Dr. Engjėll SEDAJ
Universiteti i Prishtinės







KONSIDERATA DHE VLERĖSIME TĖ EQREM ĒABEJT
PĖR ĮT GJERGJ FISHTĖN


Hyrje

Prej vitit 1929, kur kishte botuar punimin e parė, me titull "Mbi poezinė e Lasgush Poradecit"1, e deri te pėrfundimi i Luftės Dytė Botėrore, Eqrem Ēabej (1908-1980) ka shfaqur konsiderata dhe vlerėsime mbi personalitetin dhe poezinė e Gjergj Fishtės (1871-1940), sikur nė dy punimet e veēanta: Poeti shqiptar Gjergj Fishta dhe Epika e Gjergj Fishtės2, ashtu edhe nė punimet historiko - letraro dhe kritiko - letrare tė tij: Elemente tė gjuhėsisė e tė literaturės shqipe3 dhe Romantizimi nė Europėn lindore e juglindore dhe nė literaturėn shqiptare4, kurse nė disa punime tė tjera vetėm nė mėnyrė tė tėrthortė5. Nė fakt, edhe nė manualin shkollor Elememte tė gjuhėsisė e tė literaturės shqipe ai shkruan nė njė kapitull tė veēantė (pp. 50-52) pėr Gj. Fishtėn, duke dhėnė "pjesė tė zgjedhura" tė teksteve tė tij letrare mė tepėr (pp. 132-141) se tė Naimit, Mjedės dhe Ēajupit sė bashku (pp. 125-131). Kėto pjesė tė zgjedhura janė dhėnė me shije tė letrarit pėr tė ilustruar vlerat mė tė larta dhe mė tipike tė poezisė shqipe6.

Interesimi pėr personalitetin e Fishtės dhe sidomos pėr poezinė e tij ėshtė gjithsesi i madh dhe mjaft obligativ te ky filolog shqiptar edhe tek fakti se ai kishte marrė pėrsipėr paraqitjen e tij edhe jashtė vendit, nė Gjermani dhe Kroaci (Jugosllavi). Prandaj edhe mund tė thuhet se punimi i tij me titull "Der albanischer Dichter Gjergj Fishta" (Poeti shqiptar Gjergj Fishta) ėshtė mė i plotė, me tė dhėna bibliografike tė mjafta dhe me vlerėsime teoriko - letrare dhe kritike tė pranueshme, kurse krahasuar edhe me punimet e tjera tė tij pėr Fishtėn, mund tė thuhet se figura e kėtij poeti dhe personaliteti tė shquar shqiptar ėshtė dhėnė edhe me mendime tė sintetizuara nė ēdo pikpamje, madje edhe nga aspekti i pamjes fizike, duke thėnė se "ky burrė me pamje madhėshtore, qė nė tė folur i dashur dhe i kthjellėt, mik i kallzimeve tė kėndshme aq tėrheqėse si njėri, sa ka qėnė origjinal e i madh edhe si shkrimtar"7.

Qė nė fillim duhet thėnė gjithashtu se E. Ēabej, nė kohėn kur i ka shkruar kėto punime, ishte i afirmuar dhe i pranuar mirė nga tė gjithė albanologėt e vendit dhe tė huajt dhe dallohej pėr aftėsinė e tij tė sintetizimit tė rezultateve tė arritura tė lėndės sė shtruar, kurse ex offisso qysh kur u kthye nga studimet ai "vazhdoi lėndėn e letėrsisė shqipe pranė Gjimnazit tė Shkodrės", madje edhe mė vonė, kur nga Ministria e Arsimit u transferua nė kėtė ministri, ai kėrkoi qė tė riemėrohet si profesor i letėrsisė nė liceun e Tiranės8. Kjo dėshirė nuk do t'i plotėsohej, por, megjithatė, ai do tė japė pėrsėri letėrsi shqipe nė Gjirokastėr nė vitin shk. 1938/39, qė do tė thotė se fillimisht pikėrisht letėrsinė shqipe e kishte lėndė tė veten.

Edhe pse nga ngjarjet e mėvonshme tė Luftės sė Dytė Botėrore, e sidomos nga ndryshimet e mėdha shoqėrore, ai do tė pėsojė shumė si intelektual dhe si njėri bashkė me intelektualėt e tjerė tė kohės sė regjimit komunist, konsideratat dhe vlerėsimet e E. Ēabej pėr Fishtėn do tė kenė peshėn e tyre dhe do tė zgjojnė interes tė shtuar dhe tani nė kohėn kur mendimi shkencor i kėtij dijetari shqiptar ėshtė bėrė temė e veēantė dhe e mirėpritur nė kėtė tubim shkencor, qė po mbahet me rastin e 90-vjetorit tė lindjes sė tij.

