mënyrë që ta kuptoni se pse ai deri në çastet e fundit lëvizte dorën e tij në kahje ashtu siç sillet toka, duke i qëndruar besnik faktit që e kishte mësuar nga Islami se toka sillet dhe nuk qëndron mbi një Ka të Zi, siç thuhej nga qarqe dekadente të asaj kohe, qëndrim ky i cili Gj. Brunos i kushtoi me jetë.!!
Pra, ne nuk besojmë në ngurtësi dhe stagnacion, por në lëvizje, në zhvillim, evoluim, rritje, ecje, përparim dhe inovacion, besojmë plotësisht në radhitjen matematikore dhe fizike të evolucionit tokësor dhe revolucionit njerëzor që kanë ndodhur gjatë gjithë shekujve qëkur është krijuar bota e deri më sot. Besojmë po ashtu fuqishëm se Krijues i kësaj bote dhe gjithë sistemeve tjera planetare është vetëm Zoti xh.sh. dhe askush tjetër, besojmë se 25 profetët e përmendur në Kur’an janë të dërguarit e Tij në këtë botë për ta udhëzuar njerëzimin në rrugë të drejtë, dhe kjo është njëra ndër pesë shtyllat kryesore në Islam. Ai që nuk i njeh dhe nuk i pranon të gjithë profetët njësoi si të dërguar të Zotit për njerëzimin, nuk mund të jetë mysliman, ndërsa Krishterimi ende nuk e ka njohur “zyrtarisht” profetin Muhamed a.s.!? Mos vallë këtu i ka rrënjët konflikti midis dy civilizimeve më të mëdha sot në botë, atij të krishterë dhe atij islam, mbase pa njohje reciproke vështirë se do të ketë pajtim të qëndrueshëm midis tyre..!?
Dasareti ka sjellë si nëntitull këtë thënie biblike, por pa e saktësuar burimin: “Nuk mund të ekzistojë një jetë fisnike dhe e lartësuar pa njohur djajtë dhe demonët si dhe pa luftuar paprerë kundër tyre”, pa na ofruar shpjegime të duhura se cila sipas tij qenka jetë fisnike dhe e lartësuar dhe cilët qenkan djajtë dhe demonët, kundër të cilëve duhet luftuar pa ndërpre..!? Pikërisht me këtë citat që ka sjellë në reagimin e tij të vrazhdë ka dëshmuar hë për hë se i takon kryqzatorëve, inkvizitorëve dhe rikonkuistëve së tipit spanjoll, pra fundamentalizmit kristian, sipas të cilit duhet bërë luftë të shenjët pa ndërpre kundër djajve. Cilëve djaj? “Turkoshakëve shqiptarë të cilët na e sollën islamizmin në Ballkan”!? Kundër cilëve demonë? Kundër “haxhiqamilëve shqiptarë të cilët na e sollën turkun në Shqipëri”!? Ky pra është mesazhi që na e qon përmes internetit ky farë Dasareti, më mirë më thënë ky farë dashakeqi i kombit shqiptar, i cili vetëm pse kemi shprehur mendimin tonë të lirë, qoftë edhe i kundërt me pikëpamjet e tij, vetëm se kemi pasur guximin intelektual të kyçemi në debat të “mëdhenjve” në letrat shqipe, na ofendon pa kurrfarë shkaku duke na krahasuar me fosilet, siç thotë; “të llojit të Rexhep Elezajve, përkundër faktit se s’kanë as takat (fjalë arabe) e asnjë lidhje me trurin përsa i përket përpilimit të politikës globale, u prijnë betejave fiktive mbi mullinjtë e erës, duke dehur e droguar për gjynah (prapë përdorë fjalën arabe në vend të asaj shqipe mëkat v. j.) pacientët e humorit të Perendisë...”(!?). Ja, pra, çfarë vlerësimesh na bën Dasareti, të cilin as nuk e njohim dhe as që kemi dëgjuar për të deri më tash, por kjo nuk do të thotë se ne nuk do të merremi me ata të cilët na quajnë FOSILE, për shkakun e vetëm se mendojmë me kokën tonë, pa pasur nevojë që të marrim leje nga asnjë qendër ose udhëheqës shpirtëror, ngase për të gjitha begatit falënderimet i takojnë vetëm Zotit xh. sh. i cili na ka pajisur me mendje që të mendojmë, logjikojmë, analizojmë, filozofojmë, gjykojmë dhe me mendjen tonë të prodhojmë vetëm gjëra që i shërbejnë njeriut, shoqërisë, kombit dhe atdheut, e jo që me mendjen tonë të mbjellim