Ky njeri i shekullit tonė ishte hallkė e studimeve shqiptare nga koha e paraluftės me periudhėn e pasluftės, sikur qė nė njė mėnyrė tjetėr ishte hallkė ndėrlidhėse dhe mjaft sintetizuese e zhvillimit tė mendimit letrar krijues edhe Gjergj Fishta nga koha e Rilindjes Kombėtare me periudhėn e realizimit dhe tė pavarėsisė, me gjithė historinė e popullit shqiptar dhe me kulturėn e tij. Nė kėtė mėnyrė, Gj. Fishta dhe E. Ēabej, nė mėnyrat e tjera tė krijimtarisė i plotėsonin ato kritere tė nevojshme qė i kishte preferuar edhe Horaci, duke thėnė: "Scribendi recte sapere est et principium et fons"9.

Vendosja e Fishtės nė historinė e letėrsisė

Duke qėnė hartues i historisė sė letėrsisė shqiptare, por edhe nga prirja e tij pėr t'i vėshtruar gjėrat sa mė drejtė dhe sa mė mirė, E. Ēabej e koncepton figurėn e shkrimtarit nė rrjedhėn e zhvillimit tė letėrsisė shqiptare (dhe evropiane) nė vend dhe nė kohė. Kėshtu, vendosja e Fishtės bėhet mjaft realisht nė tokėn shqiptare, qė do tė thotė se ai vendoset midis Perėndimit dhe Lindjes10, nė njė "qėndrim tė ndėrmjemė midis Perėndimit dhe Lindjes", pėrkatėsisht as nė Perėndim, e as nė Lindje, ku do ta kenė vendin e tyre dy poetėt e tjerė shqiptarė, De Rada dhe Naimi, tė cilėt, pikėrisht pėr kėtė arsye, s'do tė jenė nė gjendje ta kėndojnė ngrohtėsinė e realitetit shqiptar, por do t'i paraqesin ndjenjat romantike shpeshherė krejt tė mjegulluara dhe tė ngjyrosura me aromėn e atyre vendeve ku kishin jetuar dhe vepruar.

Meqė, sipas E. Ēabej, "De Rada ishte romantik shqiptar i zhvilluar nė tokėn dhe kulturėn latine", kurse "Naim Frashėri pasqyron tipikisht zhvillimin shqiptar pas influencės sė gjatė osmane", Fishta do tė dallohet prej tyre, sepse ishte "rrėnjosur thellė nė vendin e tij" dhe "fuqitė e tija njerėzore i thithi prej kėsaj toke"11. Vendosja e Fishtės nė "tokėn shqiptare" arbėresh, me Zef Skiroin (1865-1927), i cili nė poemėn e tij "Te dheu i huaj" kishte kėnduar jetėn epike shqiptare qysh prej lashtėsisė sė kohės sė ndėrtimit tė kalasė sė Shkodrės e deri te Ali Pashė Tepelena, por nga njė shikim gjithashtu mjaft i largėt nga toka shqiptare.

Te kėta dy poetė arbėreshė kėndohet realiteti shqiptar sipas vijės sė ruajtjes sė asaj vetėdije kombėtare, qė ishte shumė mallėngjyese dhe e zjarrtė, por tepėr e mangėt qė do tė thotė vetėm aq sa ishte ruajtur nė diasporėn e Italisė dhe pėr kohėn kur i kishin shkruar veprat e tyre, realitetit shqiptar ndryshonte krejtėsisht. Ky realitet manifestohej mė sė miri nė kohėn e Fishtės tėrthorazi asaj vetėdijeje shqiptare tė malėsorėve rezistues, qė kishin ruajtur kanun dhe tėrėsinė mė tė plotė tė jetės sė tė parėve.

Krahasimi i Fishtės me poetė tė tjerė shqiptarė

Krahasimi i Fishtės me kėta tre poetė shqiptarė12, me De Radėn, Zef Skiroin dhe Naimin, E. Ēabej e bėn jo vetėm pėr shkak tė mėnyrės sė thurjes sė teksteve tė tyre letrare, sidomos pėr shkak tė zgjatjes sė tepruar, monotone dhe tė mėrzitshme tė Istorisė sė Skėndėrbeut (dhe Qerbelasė) tė Naimit, te i cili "bota historike ėshtė njė realitet", por edhe pėr arsye se poezia e tyre nuk kishte lindur nė tokėn shqiptare dhe nuk dilte nga kjo tokė. Poezia e Naimit kishte "njė ngjyrė religjoze" dhe "dashuri mistike pėr islamizmin", si njė "edukim etik" i tij, qė do tė ndikonte nė pėrcaktimet nacionale tė njė populli ende tė paformuar mirė kombėtarisht. Me njė fjalė, "Orienti pėr Naimin ėshtė tokė prej nga thithi fuqitė e tij poetike. Ai nuk ėshtė Europiani qė shkel kėtė botė si njė i huaj dhe pėr tė cilin kjo ka magjinė e vendit ekzotik: ai rron nė tė, ėshtė i saj"13.

Prandaj, i nxitur edhe nga pėrcaktimet zhvillimore tė mendimit letrar dhe kulturor, me njė preferencė shumė tė qartė patriotike, me qėllim qė tė ndriēonte sa mė mirė poetin kombėtar, si faktor edukativ, ai e vlerėson veprėn e Naimit edhe me shumė mangėsi tė tjera qė kishin ndikuar, siē thotė ai, "qė eposi i tij dėshtoi dhe nga fakti se Naimit i mungoi talenti i poetit epik"14. Megjithatė, kur ai bėn njė krahasim mė tė ngushtė nė mes tė Naimit dhe tė tjerėve, thotė se "Naimi ndryshon krejt nga poetėt e tjerė italo-shqiptarė, si dhe nga Fishta", si pasojė e mungesės sė poezisė popullore te ky poet, sepse tek e fundit, shkruan E. Ēabej, "se me pėrjashtim tė disa pak vjershave, vlera letrare e poezisė sė tij ėshtė e pakėt"15.

Nė kėtė krahasim dallohen mjaft mirė dy koncepte fondamentale tė shprehura me termat vatra dhe ndikimi, qė janė nė lidhje me formimin e "njėsisė etnike dhe kulturo-historike, rrjedhur nga njėsia gjeografike". Vatra ėshtė toka shqiptare nė kuptim tė burimėsisė letrare, kurse ndikimet tek shkrimtarėt paraqesin forma nė plotėsimin sa mė tė madh tė komponenteve tė njėsisė etnokulturore tė kėtij populli. Nė kėtė drejtim, sikur nė aspektin e vatrės, ashtu edhe nė aspektin e ndikimeve, Fishta i pėrmbushte mė sė miri tė gjitha kriteret e njėsisė etnike dhe etnokulturore.

Krahasimi i poezisė epike tė Fishtės me poezinė e Naimit bėhet jo vetėm nė punimet e veēanta mbi Fishtėn, por edhe nė punimet e tjera tė E. Ēabej, duke pėrqėndruar vėmėndjen mė tepėr te kėta dy poetė sesa nė krahasimin qė ai do t'i bėnte nė mes tė Fishtės dhe poetėve tė tjerė shqiptarė. Kėshtu, bie fjala, nė punimin e tij Romantizmi... ndonėse nuk e merr nė shqyrtim tė veēantė Fishtėn, por kryesisht De Radėn dhe Naimin, ai ka bėrė krahasimin nė njė mėnyrė shumė tė qartė nė mes tė Naimit dhe Fishtės, duke thėnė se "ky epos (sc. Istoria e Skėndėrbeut) nuk u bė dot epos kombėtar, kėtė shqiptarėve ua fali mė vonė Gjergj Fishta".

Kėto paralele dicizive sidomos nė mes kėtyre dy poetėve qė na vijnė nga ky njohės i mirė i letėrsisė dhe i kulturės shqiptare, mund tė kuptohen edhe si pėrcaktime tė drejta nė vlerėsimin e pėrgjithshėm tė zhvillimit tė historisė sė letėrsisė shqiptare, tė atyre divergjencave tė mėdha tė formimit tė kėtyre personaliteteve edhe tė jetės kulturore dhe politike shqiptare. Pėr E. Ēabejn ka rėndėsi formanti i kėtyre dy poetėve si modele tė pėrcaktimeve tė tyre nė krijimin e veprės letrare dhe kundėrthėniet e mėdha nė kritikėn letrare pėrkitazi me kėta dy poetė16. Ai ėshtė plotėsisht i vetėdijshėm se Gj. Fishta e ka vazhduar besnikėrisht traditėn letrare shqiptare edhe nė vijėn e njė tradite tė pashkėputur skenderbegiane tėrthorazi malėsorėve shqiptarė, tė kėngėve popullore tė tyre, tė gjuhės dhe tė tė gjitha vlerave tė tjera etnike tė tyre pėr t'i njohur dhe dalluar bota sa mė mirė. Kėtu qėndron burimėsia, por edhe epėrsia e vlerės artistiko-letrare saqė Lahuta e Malcis sė tij, sipas E. Ēabej, "ėshtė vepėr arti e plotė, e pėrsosur dhe e pėrkryer nė vetvete".