urrejtje, hasmëri, përçarje dhe dallime midis njerëzve për shkakun e vetëm se i takojnë një besimi apo kulture tjetër fetare. Kur ish presidenti demokrat amerikan Bill Klinton mori vendimin për ta bombarduar Serbinë fashiste në mars të vitit 1999, para se të fillonte aksioni ushtarak i NATO-s pati thënë: “Nuk do të lejojmë askënd që t’i dëbojë nga shtëpitë e tyre dhe t’i vras shqiptarë në Kosovë, vetëm se i takojnë një kulture dhe feje tjetër”. Pra, po ta urrente Fenë islame, sigurisht se nuk do të dilte në anën e dy milion shqiptarëve, shumica dërmuese e të cilëve i takonin besimit islam, dhe këtë fakt ai e ka ditur shumë mirë para se t’iu dalë në ndihmë shqiptarëve. Prandaj, cilës logjikë, cilës filozofi, cilës shkollë i takojnë “dasaretët” shqiptarë, nuk është vështirë të kuptohet, sepse mjafton të analizohet gjuha, stili dhe fjalori i tyre që përdorin kur dalin në mbrojtje të Kadaresë ose ndonjë islamofobi tjetër, e cila është e tmerrshme si për nga fryma ashtu dhe shkalla e urrejtjeve patologjike që shfaqin ndaj kulturës dhe fesë islame tek shqiptarët. Ne, disa herë jemi përpjekur që ta kuptojmë esencën e gjithë këtij hidhërimi të tyre ndaj vëllezërve të tyre të një gjaku, por të një besimi tjetër fetar, por kurrsesi nuk ia kemi dalë që ta kuptojmë mërinë dhe inatin aq të madh që kanë ndaj perandorisë osmane dhe civilizimit lindor, duke i akuzuar vetëm turqit për të gjitha dështimet e shqiptarëve gjatë shekujve, por duke amnistuar në të njëjtën kohë pushtuesit edhe më të egër të tokave shqiptare siç ishte perandoria romake, ajo bizantine, posaçërisht dinastia e Nemanjiçëve e cila për 300 vite gati sa nuk e zhbëri kombin shqiptar nga faqja e dheut. Shikoni, pra çudinë; të gjithë pushtuesit e huaj falën dhe mëshirohen nga islamofobët shqiptar me përjashtim të turqve, ardhja e të cilëve në Ballkan ishte për shqiptarët hiç më pak se shpëtim dhe çlirim nga pushtuesit sllavo-bizantino-serbo-greko-rus..!? Pse ndodhë kështu vetëm me turqit, nuk është fare vështirë të kuptohet, mbase ndër shkaqet më kryesore sipas doktrinës së tyre antiislame, është se ata sollën me vete kulturën dhe fenë islame e cila po paraqiste rrezik për civilizimin kristian perëndimor, në mbrojtje të cilit kishte luftuar 25 vjet rresht vetë Gjergj Kastrioti-Skenderbeu, prandaj “djajtë dhe demonët duhet luftuar pa(ndër)prerë” deri në apokalips, sepse kështu e ka “xhihadi” kristian, apo jo z. Dasaret..!?
Është e drejt e secilit njeri në këtë botë të besoj në çfarë të donë, ta respektojë dhe madhëron fenë të cilës i takon, të shkojë në sinagogë, kishë apo xhami, por askush nuk ka të drejt që njeriut të lirë t’ia merr të drejtën elementare që të zgjedh me vetë dëshirë besimin në Zot të cilin dëshiron ta adhurojë, e drejt kjo universale në gjithë botën demokratike, të cilën nuk mund ta shkelë dhe cenojë askush. Kështu që i shoh si angazhime mjaft të kota dhe jo njerëzore orvatjet e atyre të cilët që 16 vite nuk prajnë së bëri propagandë dhe thirrje djallëzore për rikonvertim fetar drejtuar shqiptarëve si shumicë që i takojnë besimit islam “që të kthehen në fenë e të parëve”, dhe ç’është më e keqja duke e politizuar tej mase këtë thirrje si dhe rolin e krishterimit në zgjidhjen e çështjes sonë kombëtare, ndërsa në të njëjtën kohë duke zhvlerësuar çdo gjë që ka të bëjë me kontributin e fesë islame në aspektin kombëtar, sidomos duke minimizuar punën atdhetare dhe kontributin e rilindasëve tanë që jetuan dhe vepruan në Lindje të Afërt, në veçanti kur është fjala për pavarësinë e Shqipërisë me 1912..!?