Prandaj edhe mund tė thuhet se E. Ēabej qysh atėherė e kishte situatėn mjaft tė qartė tė vlerave letrare shqiptare, sikur nė pėrcaktimin e periudhave dhe tė "qarqeve letrare"17, ashtu edhe tė personaliteteve dhe tė krahasimeve tė mundshme nė mes veti dhe tė atyre vetė me letėrsinė evropiane. Ky pėrcaktim i drejtė i vendosjes sė Fishtės nė letėrsinė dhe kulturėn shqiptare do tė jetė i pėrshtatshėm qė tėrthorazi kėsaj figure tė paraqitet nė njė formė mė tė plotė dhe tipike edhe bota shqiptare pėrgjithėsisht nė mjedise tė tjera sipas kritereve tė pranueshme. Artin letrar tė Fishtės do ta pranonte bota kurdoherė mė mirė pėr shkak tė plotėsisė mė tė madhe tė vlerave etnike dhe kulturore tė njė populli, ngase, sipas E. Ēabejt sikur nė letėrsinė gojore, ashtu edhe nė gjinitė dhe zhanret letrare tė letėrsisė sė shkruar, mund tė shfaqet njėsia kombėtare, e cila duhet ta ketė edhe poetin kombėtar.

Nė kėtė drejtim "Poeti kombėtar" meritonte paraqitjen mė dinjitoze edhe nė botėn e jashtme, sidomos nė gjuhėn gjermane, ku kishte kryer shkollimin E. Ēabej dhe ku ekzistonte interesimi i shtuar pėr poezinė e Fishtės18. Dhe kjo paraqitje bėhet me kompetencė tė filologut dhe tė studiuesit tė veprave tė Fishtės nė gjėrėsinė dhe thellėsinė e tyre, qė do tė thotė duke studiuar korpusin letrar tė plotė tė tij, sipas tė gjitha gjasave, pėr tė vazhduar edhe mė tutje punėn nė kėtė drejtim.

Motivet e ndėrprerjes sė punės nė kritikėn letrare

Megjithatė, kėtu duhet thėnė se ky studiues i madh i historisė sė gjuhės shqipe, vetėm nė periudhėn e parė tė veprimtarisė sė vet ėshtė marrė me tema nga letėrsia, kurse prej shkrimtarėve shqiptarė me punime tė veēanta, pothuajse, vetėm me poezinė e Fishtės dhe tė Lazgushit (1889-1987), tė cilėt edhe ishin bashkėkohanikė tė tij mė tė moshuar.

Mirėpo, as sot as kėsaj dite nuk jemi nė gjendje tė konstatojmė saktėsisht, se pėrveē ndryshimeve tė mėdha tė jetės shoqėrore, cilat do tė kenė qėnė motivet kryesore pėr ndėrprerjen e punės sė tij nė kritikėn letrare dhe pėr tė kaluar nė albanistikė, si nė leksikografi (dhe leksikologji), ashtu edhe nė historinė e gjuhės shqipe19. Kjo ka rėndėsi tė konstatohet pse konsideratat dhe vlerėsimet e tij pėr poetin kombėtar nuk ishin tė pėrkohshme ose, si tė thuash, tė modės, por tė mbėshtetura dhe tė arsyetuara mirė, qė pas atij konfrontimi tė madh e tė hidhur qė ky poet do ta ketė me elementet antikombėtare tė pėrmbrėndshme shqiptare, do ta kenė vlerėn e shtuar, duke qėnė ndihmesa e madhe pėr studiuesit e rinj.

Me fjalė tė tjera, edhe nė periudhėn e paraluftės, E. Ēabej ishte i nivelit tė vet dhe mbetet i pakontestueshėm nė shumė pikėpamje sikur edhe nė studimet e mėvonshme albanistike, kėshtu qė ndėrprerja e punės sė tij nė veprėn madhore tė Fishtės, nuk nėnkupton edhe refuzimin e tij20.

Ē'ėshtė e vėrteta, E. Ēabej edhe pas luftės do tė merret me disa shkrimtarė shqiptarė, sidomos me autorė tė letėrsisė sė vjetėr shqiptare, e nė mėnyrė tė veēantė me Gjon Buzukun21, por kryesisht me studimet e gjuhės sė veprave tė tyre. Prandaj, shikuar nga aspekti i korpusit tė plotė tė veprave tė botuara tė tij, edhe mund tė thuhet se poezia e Fishtės, sidomos Lahuta e Malcis, e ka tėrhequr vėmėndjen e kėtij filologu mė tepėr se poezia e De Radės, e Naimit, e Ēajupit dhe e Nolit22, jo vetėm pėr shkak tė vlerave mė tė mėdha artistiko-letrare tė saj, por mbase edhe pėr arsye tė krahasimeve tė mundshme me poezinė popullore dhe me folklorin shqiptar nė pėrgjithėsi, qė ishte pothuajse temė e pėrhershme e studimeve shqiptare tė tij23.