Dasareti, nuk mjaftohet me ofendimin e tij ndaj nesh, siç shprehet; “fosileve..të llojit të Rexhep Elezajve”, por shkon edhe më larg në urrejtjet e tij kur thotë: “Këta pseudofetarë, “gjeneralë” që “mendojnë” në mënyrë iracionale, në vend që të heshtin dhe të ulin prapanicën atje ku e kanë vendin...” , pra, lerë që na quan fosile, por mbase donë të na e mbyllë gojën fare, donë që të na dërgojë atje ku e kemi vendin (në Turqi, sigurisht!), donë që ne të mos flasim për asgjë, sidomos “përsa i përket përpilimit të politikës globale” (për këtë segment do të flasim ndonjëherë tjetër, v. j.), sepse “ne nuk kemi lidhje me trurin”, por sipas tij lidhje kanë vetëm ata të cilët i takojnë “identitetit evropian” (lexo: kristian), ngase ata që i takojnë atij lindor-islam vendin e kanë në Turqi e jo në Evropë?! A është kështu z. Dasaret, apo e kemi lexuar gabimisht reagimin tënd, fund e krye i mbushur me islamofobi! Le të jetë kjo çështje juaja personale, por një gjë duhet t’ua themi troç; se ne do i përmbahemi deri sa të jemi gjallë traditave dhe kulturës tonë kombëtare dhe fetare islame, ashtu siç e kemi trashëguar, kultivuar dhe përvetësuar pa dhunë dhe imponime, sepse ne që kemi lindur pas gjysmës së shekullit të kaluar Islamin e gjetëm këtu në trojet tona, atë askush nuk na e ka imponuar, as me dhunë dhe as me para. Sepse besimi dhe feja para së gjithash janë çështje shpirtërore e njeriut para së të jenë rituale fetare ose koncepte hegjemoniste të futura në lojë për qëllime politike siç kanë bërë gjithmonë dhe siç po bëjnë edhe sot serbët në Kosovë.
Lidhur me citatet që keni sjellë nga intervista e I. Kadaresë “Pabesia e një polemisti”, ne po ashtu po sjellim si kundër përgjigje një pjesë të shkrimit të Fatos Lubonjës me titull: Esenca jonë identitare dhe “kanibalizmi kulturor”, botuar në gazetën KORRIERI, 23 maj 2006, në të cilin ai ndër të tjera thotë:
“Nuk mund të mos më kujtohej ky fakt duke ndjekur polemikën e nxehtë mbi identitetin e shqiptarëve që filloi me atë të Qoses ndaj Kadaresë dhe u pasua e po pasohet nga një numër jo i vogël komentesh e debatesh. Pse mu kujtua pikërisht ky fakt? Sepse në tërë atë çka po thuhet e shkruhet për identitetin e shqiptarëve nuk mund të mos shquash si shtysë kryesore aspiratën për të qenë evropianë, dhe sepse polemikën, në këtë kontekst, e ka nxitur idea kadarejane se identiteti i
krishterë i shqiptarëve është një vlerë në këtë projekt kurse ai musliman një antivlerë - çka pastaj
çon nga ideja se bëjmë mirë ta theksojmë atë të parin dhe ta zbehim sa të mundim atë të dytin, deri në atë të zhdukjes fare të këtij të dytit. Nuk mund të mos më kujtohej, po ashtu, se pikërisht në Britani Presidenti ynë Moisiu mbajti një fjalim për t’i dhënë një dorë këtij projekti duke thënë atje, midis të tjerash, se: « Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial, por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e tij të krishterë”. Dhe po të shohim më me kujdes, ata që sot përdorin arsyetimin se feja muslimane është fe e pushtuesit nuk bëjnë gjë tjetër veçse përdorin logjikën e komunistëve, sepse, po ta përdorim këtë logjikë deri në fund, edhe feja e krishterë na del fe e pushtuesve pasi na ka ardhur nëpërmjet pushtuesve romakë ndaj të cilëve ne, ilirët, kemi luftuar për ruajtjen e pavarësisë dhe të identitetit tonë kulturor, të cilin, sikurse ka shkruar edhe vetë Kadareja i madh, e kemi pasur as më lart e as më poshtë sesa vetë grekët e shquar të Antikitetit.
Atëhere kush është thelbi ynë identitar?