Lahuta e Malcis dhe folklori shqiptar

Kėtu qėndron edhe bindja e E. Ēabej se "poetėt kanė dalė prej tokės sė natyrshme tė poezisė popullore"24. Ai mendon se nė Lahutėn e Malcis "ky poet ėshtė influencuar prej poezisė popullore tė Gegėrisė sė Veriut", dhe se sado qė "talenti satirik i Fishtės i afrohet sigurisht fuqisė sė tij si poet epik"25, dhe se ai ėshtė gjithsesi poeti mė i madh satirik i letėrsisė shqiptare, kėngėt lirike e satirike nuk do ta zgjojnė interesimin te ky studiues sa epika e tij26. Kjo epikė ėshtė pasqyrė besnike e folklorit shqiptar, sepse fryma popullore e pėrshkon eposin qė nė krye e deri nė fund, sikur me zėrin tingėllues e shumė tė gjallė tė jetės sė pėrditshme tė popullit, tė zakoneve tė tij, mitologjisė, tė pėrrallave dhe tė legjendave, ashtu edhe pėrmes pėrsurisė artistike tė masės sė vargut dhe tė formės sė jashtme pėrgjithėsisht.

E. Ēabej shkruan pėr rolin e folklorit nė ngjizjen e veprės sė poetėve dhe pėr mėnyrėn se si e kanė frymėzuar ata traditėn e poezisė popullore, sidomos nė kohėn kur kishte filluar tė merrej me letėrsi krijuese Gj. Fishta, sepse, thotė ai, "nė Shqipėri nė kohė tė Naimit nuk kishte lindur ende interesi pėr poezinė popullore" dhe "se poezia popullore nuk pati ndonjė pjesė nė zgjimin nacional tė Shqipėrisė nė shek. XIX, siē ndodhi p.sh. me kroatė e me serbė"27. Nė kėtė mėnyrė mund tė thuhet se edhe konsideratat e E. Ēabej pėr Fishtėn, si "poet kombėtar i Shqipėrisė", si "pėrfaqėsues mė i pari i leteraturės sė sotme shqiptare"28 dhe sidomos si poet mė i avancuar epik ballkanik i shekullit, i mbėshtet kryesisht nė Lahutėn e Malcis.

Kėto konsiderata dhe vlerėsime ai do t'i mbėshtesė edhe nė momentet integruese ballkanike tė poezisė epike dhe tė burimėsisė sė kėsaj poezie tė Fishtės, duke krahasuar nė disa momente edhe me Njegoshin (1813-1851) dhe me disa poetė tė tjerė mė tė mėdhenj evropianė. Nė kėtė mėnyrė ai vepron sipas parimeve qė i kishte paraparė edhe Faik Konica mbi kritikėn letrare se "kryeveprat janė pikat e pėrkrahjes (les points de comparaison) pas tė cilave, shpesh edhe pa ditur vetė, kritikėtari gjykon veprat e reja29. Ky parim nė vlerėsimin e kryeveprave ėshtė nė pajtim edhe me artin poetik tė Horacit, i cili thotė se poeti sjell kulturėn vetėm duke mbrojtur tėrėsinė, qė thėnė me fjalėt e E. Ēabej, "kjo shprehet nė krejt mėnyrėn e jetesės, nė historinė dhe nė historinė kishtare, nė zakonet dhe nė poezinė popullore dhe artistike tė popullit shqiptar30. Nė fakt, nė poezinė epike tė Fishtės ėshtė kėnduar thelbi i shpirtit tė shqiptarėve, elementi i konservuar i popullit qė njėherit mė sė mirė dėshmon njėsinė e kombit.

Fishta - poet kombėtar i Shqipėrisė

Argumentin kryesor tė epėrsisė artistike, sidomos nė krahasim me poetėt e mėparshėm De Rada dhe Naimi, E. Ēabej e shikon nė faktin se nė "ngjarjet e njė natyre mė shumė lokale, qė pėrbėn bazėn historike pėr veprėn", Fishta, "prej kėsaj bėri njė epope kombėtare", kėshtu qė "kjo epope nganjėherė i kalon kufijtė e shqiptarisė, duke qėnė njėkohėsisht nė njė farė kuptimi edhe njė epos ballkanik"31.

Ky aspekt i kryeveprės sė Fishtės nė gjėrėsinė ballkanike pse aty dalin jo vetėm shqiptarėt, por edhe slllavėt e turqit e Gadishullit Ballkanik, vetėm sa i fuqizon tiparet shqiptare tė saj, tė ndriēuara nė krahasimet e tyre edhe si mė tė vjetra e mė tipike se tė sllavėve jugorė. Kjo gjėrėsi tregon edhe momentin e rėndėsishėm integrues me sllavėt e kohėrave mė tė lashta, tė shtrirjes dinarike32, sepse "kjo botė nuk mund tė ishte krejt sllave, kurse u mungon pėr njė pjesė tė madhe sllavėve tė tjerė". E. Ēabej mendon se kėtu "mund tė kemi me nėnshtresė ilire, qė mjerisht nuk njihet e qė me rikonstruksione mbėrrijmė te copa - copa, nėnshtresė qė vazhdon tė jetojė me njė veshje shpeshherė tė sllavizuar".

Prandaj, edhe krahasimi qė ka bėrė E. Ēabej nė mes Fishtės dhe Njegoshit, sidomos kur evokon titujt e kryeveprave tė tyre me kuptimin Mal (Gorski vijenac - Lahuta e Malcis), nuk duhet kuptuar vetėm si njė krahasim me veprėn madhore tė poetit malazez, por edhe tė lidhjeve tė shumta etnike dhe letrare, sikur nė substratin, ashtu edhe nė adstratin dhe superstratin e folklorit ballkanik, sidomos tė atij dinarik.

Nė poezinė epike tė Fishtės konfliktet ndėretnike dhe luftėrat janė vetėm mjet i pėrshtatshėm dhe madje i domosdoshėm pėr tė paraqitur trimėrinė, si njė lulėzim tė natyrshėm tė heroizmit dhe tė njė drejtpeshimi midis urtėsisė dhe guximit, qė aspak nuk largohet nga parimet e drejtėsisė dhe tė humanizmit. Nė kėtė aspekt paraqiten vlerat, si tė thuash, homerike tė objektivitetit historik, pikėrisht, siē i kishte kėnduar Homeri vlerat morale dhe heroike tė tė dy palėve tė konfrontuara nė Luftėn e Trojės, tė trojanėve dhe tė grekėve.

* * *

Duke pėrfunduar kėtė paraqitje tė shkurtėr mbi konsideratat dhe vlerėsimet e E. Ēabejt pėr Fishtėn, mund tė thuhet se ky dijetar i madh nė punėn shkencore tė tij nuk ishte njeri i modės, e as i politikės sė ditės, por klasik i vėrtetė i studimeve shqiptare. Vlerėsimet e tij pėr poezinė e Fishtės, sidomos pėr Lahutėn e Malcis, janė tė qėndrueshme, kurse krahasimet e bėra me poezinė e Naimit dhe tė disa poetėve tė tjerė shqiptarė, qė kishin jetuar dhe vepruar nė Lindje ose nė Perėndim, e bėjnė poetin kombėtar dhe porosinė e madhe tė tij mė tė bindshme, duke ia dhėnė njė kahje tė drejtė dhe tė pranueshme edhe gjithė zhvillimit tė mendimit letrar shqiptar. Konceptet e Lindjes dhe tė Perendimit, sikundėr edhe koncepti i vatrės ose i "tokės shqiptare" nė poezinė e De Radės, tė Naimit dhe tė Fishtės nė punimet e E. Ēabej, janė paraqitur me argumentin e shkencėtarit dhe tė studiuesit tė letėrsisė shqiptare.

Bibliografia:

1. Shaban Demiraj nė monografinė e tij, me titull: Eqrem Ēabej, njė jetė kushtuar shkencės, (Tiranė, 1990, pp. 216-219) ka botuar "Njė shkrim i panjohur i De Radės" tė Eqrem Ēabejt, qė ėshtė ruajtur nga kjo kohė (mė 4.II 1929), kurse punimet e Ēabejt pėr Fishtėn i injoron krejtėsisht, madje edhe nė kuptim tė tė dhėnave tė domosdoshme bibliografike tė tij.

2. Eqrem Ēabej, Der albanische Dichter Gjergj Fishta, te: "Südost Forschungen", VI, 3-4 (1941), Munchen, 1941, pp. 635-647; Idem, Epika e Gjergj Fishtės, te: "Gjergj Fishta" numėr pėrkujtimor, "Luarasi", Tiranė, 1941, pp. 31.40.

3. Dr Eqrem Ēabej, Elemente tė gjuhėsisė e tė letėrsisė shqipe me pjesė tė zgjedhura pėr shkollat e mesme, Tiranė, 1936, pp. 201, botuar edhe tash vonė nė fototipi nga "Etruria", Prishinė, 1996, kurse nė librin Bota shqiptare (Tiranė, 1943) E. Ēabej ėshtė bashkautor me A. Xhuvanin, K. Gurakuqin dhe K. Kamsin, sado qė, siē thotė, J. Kastrati, "idea pėr hartimin e librit Bota shqiptare, domethėnė si njė pėrmbledhje studimesh tė sė huajve rreth botės shqiptare, ka qėnė e Ēabejt". (Veprat albanologjike tė Eqrem Ēabej, te "Jeta e re", Prishtinė, 4/583).