Kushdo që nuk e ka kokën të deformuar nga shkolla nacional komuniste e Enver Hoxhës dhe që njeh sadopak konceptet moderne mbi identitetet kombëtare (mjafton të kesh lexuar disa libra që janë botuar edhe në shqip si “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a. Programi, Miti, Realiteti” i E. J. Hobsbawm apo “Etnonacionalizmi në Evropë” i Urs Altermattt), e ka të qartë se këtu nuk bëhet fjalë për gjetje të vërtetash historike, por për krijim të vërtetash mitologjike me synim përbashkimin e njerëzve për qëllime të së tashmes dhe të së ardhmes e se ato që i quajmë “esenca” duhet t’i përkthejmë në “ideale”. Prandaj i gjithë ky debat, po ta përkthejmë, siç duhet përkthyer, nga si e kemi vendosur ne me kokë prapa, për nga historia, me kokë para, për nga e ardhmja, shtrohet në këtë formë: debati rreh të përcaktojë se çfarë identiteti/identitetesh kemi nevojë sot të krijojmë apo theksojmë që t’i përgjigjemi idealeve të kohës e të ndërtojmë të tashmen e të ardhmen tonë?
A na ndihmon theksimi i identitetit të krishterë dhe dobësimi i identitetit musliman për këtë – sikurse
thonë kadarejanët? A duhet të vemë shqiptarinë mbi identitetet fetare duke i zbehur këto, apo ta vemë atë (shqiptarinë) si ombrellë mbi identitetet më të vogla, sikurse thotë Qosja që është më afër rilindasve? Apo mos vallë duhet t’i vemë të gjithë identitetet me një plan, madje të krijojmë edhe identitete të tjera pa ombrellë tjetër identitare mbi krye (përveç shtetit laik që garanton të drejtat e qytetarit) sepse janë gjëra të ndryshme, që, të gjitha, në ndërveprim midis tyre? E kur shtrojmë pyetjen “a duhet ne?” përsëri se kushi prej nesh duhet të bëjë kujdes se menjëherë do t’i dalin përpara pyetje të tilla: “Kush jam unë që paskam të drejtë të përcaktoj identitetet primare dhe sekondare të shoqërisë sonë?” “Kush jam unë që dua të ndryshojmë identitete?” “Kush jam unë që dua të shtojmë identitete/” “A kam unë të drejtë t’i imponoj një katoliku apo një muslimani se duhet të verë shqiptarinë mbi besimin e tij?” “A ka të drejtë një katolik apo një musliman të më thotë mua se nuk jam një shqiptar i vërtetë sa kohë që nuk besoj në fetë e tyre?” “A mundet një shqiptarist të më thotë se jam shqiptar i dorës së dytë pasi nuk e njoh shqiptarinë si thelbin tim njerëzor, por vetëm si një nga identitetet e mija, e prandaj nuk jam as evropian?” “A ka të drejtë një katolik t’i thotë një muslimani se ai është më pak evropian meqë nuk është i krishterë” “A ka të drejtë një musliman të thotë se identitetin e tij e gjen më fort në botën arabe sesa atë evropiane?”
Ndaj këtyre pyetjeve e të tjerave përgjigjet janë të ndryshme varësisht nga vizioni për botën që kemi. Por vetë fakti që ekzistojnë tërë këto pyetje e të tjera si këto lidhur me identitetin/tet tregon sesa
komplekse është çështja dhe, nëse duam të ndërtojmë një demokraci, duhet që lidhur me këto pyetje të përdorim të tjera koncepte mbi identitetin nga ato tashmë të vjetëruara që flasin për “thelbe” e “esenca” apo identitete superiore dhe inferiore apo për “përpjekje për të përkufizuar një herë e mirë
vetëdijen tonë identitare që të gjithë popujt evropianë e kanë bërë tashmë”. Nëse vërtet aspirojmë
të bëhemi qytetarë demokratë të kohës kur jetojmë – po refuzoj të them evropianë sepse demokracia si rrugë drejt më shumë lirie nuk është “thelb” apo “esence” e Evropës që e bën atë superiore ndaj të tjerëve, por një proces me shtrirje historike e gjeografike shumë më të gjerë, e të pafundmë - duhet të kemi të qartë se kur flasim për identitetin/tet duhet të ngulmojmë për kultivimin mbrojtjen dhe njohjen e identiteteve të disafishta të njeriut dhe jo për një thelb të vetëm identitar dhe as për një superidentitet përfundimtar..”, përfundon citati.