4. Botuar te: Eqrem Ēabej, Shqiptarėt midis Perėndimit dhe Lindjes, MĒM, Tiranė, 19994 dhe te: Jeta e re, Prishtinė, 4/1998, pp. 516-439, kurse mė parė, qė nga viti 1945, kur u shkrua, ruhej nė Arkivin e Institutit tė Gjuhėsisė nė Tiranė. (Kėtu sipas botimit te "Jeta e re").

5. Kėtu mund tė veēohet gjithashtu paraqitja e E, Ēabej pėr letėrsinė (dhe etnografinė) shqiptare te Hrvatska enciklopedija, I, Zagreb, 1941, pp. 180-182, ku vlerėsimet pėr Fishtėn ishin mjaft tė theksuara.

6. Edhe Ernest Koliqi, nė punimin e tij "Vargu kombėtar" (Jeta e re, 6/1996, p. 305), si model tė vargut artistik, me pėrpikėrinė e theksimit ritmik, sikur E. Ēabej, ka dhėnė kėto vargje nga Lahuta e Malcis:

Te nji mriz, te nji lejthi
Kishin ndodhun tre bari:
Dy me dhen e nji me dhi,
Njani plak e dy tė ri.

7. Epika e Gjergj Fishtės, te: "Jeta e re", 4/1998, p. 703.

8. Sh. Demiraj, vep. cit., f. 19-20.

9. Epist. Ad Pisones, v. 309.

10. E. Ēabej shkruan: "Ky qėndrim i ndėrmjemė midis Perėndimit e Lindjes, e bashkuar me ruajtjen e ngulitur tė natyrės sė vet etnike, i ka gdhendur Shqipėrisė pėrgjithmonė fytyrėn e saj tė veēantė. Kėtė nuk ka mundur ta fshijė as sundimi turk". (Shqiptarėt midis Perėndimit dhe Lindjes, MĒM, Tiranė, 1994, p. 29).

11. Epika e Gjergj Fishtės, te: "Jeta e re", 4/1998, p. 694.

12. Duke bėrė krahasimin nė mes tė Naimit nė njėrėn anė dhe tė De Radės e Skiroit, nė anėn tjetėr, E.Ēabej, ndėrmjet tjerash, shkruan: "Ky poet ėshtė bashkėkohės i italo - shqiptarėve qė pėrmendėm mė sipėr: ai shkruan tė njėjtėn gjuhė me ata qė nė letėrkėmbim me De Radėn. Megjithatė, ėshtė krejt njė jetė tjetėr ajo nė tė cilėn ai jetoi dhe na shpie edhe ne. Poezia italo - shqiptare ėshtė lėndė ballkanike e derdhur nė formė romane, autorėt e saj janė tė drejtuar nė themel nga Perėndimi. Nė kundėrshtim me kėta Naimi ėshtė poet ballkanik i thjeshtė dhe si i kėtillė ėshtė ngjyrė gjysmė orientale". (Romantizmi, p. 542). Duke krahasuar kėtė mendim me qėndrimin e tij se "Shqipėria ka qėnė e orientuar mė tepėr nga Perėndimi sesa fshqinjt e saj" (St. gjuh. V, 109), mund tė kuptohet mė lehtė pozita destabilizuese e Naimit nė formimin kombėtar shqiptar, sidomos nė ato periudha kur shqiptarėt edhe nė mėnyrė sistemore i luftuan vlerat traditore tė kulturės pėrėndimore.

13. Romantizmi, p. 547.

14. Romantizmi, p. 546.

15. Romantizmi, p. 544.

16. Nė vlerėsimin e Naimit si poet E. Ēabej ėshtė mjaft i pėrmbajtur dhe mė i moderuar se Faik Konica i cili thotė se "Naimi jo vetėm nuk ishte vjershėtor dhe shkrimtar i madh, por nuk ishte as i vogėl. Nuk dinte tė shkruante fare... Naimi ėshtė poet e tototove dhe i tatatave". (Cituar sipas: "Jeta e re", 4/1998, p. 717). Mbase kjo do tė ketė qėnė arsyeja kryesore qė F. Konica nė kaptinėn "Gjuha dhe letėrsia" e librit tė tij Shqipėria kopshti shkėmbor i Evropės Juglindore ("Buzuku", Prishtinė, 1991) fare nuk e merr nė shqyrtim Naimin dhe kėtė punė ai nuk bėn "me pahir", siē figuron nė njė shėnim tė "rektorit" tė kėtij libri, por e bėn nga bindja, sepse, tek e fundit, shkruan ai nė fund tė kėsaj kaptine, "kėtu nuk po i pėrmend shumė emra, sepse pallavrat dhe frazat boshe nuk kanė tė bėjnė fare me artin". (p. 148).

17. E. Ēabej propozon kėtė ndarje tė letėrsisė nė qarqe: Qarku katolik i Shqipėrisė Veriore, Qarku italo - shqiptare, Qarku ortodoks i Shqipėrisė Jugore dhe sė fundi shkrirja e tyre nė literaturėn kombėtare tė shek. XIX (Khr. Pėr gjenezėn e lit. te: gjuh. V, p. 135).

18. Atėbotė pėr Gjergj Fishtėn kishin shkruar nė botėn gjermane edhe Norbert Jokl, Erwin Stranik, Gustav Weigand etj., kurse Maximilian Lambertz, pėrveē punimeve tė veēanta, dhe tė botojė edhe Lahutėn e Malcis (Die Laute des Hochlandes), Verlag R. Olden bourg, Munchen, 1958), tė pėrkthyer nga ai gjermanisht.

19. Tė parėn vepėr qė ka botuar E. Ēabej pas luftės (me 1947) ėshtė Hyrje nė historinė e gjuhės shqipe, kurse nė bashkėpunimin me A. Xhuvanin ai vetė shkruan se "nė vitet e para tė pasēlirimit iu pėrvishem punės sė hartimit tė njė punimi tė hapėt qė pėrfshin rregullat e drejtshkrimit tė shqipes" dhe "sė bashku me tė e me disa tė tjerė nė atė kohė kemi punuar dhe nė hartimin e dy fjalorėve dygjuhėsh". (Dy fjalė kujtimi pėr prof. A. Xhuvanin, te: Studime gjuh. V., p. 190).

20. Njėsoj mund tė thuhet se nė kohėt e pas luftės, E. Ēabej nuk do tė merret as me Naimin, duke kuptuar faktorin politik tė kohės si manipulativ dhe tejet destruktiv, qė ndikonte sikur nė zhvillimin e mendimit letrar, ashtu edhe nė zhvillimin e mendimit shkencor gjuhėsor. Nga kompleti i veprave (IX vėllime) tė botuara tė E. Ēabej nė Prishtinė kuptohet qartė se ai nuk ėshtė marrė me punime tė veēanta as me gjuhėn e Naimit, e as me veprat (gjuhėsore) tė vėllait tė tij Samiut, tė cilėt propaganda e kohės sė monizmit enverian i favorizonte, duke i bėrė ideologė tė pazėvendėsueshėm dhe modele nė zhvillimin e mendimit letrar dhe gjuhėsor.

21. Gjon Buzuku, Meshari, Tiranė, 1967.

22. Artikulli i E. Ēabej pėr Nolin, me titull: Fan Noli ynė (te: Studime gjuhėsore, V, 167-168), i botuar me rastin e vdekjes sė poetit (1965), ndonėse konciz dhe pėrmbajtėsor, ėshtė tepėr i shkurtėr dhe i mangėt qė tė mund tė veēohet si "mė i bukuri nė fushėn e letėrsisė", siē e ka vlerėsuar Sh. Demiraj (Vep. e cit., p. 153). Edhe nė Elemente... (p. 57) E. Ēabej mendon se "veprat qė e kanė vėnė Fan Nolin nė rend tė parė tė literaturės shqipe moderne janė pėrkthimet e veprave tė literaturės sė pėrbotshme".

23. Fillimisht E. Ēabej ka botuar artikujt: Kėnga e Lenorės nė poezinė popullore shqiptare (1934); Kostandini i vogėlith dhe kthimi i Odiseut. (1937); Die albanische Volksdichtung (te: Leipziger Vieteljahrschrift fur Sudosteuropa, III (1939); Njė vėshtrim mbi folklorin shqiptar (1943); Zakone dhe doke shqiptare (1935); Poezia popullore tė Arbėreshėve tė Italisė (1961); Disa figura tė besimeve popullore shqiptare (1972) etj. Tė gjitha kėto punime janė botuar te: Studime gjuhėsore, V.

24. Pėr gjenezėn te: Studime gjuh., V, p. 134.

25. Elemente, p. 51.

26. Ky moment i karakterizon edhe vlerėsimet e E. Ēabej pėr De Radėn, sidomos kur shkruan se ai "imiton poezinė italo -arbėreshe", ose kur thotė se "kur njėherė kėngėt popullore italo - shqiptare tė mlidhen e tė njihen mė mirė, do tė gjinden sigurisht lodhje edhe mė tė ngushta midis tyre dhe veprave tė kėtij poeti". (Elemente, p. 38).

27. Romantizmi nė Europė, p. 544.

28. Elemente, p. 52.

29. Kohėtore e letrave shqipe, te : I. Rugova - S. Hamiti, Kritika letrare, "Rilindja", Prishtinė, 1979, p. 71.

30. St. gjuh. V, 109.

31. E. Ēabej shkruan "Dukja e jashtme e Shqiptarėvet ėshtė caktuar nga rraca dinarike, e cila pėrfshin edhe pjesėt serbo -kroate e greke". (St. gjuh. V, p. 114).